ΙΧΝΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ

1 Η ΕΡΓΑΣΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΚΑΙ ΙΔΙΩΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Ι ΙΧΝΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΠΙΤΕΥΞΗ ΤΗΣ ΆΜΕΣΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΣΑΜΠΟΥΚΟΣ ΑΜ.: 37565 ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΧΑΤΖΑΚΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΠΕΡΙΣΤΕΡΙ 19 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ 2007

«Πώς επιτυγχάνεται στην αρχαία Αθήνα η λεγόμενη συμμετοχική ή άμεση δημοκρατία;» Με άξονα το θέμα αυτό: α) να περιγράψετε τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος, του Κλεισθένη, του Εφιάλτη και του Περικλή, που είχαν ως άμεσο ή έμμεσο αποτέλεσμα την βαθμιαία αύξηση συμμετοχής των κατωτέρων εισοδηματικών τάξεων στα πολιτειακά όργανα της Αθήνας, β) να αναφερθείτε με συντομία στη σύνθεση και στις σημαντικότερες δικαιοδοσίες των πολιτειακών οργάνων μέσω των οποίων επιτυγχάνονταν η λαϊκή κυριαρχία στο δεύτερο μισό του 5ου αι. π.χ., γ) να υπολογίσετε κατά προσέγγιση τον αριθμό και να σχεδιάσετε το προφίλ (ηλικία, εισοδηματική τάξη, επάγγελμα, δημότης άστεως ή της υπόλοιπης Αττικής) των Αθηναίων πολιτών που κατείχαν το αξίωμα του βουλευτή (επί συνολικού αριθμού 40.000 ενεργών πολιτών) κατά τη διάρκεια των 25 ετών που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού πολέμου (431-404 π.χ.). 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρώτη Ενότητα - Μεταρρυθµίσεις Στην Πόλη Των Αθηναίων 4 εύτερη Ενότητα Θεσµοί & «Αρχαί» Στον Ύστερο 5 ο Π.Χ. Αιώνα... 10 Τρίτη Ενότητα - Οι Του Βουλευτικού Αξιώµατος Μετέχοντες... 14 Επίλογος.... 16 Βιβλιογραφία..... 17 2

Οὐθέν γάρ οὕτω κοσμοπρεπές καί θεῶν ἄξιον ἔργον ἀνθρώποις πέπρακται, ὡς πόλιος εὐνομουμένας συναρμογά καί νόμων καί πολιτείας διακοσμάσις. Κανένα έργο πιο ταιριαστό στο σύµπαν και αντάξιο των θεών δεν έχει γίνει από τους ανθρώπους, όσο η συγκρότηση µιας πόλης καλά διοικούµενης και η τακτοποίηση των νόµων και του πολιτεύµατος. Ευρυφάµου (Πυθαγορείου, Ανθολόγιο Στοβαίου ΡΓ, 27) 3

ΠΡΩΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΩΝ ΑΘΗΝΑΙΩΝ Ήταν το 594 π.χ. που διορίσθηκε άρχοντας με έκτακτες εξουσίες ο Σόλων, ως διαλλακτής και νομοθέτης, για να αντιμετωπισθεί η αποκορύφωση μιας κρίσης, επικουρημένης από επιδεινούμενη κοινωνική ένταση, ενδείξεις της οποίας έχουμε ήδη από τον 7 ο αιώνα. Σε μια Αθήνα που ήταν έτοιμη να επαναστατήσει εξαιτίας ενός αγροτικού συστήματος που υποβίβαζε τους φτωχούς σε κατάσταση δουλείας, ανάμεσα σε δυο αντίθετες παρατάξεις που έσπρωχναν στα άκρα τις αξιώσεις τους στηριζόμενες αντίστοιχα στην παραδοσιακή νομιμότητα και την επαναστατική ισότητα, ο Σόλων αναδείχθηκε ως αναμορφωτής τόσο σε κοινωνικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο. 1 Παρά το γεγονός ότι δεν είναι γνήσιες όλες οι μεταρρυθμίσεις που του αποδόθηκαν, η σεισάχθεια αποτέλεσε με βεβαιότητα κρίσιμο μέτρο, που με την απαλλαγή από τα βάρη απεκατέστησε αναδρομικά τη θέση των υπόδουλων λόγω χρεών και με την απαγόρευση δανεισμού «ἐπί σώμασι» κατοχύρωσε μια ανεξάρτητη θέση για τους κατοίκους της υπαίθρου. Η αποτελεσματικότητα του μέτρου αυτού εξασφάλισε στον πολίτη ένα σαφή διαχωρισμό από τον δούλο, μια ασφαλή κοινωνική θέση, χωρίς τον φόβο της έσχατης εξαθλίωσης της υποδούλωσης. 2 Η πολιτική μεταρρύθμιση του Σόλωνα εστιάζεται στο διαχωρισμό του αθηναϊκού λαού σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με το ετήσιο εισόδημα, καθορίζοντας με αυτό τον τρόπο τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις των πολιτών. Στις τρεις ανώτερες τάξεις, οι οποίες μπορούσαν να επωμισθούν τη δαπάνη του οπλισμού τους και αποτελούσαν το στρατό σε καιρό πολέμου, επιφύλαξε έντονη συμμετοχή στα κοινά. Μόνο οι πεντακοσιομέδιμνοι, οι έχοντες ανά έτος πρόσοδο άνω των πεντακοσίων μεδίμνων 3, μπορούσαν να υπηρετήσουν ως άρχοντες. Οι ιππείς με έσοδα άνω των τριακοσίων μεδίμνων έχουν πρόσβαση σε ανώτερα αξιώματα, ενώ οι ζευγίτες με ετήσιο εισόδημα που υπερέβαινε τους διακόσιους μεδίμνους μπορούσαν να καταλάβουν τα κατώτερα. Όμως και οι θήτες, η τέταρτη τάξη με το χαμηλότερο εισόδημα, εξασφάλισαν ένα ρόλο στη δημόσια ζωή, με το σημαντικό βήμα της αποδοχής τους στην εκκλησία του δήμου. 4 Μπορεί η πρόσβαση των θητών στην εκκλησία να σηματοδοτεί την εισαγωγή τους στο πολιτειακό σώμα, εντούτοις ο έλεγχος από το νεοϊδρυθέν σώμα της βουλής των Τετρακοσίων, με την προβουλευτική δικαιοδοσία του, εξασφαλίζει πρακτικά στις τρεις πρώτες τάξεις τη διακυβέρνηση. Είναι μέλη αυτών των τάξεων που απαρτίζουν τη βουλή και επιλέγουν προετοιμάζοντας κάθε μέτρο που υποβάλλεται στην εκκλησία, κατευθύνοντάς την, ενόσω το συμβούλιο του Άρειου Πάγου, ως ανώτατη δικαστική αρχή, αποτελούμενο από διατελέσαντες άρχοντες και άρα πεντακοσιομέδιμνους, εποπτεύει με τη σειρά του την τήρηση των νόμων και τη συμβατότητα των αποφάσεων της 1 Ν. Μπιργάλιας, «Πολιτική και κοινωνία στην Αρχαϊκή και Κλασική Αθήνα (7 ος -4 ος αι. π.χ.)», ηµόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι : Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τόµος Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ.133. 2 Ober J., Μάζες και ελίτ στη δηµοκρατική Αθήνα, µτφρ. Βάλια Γ. Σερέτη, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2003, σ.106. 3 Μέδιµνος, µέτρο χωρητικότητας κυρίως των σιτηρών. 4 Μπιργάλιας, ό.π., σσ.134-135. 4

