Στάθης Ν. Καλύβας, Νίκος Μαραντζίδης 23 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ

Στάθης Ν. Καλύβας, Νίκος Μαραντζίδης 23 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ

Περιεχόμενα Ο Στάθης N. Καλύβας είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήµης στο Πανεπιστήµιο Yale, όπου κατέχει την έδρα Arnold Εισαγωγή......Wolfers............................... ιευθύνει το Πρόγραµµα για τη Μελέτη της Τάξης, των Συγκρούσεων και τηςεμφύλιος Βίας, 1. Τι είναι πόλεμος;.................. καθώς και το Πρόγραµµα 2. Ήταν οι συγκρούσεις της περιόδου 1943-1949 Ελληνικών Σπουδών του Yale. του εμφύλιος πόλεμος;......................... Το βασικό ερευνητικό αντικείµενο είναι οι εµφύλιοι 3. Τι προηγήθηκε του εμφύλιου πολέμου;........ πόλεµοι. 4. Τι είδους κόμμα ήταν το ΚΚΕ;.................... 11.... 29.... 45.... 69.... 87 5. Πότε και πώς ξεκίνησε και οργανώθηκε η Αντίσταση;................................. 6. Τι ήταν και γιατί κυριάρχησε το ΕΑΜ-ΕΛΑΣ;...... 7. Τι ήταν ο δωσιλογισμός και ποιοι ήταν οι δωσίλογοι;............................. 8. Πώς ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος;............. 9. Τι ήταν τα Δεκεμβριανά;..................... Ο Νίκος Μαραντζίδης γεννήθηκε 10. Τι ήταν και γιατί απέτυχε η Συμφωνία στη Θεσσαλονίκη το 1966. της Βάρκιζας; Είναι καθηγητής Πολιτικής............................. Επιστήµης στο Πανεπιστήµιο 11. Τι ήταν η «λαοκρατία» και τι η «εαμοκρατία»;...... Μακεδονίας και επισκέπτης 12. Τι το ΚΚΕ στην Κατοχή και καθηγητής στοεπιδίωκε Πανεπιστήµιο του Καρόλου στην Πράγα και την Απελευθέρωση;........................ στο Πανεπιστήµιο της Βαρσοβίας. 13. Πώς και πότε επέλεξε (ξανά) τη σύγκρουση το ΚΚΕ;................................. 14. Πώς κλιμακώθηκε η εμφύλια σύρραξη το 1946;... 9 107 135 167 191 215 255 271 297 311 329

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ 15. Ποιος ήταν ο ρόλος των Βρετανών;... 347 16. Ποιος ήταν ο ρόλος των Αμερικανών;... 367 17. Ποιος ήταν ο ρόλος των Σοβιετικών;... 387 18. Τι ήταν ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας;... 413 19. Πόσο σημαντική ήταν η υλική βοήθεια που έλαβε ο Δημοκρατικός Στρατός από τις λαϊκές δημοκρατίες;... 427 20. Τι ήταν το «παιδομάζωμα» και για ποιο λόγο έγινε;... 443 21. Ποιοι ήταν οι πολιτικοί πρόσφυγες;... 457 22. Γιατί κέρδισε ο Ελληνικός Στρατός και ηττήθηκε ο Δημοκρατικός Στρατός;... 475 23. Τι κληρονομιά μάς άφησε ο εμφύλιος πόλεμος;... 497 Ευρετήριο.... 515 10

1 Τι είναι εμφύλιος πόλεμος; Κανένας άλλος όρος και κανένα άλλο γεγονός της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας δεν έχει τόσο πολύ φορτιστεί ιδεολογικά και συναισθηματικά και απασχολήσει την ελληνική κοινή γνώμη όσο ο εμφύλιος πόλεμος, ούτε έχει σε τέτοιο βαθμό διαιρέσει και εξάψει τα πάθη. Στην ουσία, όλη η δημόσια συζήτηση για τη δεκαετία του 40 αλλά και τις αμέσως επόμενες δεκαετίες στην Ελλάδα περιστρέφεται γύρω από τον Εμφύλιο, τα αίτια, τις συνθήκες που τον γέννησαν, την εξέλιξη και τις συνέπειές του. Πολλές από τις πληγές και τα συλλογικά τραύματά μας είναι συνυφασμένα με το βάρος του εμφυλιακού παρελθόντος. Χωρίς τον Εμφύλιο, κανείς, νομίζουμε, δεν αμφιβάλλει ότι η χώρα θα είχε ακολουθήσει διαφορετική πορεία. Είναι σαφές, λοιπόν, ότι αν θέλουμε να κατανοήσουμε τον χαρακτήρα της πολιτικής αντιπαράθεσης της εποχής εκείνης πρέπει πρώτα να ξεκαθαρίσουμε τι σημαίνει αυτός ο πολυχρησιμοποιημένος όρος, όρος πολιτικά φορτισμένος και ίσως, ως εκ τούτου επιστημονικά συγκεχυμένος. Αντίθετα από ό,τι ίσως νομίζουμε, ακόμη και σε διεθνές επίπεδο δεν υπάρχει πάντοτε συμφωνία για την αναγνώριση μιας σύγκρουσης ως εμφύλιου πολέμου. 29