εκκλησίας με αυτούς. 5 Η ίδρυση ενός άλλου λαϊκού δικαστηρίου, της εκκλησίας της Ηλιαίας, με κληρωτά μέλη όπου οι πολίτες εφεσίβαλλαν αποφάσεις αρχόντων, αποδίδεται επίσης στον ίδιο νομοθέτη. Η διαιτησία του Σόλωνα, προσπαθώντας να ακολουθήσει μια μέση συμβιβαστική οδό, κατόρθωσε να αντικαταστήσει μια αμιγή αριστοκρατία καταγωγής, με μια νέα τιμοκρατική. 6 Οι ρυθμίσεις του, χωρίς να ανατρέψουν την πραγματική δύναμη του πλούτου, στόχευσαν μέσω ισορροπίας, στην εξασφάλιση της ενότητας του πολιτικού σώματος, δίνοντας για πρώτη φορά και στις κατώτερες εισοδηματικά τάξεις, έστω και σε μικρό βαθμό, ένα ρόλο στη διακυβέρνηση της πόλης. Οι συνέπειες των μέτρων του άλλωστε, ανεξάρτητα των προθέσεών του, συνέτειναν μακροπρόθεσμα στη συρρίκνωση της πολιτικής θέσης των ανώτερων τάξεων. 7 Πράγματι όταν ο Κλεισθένης υποστήριξε τις δικές του συνταγματικές μεταρρυθμίσεις, οι άριστοι, η άρχουσα τάξη, είχαν χάσει μέρος από την ιδιαίτερη βαρύτητα που τους αποδίδονταν ενώπιον των κοινών πολιτών και μαζί με αυτό και τη νομιμοποίησή τους ως ηγετών. Η επαρκή αυτοσυνειδησία που διέθεταν πλέον οι Αθηναίοι μετέτρεπε την ιδιότητα του πολίτη από απλή εγγύηση προστασίας απέναντι στη δουλεία, σε ελεύθερο ρυθμιστικό συλλογικό παράγοντα. 8 Λαμβάνοντας υπόψη του αυτή την αυξανόμενη πολιτική συνείδηση και αποσκοπώντας στη στήριξη των μαζών, ο Κλεισθένης δράττεται της ευκαιρίας που του επιφυλάσσουν οι ιστορικές συγκυρίες και επισημαίνοντας τις απαιτήσεις και τις ανάγκες της εποχής του, προβαίνει στην εφαρμογή μιας νέας πολιτειακής τάξης που χαρακτηρίστηκε από ουσιαστική απλότητα και λειτουργική αποτελεσματικότητα. 9 Ανατρέποντας την έως τώρα φυλετική οργάνωση, διαιρεί την Αττική σε δέκα φυλές που τις συνιστούν οι τριττύες, οι οποίες με τη σειρά τους αποτελούσαν ομάδες από έναν ή περισσότερους δήμους. Κάθε φυλή συγκροτείται από τρεις τριττύες που χωρίζονται με κάποια απόσταση αφού η μια αναλογεί στην Αθήνα και στα περίχωρα, η άλλη στα παράλια και η τρίτη στην Μεσογαία, δηλαδή στην ενδοχώρα. Με το νέο αυτό διαχωρισμό, διασπάται η τοπική αλληλεγγύη υπερβαίνοντας χωροταξικούς περιορισμούς, συσπειρώνοντας όμως ταυτοχρόνως στους κόλπους της φυλής κατοίκους από διαφορετικές περιοχές. Συγχρόνως υπονομεύεται η δύναμη της καθεστηκυίας αριστοκρατίας, αποδυναμώνοντας την τοπική επιρροή των παλαιών οικογενειών και διαχωρίζοντας τα γένη. Ουσιαστικά παραχωρείται πολιτική κυριαρχία στους δήμους, που καθίστανται αρμόδιοι στην απόδοση της ιδιότητας του πολίτη, με την πολιτογράφηση των νέων μελών τους στην ηλικία των δεκαοκτώ χρονών, αυτοπροσδιορίζοντας έτσι το πολιτικό σώμα. 10 Την αναδιοργάνωση του πολιτικού σώματος ακολούθησε μια νέα συστηματοποίηση των εξουσιών. Το νεοπαγές σώμα της βουλής των Πεντακοσίων αντικαθιστά τη βουλή του Σόλωνα, ενώ η σύνθεσή του 5 Ober, ό.π., σ.108. 6 Starr Ch. G., H γέννηση της αθηναϊκής δηµοκρατίας, µτφρ. Μίνα Καρδαµίτσα Ψυχογιού, εκδ. Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα 1999, σ.23. 7 Ober, ό.π., σ.109. 8 Στο ίδιο, σσ.111-112. 9 Στο ίδιο, σσ.114-115. 10 Μπιργάλιας, ό.π., σσ.140-142. 5

ακολουθεί το νέο διαχωρισμό των πολιτών σε δέκα φυλές. Τα μέλη της κληρώνονται ετησίως από τους υποψήφιους που υποδείκνυαν οι δήμοι, πενήντα από κάθε φυλή, και δεν μπορούσαν να θητεύσουν για περισσότερο από δυο φορές στη ζωή τους και αυτές όχι συνεχόμενες. Οι αρμοδιότητες της νέας βουλής παραμένουν στην κατάρτιση της ημερήσιας διάταξης των συνεδριάσεων της εκκλησίας του δήμου και στην αντιμετώπιση διαφόρων κρατικών υποθέσεων, ενώ διατηρούνται άθικτες οι δικαιοδοσίες του Αρείου Πάγου σε θρησκευτικό, δικαστικό και εποπτικό επίπεδο. Η εκκλησία του δήμου την περίοδο των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη αποκτά τακτικότητα στις συνεδριάσεις της ενώ μπορεί πια να αποφασίζει για θέματα ειρήνης και πολέμου καθώς επίσης και για εγκλήματα που επισύρουν μεγάλα πρόστιμα ή τη θανατική ποινή. 11 Ο οστρακισμός τέλος, είναι ένα άλλο μέτρο που θεσπίσθηκε ως μέσο προστασίας της κοινότητας από άτομα, που αναγνωρίζονται μέσω ενισχυμένης πλειονοψηφίας, ως απειλή για την κρατική συναίνεση. Η αποπομπή τέτοιων ατόμων από την κοινότητα για μια δεκαετία, χωρίς περαιτέρω τιμωρία, εξασφάλιζε την απομάκρυνση της απειλής. Ταυτόχρονα αποτελώντας δημόσια εκδήλωση του δεσμευτικού χαρακτήρα της συνολικής βούλησης επί του ατομικού συμφέροντος, αποσαφηνίζει το βασικό μήνυμα των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη για την κοινή συμμετοχή των Αθηναίων στην εξουσία και την αποδοχή της δέσμευσής τους στις ομαδικές αποφάσεις. 12 Ο Κλεισθένης κωδικοποίησε τις διαδικασίες λήψης των πολιτικών αποφάσεων στην Αθήνα, ενώ επιπλέον είναι ο δημιουργός των συνθηκών που έκαναν εφικτή την ίδρυσή της δημοκρατίας, εισάγοντας την ισονομία, την ισότητα των πολιτών εν ονόματι του νόμου και απέναντι στο νόμο. 13 Πέρα από τον ορισμό της έννοιας του πολίτη και το επίτευγμα της πολιτικής ισότητας, τις σχέσεις αμοιβαίας αλληλεξάρτησης των πολιτών και τον ενωτικό δεσμό τους, την κοινή ιδεολογία και την προώθηση της ομογνωμίας, χαρακτηριστική είναι πλέον η λειτουργία των δήμων ως προπαρασκευαστικό στάδιο του πολιτικού σώματος, για τη μετάβαση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε επίπεδο κράτους, το οποίο δεν τελεί πλέον υπό τον έλεγχο ενός μικρού πυρήνα. 14 Ο Εφιάλτης, γιος του Σοφωνίδη, παρότι θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους μεταρρυθμιστές του αθηναϊκού πολιτεύματος, αποτελεί μια ασαφή ιστορικά φυσιογνωμία για την οποία γνωρίζουμε ελάχιστα. Σε αυτόν αποδίδεται πάντως η απόσπαση από το αριστοκρατικό συμβούλιο, των αρμοδιοτήτων που αυτό είχε διατηρήσει έως τότε και οι οποίες του εξασφάλιζαν την ιδιότητα του φύλακα της πολιτείας. Ο Εφιάλτης που περιγράφεται από τον Αριστοτέλη, στην Αθηναίων Πολιτεία, ως συστηματικός υποκινητής δικών εναντίων ορισμένων αρεοπαγιτών, εμφανίζεται το 462/1 π.χ. ως ο υπαίτιος της αφαίρεσης των επί πλέον εξουσιών του Αρείου Πάγου. Δεν είμαστε βέβαιοι πότε απώλεσε ο Άρειος Πάγος τις αρμοδιότητες της 11 Στο ίδιο, σσ.142-143. 12 Ober, ό.π., σσ.120-121. 13 Starr, ό.π., σσ.33-34. 14 Ober, ό.π., σ.118. 6

εἰσαγγελίας, της δοκιμασίας και των εὐθύνων 15, αλλά γνωρίζουμε ότι το μόνο εναπομένον σώμα με αριστοκρατική τιμοκρατική σύνθεση έχει πια σημαντικά περιορισμένη την πολιτική του εξουσία, με ευθύνες μόνο για δίκες προμελετημένης ανθρωποκτονίας, θανατηφόρων δηλητηριάσεων, εμπρησμών και δευτερευόντων θεμάτων. Οι δικαιοδοσίες που στερήθηκε το αριστοκρατικό σώμα μετεβιβάσθηκαν στη βουλή των Πεντακοσίων, στη συνέλευση του λαού και στα δικαστήρια της Ηλιαίας. Η βουλή στην οποία αποδίδεται ο έλεγχος της λειτουργίας των θεσμών, αναδεικνύεται ως το κύριο όργανο στη λειτουργία της δημοκρατίας, το μοναδικό θεσμοθετημένο συμβουλευτικό όργανο του κράτους. 16 Το τέλος των προνομίων των αρίστων και η απόθεση του χειρισμού των κρατικών υποθέσεων και του ελέγχου της διοίκησης στην άμεση εποπτεία λαϊκών οργάνων, σηματοδοτεί το πέρασμα από το πατερναλιστικό χαρακτήρα του αριστοκρατικού καθεστώτος στην ανεκτικότητα της ώριμης δημοκρατικής αθηναϊκής κοινωνίας. Η ενίσχυση της πολιτικής θέσης των θητών κληροδοτημένη από τον πόλεμο κατά των Περσών, η οικονομική ευμάρεια εξασφαλισμένη από την αθηναϊκή ηγεμονία και η αξιόλογη ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των Αθηναίων πολιτών, λειτούργησαν ως στηρίγματα αυτής της ωρίμανσης. Ο Περικλής που μετά τη δολοφονία του Εφιάλτη ανέλαβε προστάτης του δήμου, έγινε στρατηγός το 455 π.χ. και επανεκλεγόταν κάθε χρόνο σε αυτή τη θέση μέχρι το θάνατό του το 429. Πλούσιος γόνος αριστοκρατικών οικογενειών, τόσο από τη πλευρά του πατέρα του, όσο και από τη μητέρα του, έδειξε εξαρχής φιλολαϊκές τάσεις. Χάρη στην επιρροή που ασκούσε στο λαό, στην ευφράδεια, την ικανότητα και στην πολιτική γραμμή του, έγινε ο πραγματικός κύριος των πεπρωμένων της πόλης, συμβάλλοντας στην ενίσχυση του δημοκρατικού χαρακτήρα του πολιτεύματος. Το σημαντικότερο θεσμικό του μέτρο ήταν η μισθοφορά, η απόδοση δηλαδή κρατικής αντιμισθίας σε πολίτες, όταν αυτοί εκτελούσαν δημόσια λειτουργήματα. Το μέτρο που αρχικά ίσχυσε για τους κριτές του δικαστηρίου της Ηλιαίας, σύντομα επεκτάθηκε και σε όλες τις άλλες αρχές, πλην του στρατηγού και του Αρείου Πάγου, δίνοντας τη δυνατότητα σε όλους τους πολίτες, ακόμα και σε αυτούς που η ανέχεια εμπόδιζε έως τότε, να αφιερώσουν τμήμα του χρόνου τους στις κοινές υποθέσεις, είτε ανερχόμενοι σε αξιώματα είτε συμμετέχοντας στην εκκλησία του δήμου. Η αποσύνδεση της κατοχής περιουσίας από την εκλογιμότητα ήταν πλέον εφικτή. 17 Η εκκλησία άλλωστε, με καθοριστικό ρόλο σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και νομοθεσίας, απέβη ο πρωταρχικός χώρος ανταγωνισμού των εν δυνάμει ηγετών. Η εισαγωγή της ἰσηγορίας 18 μετάλλαξε τη λειτουργία της από παθητική έγκριση ή απόρριψη, σε ενεργητική παρακολούθηση, διαμόρφωση εκτίμησης στηριγμένης στην αξιολόγηση πολύπλοκων και αντικρουόμενων 15 Εἰσαγγελία, το δικαίωµα έγερσης κατηγορίας για προδοσία ή κατάχρηση. οκιµασία, η λεπτοµερής εξέταση των εισερχοµένων διοικητικών οργάνων. Εὔθυνα, ο λογιστικός έλεγχος των πράξεων των διοικητικών οργάνων. 16 Starr, ό.π., σσ.46-47. 17 Μπιργάλιας, ό.π., σ.147. 18 Ἰσηγορία, το δικαίωµα αγόρευσης όλων των πολιτών επί θεµάτων κρατικού ενδιαφέροντος. 7

επιχειρημάτων και λήψη απόφασης με πλήρη επίγνωση της συλλογικής ευθύνης. 19 Η ανάθεση εξάλλου του συνόλου της κρατικής διαχείρισης σε απλούς πολίτες, οι οποίοι διαθέτουν πλέον το δικαίωμα, την δυνατότητα αλλά και την υψηλή αυτοεκτίμηση ώστε να ανταπεξέλθουν στο νέο τους ρόλο, καθιερώνει τον όρο δημοκρατία ως περιγραφή της μορφής του αθηναϊκού πολιτεύματος. Αυτή η έμφαση στην ιδιότητα του πολίτη που χαρακτηρίζει την εσωτερική πολιτική του Περικλή, διαφαίνεται και στην έγκριση ψηφίσματος που απέκλεισε από τους καταλόγους των πολιτών όσους δεν είχαν και τους δυο γονείς Αθηναίους αστούς. 20 Είναι η εποχή του Περικλή όπου ολοκληρώνεται μια μακρά σειρά μετασχηματισμών στο αθηναϊκό πολίτευμα. Οι μεταρρυθμίσεις που έχουν περιγραφηθεί έως τώρα οδήγησαν όλο και περισσότερα κοινωνικά στρώματα στη διαμόρφωση της πολιτικής μέσω της βαθμιαίας αύξησης της συμμετοχής τους στα πολιτειακά όργανα. Οι αρμοδιότητες και οι διαδικασίες λειτουργίας των πολιτειακών θεσμών έχουν πια διαμορφωθεί δημιουργώντας ένα σύστημα πολιτικής ισότητας που αποδεσμευμένο από κοινωνικά ή οικονομικά κριτήρια, έχει ως βάση την κυριαρχία του δήμου. Η αθηναϊκή δημοκρατία αποτελεί πλέον ένα αυθύπαρκτο, αρμονικό και ισόρροπο πολίτευμα. 21 19 Ober, ό.π., σσ.125-126. 20 Στο ίδιο, σσ.127-128. 21 Μπιργάλιας, ό.π., σσ.147-148. 8

Ἄρχεσαι μαθών ἄρχειν ἐπιστήσῃ. Όταν µάθεις να άρχεσαι, τότε θα είσαι ικανός να άρχεις. Σόλωνα (Ανθολόγιο Στοβαίου Ms, 22) 9

ΕΥΤΕΡΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΣΜΟΙ & «ΑΡΧΑΙ» ΣΤΟΝ ΥΣΤΕΡΟ 5 Ο Π.Χ. ΑΙΩΝΑ Το δόγμα του διαχωρισμού των εξουσιών βάση του οποίου έχει οργανωθεί η σύγχρονη ελληνική πολιτειολογική θεωρία και πρακτική, δεν είχε θέση στην αρχαία αθηναϊκή πόλη. Μέσα σε ένα ισορροπημένο σύστημα πολιτικής ισότητας, βασισμένο στις αρχές της ισονομίας, της ισοτιμίας και της ισηγορίας, το πολίτευμα της Αθήνας έχει από τα μέσα του 5 ου π.χ. αιώνα διαμορφωθεί ως δημοκρατικό λόγω της κυριαρχίας του δήμου στα πολιτειακά όργανα. Οι βουλές και οι λαϊκές συνελεύσεις που ενέκριναν τους νόμους και ρύθμιζαν με τις αποφάσεις τους τα πολιτικά ζητήματα λειτουργούσαν επίσης ως δικαστήρια για ορισμένες υποθέσεις. Όλοι οι Αθηναίοι πολίτες, οι ελεύθεροι ενήλικοι άνδρες που ήταν εγγεγραμμένοι στα δημοτολόγια, μπορούν να συμμετέχουν στην εκκλησία του δήμου, που συνεδριάζει σε καθορισμένη συχνότητα, σαράντα φορές τον χρόνο, αλλά και περισσότερες αν χρειασθεί, διαμορφώνοντας με την προσωπική τους παρουσία την πολιτική βούληση. Οι αποφάσεις τους λαμβάνονται πλειοψηφικά με την χειροτονία, με ανάταση δηλαδή του χεριού, ή σε ιδιαίτερα σημαντικές περιπτώσεις με μυστική ψηφοφορία. 22 Με δικαιοδοσίες που άπτονται διαφορετικές πλευρές της πολιτειακής λειτουργίας, η εκκλησία, διατηρεί το δικαίωμα να αποφασίζει για ειρήνη και πόλεμο, να καθορίζει την εξωτερική πολιτική συνάπτοντας και διαλύοντας συμμαχίες, να νομοθετεί μέσω ψηφισμάτων, να επιβάλει ποινές θανάτου, εξορίας και δήμευσης, αλλά και να ελέγχει τις πράξεις και τη διαχείριση των αρχόντων τους σημαντικότερους από τους οποίους η ίδια εκλέγει. 23 Ο δήμος όμως, έχει εκχωρήσει μέρος των κυριαρχικών δικαιωμάτων του σε ένα σώμα τοποθετημένο επικεφαλής της εκτελεστικής αρχής και περιβεβλημένο με βουλευτική εξουσία. Η βουλή των Πεντακοσίων που ίδρυσε ο Κλεισθένης, αποτέλεσε αυτό το σώμα και είναι το συστατικό της αθηναϊκής πολιτειακής οργάνωσης που μας θυμίζει περισσότερο το αντιπροσωπευτικό σύστημα των σύγχρονων κοινοβουλίων. Τα μέλη της βουλής, οἱ ἀπὸ τοῦ κυάμου βουλευταὶ, 24 κληρώνονται ανάμεσα σε δημότες άνω των τριάντα ετών, που έχουν θέσει υποψηφιότητα. Η αναλογία των πεντακοσίων εδρών ακολουθεί όπως ήδη είδαμε τον οργανωτικό διαχωρισμό των δέκα φυλών, επιτυγχάνοντας σε συνδυασμό με την κλήρωση, την ετήσια διάρκεια και το όριο των δυο θητειών ανά πολίτη, το μέγιστο δυνατό βαθμό αντιπροσώπευσης. 25 Λειτουργώντας σε καθημερινές δημόσιες συνεδριάσεις ως προπαρασκευαστική επιτροπή, έφερνε στη εκκλησία τα προβουλεύματα τα οποία χρησίμευαν ως βάση για τα ψηφίσματα του δήμου, καθορίζοντας έτσι την ημερησία διάταξη των συνελεύσεών της Εκκλησίας του Δήμου. Στις συνελεύσεις του δήμου οι προτάσεις της βουλής μπορεί να γίνουν πλήρως αποδεκτές ή απορριπτέες, αλλά επίσης και να τροποποιηθούν με προσθήκες ή 22 Στο ίδιο, σσ.151-152. 23 Στο ίδιο, σ.153. 24 οἱ ἀπὸ τοῦ κυάµου βουλευταὶ : η κλήρωση των µελών της βουλής των Πεντακοσίων γίνονταν µε τη χρήση κουκιών. 25 Α. Μήλιος, «Υποχρεώσεις και δικαιώµατα του ελεύθερου πολίτη», ηµόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι : Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τόµος Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σ.88. 10

ακόμα και να εισαχθούν νέες συγκεκριμένες προτάσεις. Τον 5 ο αιώνα ένα ψήφισμα του δήμου προϋποθέτει πάντα ένα προβούλευμα της βουλής ενώ η διατύπωση που κυριαρχεί είναι ἔδοξε τῇ βουλῇ καὶ τῷ δήμῳ. 26 Την προεδρία και το συντονισμό της εύρυθμης λειτουργίας των συνελεύσεων της εκκλησίας, ασκεί εξάλλου μέλος της βουλής, ο πρόεδρος της πρυτανείας. Πέρα από το συντονισμό και την επίβλεψη της εφαρμογής των ψηφισμάτων της εκκλησίας, στις αρμοδιότητές της βουλής περιλαμβάνονται ο έλεγχος του απολογισμού των αρχόντων, η κατάρτιση του καταλόγου των οπλιτών, η επιθεώρηση του ιππικού, η εποπτεία του ναυτικού, ο καθορισμός των φόρων της συμμαχίας, η διαχείριση του δημόσιου χρήματος, ο προγραμματισμός και ο έλεγχος της εκτέλεσης των δημόσιων έργων, η φροντίδα θρησκευτικών θεμάτων, ιερών και εορτών, ενώ με βάση τo γενικό πληρεξούσιο που είχε από τον κυρίαρχο λαό, διαθέτει αστυνομικές και δικαστικές δικαιοδοσίες με τη δοκιμασία και την επιβολή. 27 Με την μεταφορά δικαιοδοσιών του Αρείου Πάγου αναλαμβάνει και πολιτικές εξουσίες ελέγχοντας την εκτέλεση των νόμων αλλά και τη διαχείριση των υπαλλήλων και ειδικά των οικονομικών, κρίνοντάς τους για παράληψη καθήκοντος ή παράβαση νόμων. 28 Είναι φανερό από τα παραπάνω ότι η νομοθετική, η συμβουλευτική αλλά και η ελεγκτική εξουσία στην Αθήνα του δεύτερου μισού του 5 ου αιώνα, όπως αυτή ασκείται μέσω της εκκλησίας και της βουλής, έχει ήδη περάσει στη λαϊκή κυριαρχία εξαιτίας της δυνατότητας που δόθηκε σε κάθε πολίτη να εμπλακεί στα κοινά, με ενεργή συμμετοχή, χωρίς ταξικούς περιορισμούς. Αντιθέτως η θέσπιση βουλευτικού μισθού και άλλων προνομίων συμβάλλει στην ενίσχυση αυτής της δυνατότητας, ώστε κάθε πολίτης ευκολότερα να μπορεί να αφιερωθεί για ένα έτος στο απαιτητικό αυτό αξίωμα. 29 Άλλωστε και η απονομή της δικαιοσύνης από το 461 π.χ. ασκείται μέσω των λαϊκών δικαστηρίων της Ηλιαίας, με δικαστές που εκλέγονται ετησίως, επίσης με κλήρο, μέσα από το σύνολο των πολιτών με ηλικία άνω των τριάντα ετών. Οι έξι χιλιάδες πολίτες, οι ηλιαστές, σε αυτοτελή πολυμελή τμήματα που συγκροτούνται πάλι με κλήρωση, στελεχώνουν τα δικαστήρια και δικάζουν σε ανώτατο βαθμό δίκες και γραφές, ιδιωτικές και δημόσιες υποθέσεις δηλαδή, εισπράττοντας ημερήσια αμοιβή για κάθε ημέρα παράστασης. Οι ίδιοι οι πολίτες είναι οι φορείς της δικαστικής εξουσίας, με αρμοδιότητα σε όλο το φάσμα της νομολογίας ακόμα και στη γραφή τῶν παρανόμων, την εκδίκαση των αγωγών εις βάρος πολιτών για πρόταση παράνομων ψηφισμάτων στην εκκλησία. 30 Ο διοικητικός μηχανισμός των αρχόντων επίσης, με μειωμένη την επιρροή του μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη, διορίζεται ως επί το πλείστον με τη διαδικασία της κλήρωσης ανάμεσα σε υποψηφίους προτεινόμενους από τις φυλές. Οι ζευγίτες έχουν ήδη αποκτήσει την 26 Μπιργάλιας, ό.π., σ.152. 27 οκιµασία, δικαίωµα ελέγχου σε καταλόγους όπως των πολιτών, των αναπήρων που ζητούν ενίσχυση από το δηµόσιο αλλά ακόµα και των βουλευτών και των αρχόντων που θα αναλάβουν αξιώµατα στην επόµενη θητεία. Επιβολή, δικαίωµα επιβολής προστίµου έως 500 δραχµών. 28 Μήλιος, ό.π., σ.89. 29 Στο ίδιο, σ.88. 30 Στο ίδιο, σσ.90-91. 11

πρόσβαση στο αξίωμα, ενώ στα τέλη του αιώνα δεν ισχύουν πλέον τιμοκρατικοί όροι. Οι μειωμένες εξουσίες τους, πλην της στρατηγείας, η συχνή εναλλαγή πολιτών σε αυτά τα αξιώματα και ο έλεγχος των πεπραγμένων τους από πολιτειακά σώματα με σαφώς λαϊκότερο χαρακτήρα φανερώνει τη μετατόπιση του κέντρου βάρους της εξουσίας από μια ελίτ προς το σύνολο των πολιτών. 31 31 Μπιργάλιας, ό.π., σ.156-157. 12

«Ἐπερωτῶ σιν δ, ὅταν δοκιμάζωσιν, πρῶτον μὲν, τίς σοι πατὴρ καὶ πόθεν τῶν δήμων, καὶ τίς πατρὸς πατήρ, καὶ τίς μήτηρ, καὶ τίς μητρὸς πατήρ καὶ πόθεν τῶν δήμων; μετὰ δὲ ταῦτα, εἰ ἔστιν αὐτῷ Ἀπόλλων πατρῷος καὶ Ζεὺς ἑρκεῖος, καὶ ποῦ ταῦτα τὰ ἱερά ἐστιν, εἶτα ἠρία εἰ ἔστιν καὶ ποῦ ταῦτα, ἔπειτα γονέας εἰ εὖ ποιεῖ, καὶ τὰ τέλη εἰ τελεῖ, καὶ τὰς στρατείας εἰ ἐστράτευται. Ταῦτα δ ἀνερωτήσας, κάλει φησὶν τούτων τοὺς μάρτυρας. Ἐπειδὰν δὲ παράσχηται τοὺς μάρτυρας, ἐπερωτᾷ τούτου βούλεταί τις κατ ηγορεῖν;» Οι ερωτήσεις που τίθονται στην εξέταση είναι οι ακόλουθες: Ποιος είναι ο πατέρας σου, και από ποιο δήµο, ποιος είναι ο πατέρας του πατέρα σου, ποια είναι η µητέρα σου, ποιος είναι ο πατέρας της µητέρας σου και ποιος είναι ο δήµος σου; Μετά ρωτούν τον εξεταζόµενο αν λατρεύει τον Πατρώο Απόλλωνα και τον Έρκειο ία, πού είναι τα ιερά αυτής της λατρείας, αν έχει οικογενειακούς τάφους και σε ποιο µέρος, αν συµπεριφέρεται καλά στους γονείς του, αν πληρώνει τους φόρους του και αν τελείωσε τη στρατιωτική του θητεία. Όταν τεθούν επιτυχώς αυτές οι ερωτήσεις, καλεί τους µάρτυρές. Αφού οι µάρτυρες ακουστούν, ρωτά Υπάρχει κάποιος που έχει αντίρρηση; Αριστοτέλη (Αθηναίων Πολιτεία, 55) 13

ΤΡΙΤΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΟΙ ΤΟΥ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΥ ΑΞΙΩΜΑΤΟΣ ΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ Η αντιμετώπιση των δημοσίων υποθέσεων όπως διαπιστώσαμε παραπάνω σε δυο στάδια, με το προβούλευμα της βουλής και το ψήφισμα της εκκλησίας, ενείχε προφανή τεχνικά πλεονεκτήματα. Τα πλεονεκτήματα της μη εξάρτησης από μία και μόνη άμεση απόφαση αυξάνονταν όσο περισσότερο πολύπλοκες γίνονταν οι δημόσιες υποθέσεις. Το γεγονός αυτό σε συσχετισμό με τις υπόλοιπες λειτουργίες της, ανέδειξαν τη βουλή στο κυριότερο διοικητικό όργανο της πολιτείας. Έχει λοιπόν εξαιρετικό ενδιαφέρον η προσπάθεια διαμόρφωσης της εικόνας του πολίτη που επιλέγει να εμπλακεί στα κοινά μέσω της συμμετοχής του σε αυτόν τον καθοριστικό πολιτειακό οργανισμό. Στις δεκαετίες που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού πολέμου, τότε που ο πληθυσμός της Αθήνας βρισκόταν στην ακμή του, υπολογίζονται οι ενεργοί εγγεγραμμένοι πολίτες στους σαράντα τρεις χιλιάδες, όταν το σύνολο του πληθυσμού πρέπει να ανερχόταν στους εκατόν εβδομήντα δύο χιλιάδες, χωρίς να λογαριάζουμε τους δούλους για τους οποίους οι θεωρίες ποικίλουν σε αριθμό. 32 Προσπαθώντας να διαπιστώσουμε τα χαρακτηριστικά του πολίτη που λαμβάνει το βουλευτικό αξίωμα θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η ιδιότητα του μέλους της βουλής απαιτούσε να αφιερωθεί ένας ολόκληρος χρόνος αποκλειστικά σε μια επίπονη καθημερινή και πολύωρη απασχόληση με υψηλό βαθμό ευθύνης. Μολονότι έχουν ήδη θεσπισθεί αμοιβές, η βουλευτική αποζημίωση τον 5 ο αιώνα δεν ήταν μεγάλη. 33 Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει λοιπόν η υπόθεση ότι κανείς πραγματικά φτωχός, ούτε άτομα από μικρές οικογένειες με ελάχιστους πόρους θα επέλεγαν να υπηρετήσουν ως βουλευτές. Λογικό είναι επίσης, οι δημότες εκτός άστεως να απέχουν από την σύσταση του βουλευτικού σώματος. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να φανταστεί κανείς ότι ο κάτοικος της μεσογαίας, τα απώτατα όρια της οποίας ήταν σαράντα πέντε χιλιόμετρα, μπορούσε να παρευρίσκεται καθημερινά στο άστυ. Ούτε ο κάτοικος της εγγύς περιοχής, ο απασχολούμενος με γεωργικές κυρίως εργασίες θα μπορούσε να αφιερώσει την καθημερινότητά του για ένα πλήρες έτος. Παρομοίως και άλλες επαγγελματικές κατηγορίες καθημερινού μόχθου δεν πρέπει να εξέφραζαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την άσκηση των βουλευτικών δικαιοδοσιών. Όλοι οι παραπάνω συλλογισμοί βεβαιώνουν ότι η μεγάλη λαϊκή μάζα των θητών, για πρακτικούς λόγους, αδυνατούσε, ακόμα και αν επιθυμούσε, να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις του συγκεκριμένου αξιώματος. 34 Θα μπορούσε να υποστηριχθεί επίσης, ότι η διαδικασία της δοκιμασίας που εκτελεί η ενεργούσα βουλή για την επόμενη, θα απωθούσε τους φιλόδοξους πολίτες που δεν διέθεταν άμεμπτη ζωή να δηλώσουν συμμετοχή και να ριψοκινδυνεύσουν πιθανή εμπλοκή σε δίκη. Έχοντας υπόψη μας τα έως τώρα αναφερθέντα, διαπιστώνουμε ότι κάθε έντιμος, γνήσιος πολίτης άνω των τριάντα ετών, μέσης και άνω εισοδηματικής τάξης, κυρίως δημότης άστεως, με πραγματικό ενδιαφέρον για τα κοινά, εφόσον το επιθυμούσε εξέφραζε τη βούλησή του και 32 Starr, ό.π., σσ.58-59. 33 Μήλιος, ό.π., σ.88. 34 Starr, ό.π., σσ.62-63. 14

αφού προκρινόταν από το δήμο του, μέσω της φυλής του προωθούνταν και με την υποστήριξη της τύχης κληρωνόταν ως βουλευτής. Συνεχίζοντας να μιλάμε με αριθμούς και αφαιρώντας από τους πολίτες τους θήτες που αποτελούσαν τα δύο τρίτα, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι αυτοί που ενδιαφέρονται να συμμετάσχουν στην βουλή είναι λιγότεροι από τους δεκαπέντε χιλιάδες. 35 Ο αριθμός αυτός περιορίζεται αρκετά αν συνυπολογίσουμε το θεσμοθετημένο όριο των τριάντα ετών αλλά και ένα πρακτικό όριο ηλικίας που μπορεί να μην είχε νομοθετηθεί, αλλά θα απέτρεπε στην πράξη έναν υπερήλικα να επιθυμήσει τη διεκδίκηση μιας τόσο απαιτητικής αρμοδιότητας. Αν συνεκτιμήσουμε και το μέσο όρο ζωής, όπως και τους ανασταλτικούς παράγοντες που εκτέθηκαν παραπάνω, ίσως από το συνολικό σώμα των πολιτών αυτοί που είναι διαθέσιμοι και πληρούν τους όρους συμμετοχής, θεωρητικούς και πρακτικούς, να είναι περισσότερο κοντά παρά μακριά στον αριθμό των δέκα χιλιάδων. Γεγονός που υποδηλώνει ότι το όριο της δις και όχι της συνήθης άπαξ συμμετοχής σε αυτό το αξίωμα, εξυπηρετεί αφενός τις ανάγκες σε βουλευτές και άρχοντες και αφετέρου τις δημογραφικές δυνατότητες της πόλης να τις καλύψει. Στο διάστημα των είκοσι πέντε ετών που προηγήθηκαν του Πελοποννησιακού πολέμου, οπότε και ισχύουν τα προαναφερθέντα πληθυσμιακά στοιχεία, θα ήταν μάλλον αδύνατον να καλυφθεί το σύνολο των δωδεκάμισι χιλιάδων βουλευτικών θέσεων, εάν ίσχυε το όριο της μιας και μόνης συμμετοχής. Θα επιθυμούσα να συγκρατήσουμε ως συνεχή υπενθύμιση ότι αυτός ο συλλογισμός αποτελεί μια υπόθεση εργασίας βασισμένη όχι μόνο σε αναμφισβήτητα στοιχεία και γεγονότα αλλά έως ένα βαθμό και σε λογικές εικασίες, τις οποίες όμως δεν μπορούμε απόλυτα να επιβεβαιώσουμε. Μπορούμε εντούτοις να αποδεχτούμε με βεβαιότητα ότι η βουλευτική υπηρεσία αποτέλεσε πολύτιμη πολιτική εκπαίδευση και ότι το ποσοστό των τάξεων που αποκτά αυτή την εμπειρία συνεχώς διευρύνεται ώστε τον τέταρτο αιώνα με την αύξηση του βουλευτικού μισθού να αποδεσμευθεί και στην πράξη από οποιαδήποτε προϋπόθεση τιμήματος. 35 Στο ίδιο, σ.62. 15

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Ανάμεσα στα διάφορα στοιχεία του αρχαιοελληνικού πολιτισμού που απασχόλησαν και απασχολούν την παγκόσμια διανόηση, εξέχουσα θέση διατηρεί ο θεσμός της πόλης κράτους με δεσπόζουσα την πολιτειακή πρωτοτυπία της δημοκρατίας. Το λίκνο του πολιτισμού, η ανάπτυξη της φιλοσοφίας, η θεμελίωση της επιστημονικής σκέψης, η γέννηση του θεάτρου, η καλλιτεχνική και η λογοτεχνική έκφραση εξελίχθηκαν σε κοινωνίες με πολιτική εξουσία που πήγαζε από το λαό και ασκούνταν προς όφελός του. Πέρα από την πατρότητα της δημοκρατίας ωστόσο, αξιόλογο είναι το χαρακτηριστικό του αθηναϊκού πολιτεύματος, μοναδικό στην ιστορία, κατά το οποίο οι αποφάσεις λαμβάνονται απευθείας από το σώμα των πολιτών, χωρίς τη μεσολάβηση αντιπροσώπων όπως στο σημερινό κοινοβουλευτισμό. Η άμεση δημοκρατία, αποτέλεσμα συνεχών μετεξελίξεων, απαιτούσε την ενεργό συμμετοχή του πολίτη στην άσκηση των εξουσιών, στις ἀρχές και στην πολιτεία. Με αυξημένη συνείδηση ο πολίτης πριν εκατοντάδες χρόνια θεωρούσε υποχρέωσή του αλλά και τιμή να συμμετέχει στην πολιτειακή δομή και λειτουργία ανεξάρτητα από ταξικά, κοινωνικά και οικονομικά κριτήρια. Μπορεί ως άμεση η δημοκρατία να μην συνάδει πια προς την πολυπλοκότητα της δομής και τις απαιτήσεις του σημερινού πολιτισμού, είναι όμως επιτακτική ανάγκη, πιθανότατα περισσότερο από ποτέ, η κοινοβουλευτική δημοκρατία μας να γίνει πιο συμμετοχική, διεκδικώντας την ουσιαστική άσκηση της πολιτικής μας ευθύνης. 16

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μήλιος Α. κ.ά., Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Ελλάδα Ι : Από την Αρχαιότητα έως και τα Μεταβυζαντινά Χρόνια, τόμος Α, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000. Ober J., Μάζες και ελίτ στη δημοκρατική Αθήνα, μτφρ. Βάλια Γ. Σερέτη, εκδ. Πολύτροπον, Αθήνα 2003. Starr Ch. G., H γέννηση της αθηναϊκής δημοκρατίας, μτφρ. Μίνα Καρδαμίτσα Ψυχογιού, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1999. 17