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ Σε πολιτικό επίπεδο οι εμπλεκόμενοι αρνούνται συνήθως τον όρο εμφύλιος, τουλάχιστον όσο διαρκεί αλλά και μετά τον τερματισμό του. Οι κυβερνήσεις, από την πλευρά τους, τον αποφεύγουν καθώς πιστεύουν ότι υιοθετώντας τον νομιμοποιούν, έστω και ακούσια, τους εξεγερμένους αντιπάλους τους. Στην προσπάθειά τους μάλιστα να τους αποκλείσουν, να τους περιθωριοποιήσουν και να τους θέσουν όχι μόνο εκτός νόμου αλλά και εκτός ηθικού πλαισίου, χρησιμοποιούν πλήθος απαξιωτικών χαρακτηρισμών: παλιότερα τους αποκαλούσαν «προδότες», «ληστές» ή «συμμορίτες» και πιο πρόσφατα «τρομοκράτες», συχνά με τον επιθετικό προσδιορισμό «ξενοκίνητοι». Αντίστοιχα, ονομάζουν τον πόλεμο «συμμοριτοπόλεμο» ή «αντιτρομοκρατική» επιχείρηση και γενικά προτιμούν να αποφεύγουν εξίσου τον όρο «εμφύλιος» όσο και «πόλεμος». Οι Βρετανοί, για παράδειγμα, αποκαλούσαν την εξέγερση του ΙRA στη Βόρεια Ιρλανδία «φασαρίες» (Troubles). Οι εξεγερμένοι, από την άλλη, επιδιώκουν συχνά την υιοθέτηση του όρου «εμφύλιος πόλεμος» καθώς δυνητικά τους αναγνωρίζονται η κατάσταση και τα πλεονεκτήματα του εμπολέμου, αν και αρκετές φορές φαίνεται να θεωρούν πως λόγω της ουδέτερης χροιάς η χρήση του πιθανόν να υπονομεύει τις αρχές και τους σκοπούς του αγώνα τους. Για παράδειγμα, οι εξεγερμένοι Νότιοι στον αμερικανικό εμφύλιο ή οι Κροάτες και Σλοβένοι στον πρόσφατο γιουγκοσλαβικό εμφύλιο επέμεναν να αποκαλούν τη σύγκρουση «αγώνα ανεξαρτησίας» και «ελευθερίας» προκειμένου να επισημάνουν τον εθνικό χαρακτήρα της ένοπλης εξέγερσης ενάντια στην επίσημη κρατική δομή. Ειδικότερα στους αποσχιστικούς εμφύλιους πολέμους, οι εξεγερμένοι προτιμούν τον όρο «εθνικοαπελευθερωτικός 30

ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; αγώνας», ενώ οι κυβερνώντες επιμένουν πως έχουν να κάνουν με ξενοκίνητα στοιχεία, ληστές ή τρομοκράτες. Σε γενικές γραμμές, τον όρο «εμφύλιος» διεκδικούν πολλές και διαφορετικές κατηγορίες εμπλεκόμενων σε μια τέτοιου είδους σύγκρουση: άλλοτε οι ηττημένοι (π.χ. οι Δημοκρατικοί μετά το τέλος του ισπανικού εμφυλίου το 1939 ή οι φινλανδοί κομμουνιστές το 1919) και άλλοτε οι κυβερνώντες νικητές ενός αποσχιστικού εμφυλίου που επιδιώκουν το ξεπέρασμα του τραύματος (π.χ. οι Βόρειοι στις ΗΠΑ το 1865). Οι ηττημένοι εκτιμούν πως με τον χαρακτηρισμό της αντιπαράθεσης ως «εμφυλίου» νομιμοποιείται η θέση τους στη μετεμφυλιακή κατάσταση πραγμάτων και αποδίδεται πιο αντικειμενικά η φυσιογνωμία της σύγκρουσης, ενώ οι νικητές που υπερασπίστηκαν την κρατική ενότητα στις αποσχιστικές συγκρούσεις με τον όρο «εμφύλιος» επιχειρούν να δείξουν πως αυτό που συνέβη ήταν μια προσωρινή διάρρηξη της ενότητας του έθνους ή μια απειλή εναντίον της κρατικής οντότητας και όχι ένας πόλεμος διαφορετικών εθνοτήτων στο πλαίσιο του ίδιου κράτους. Αυτό το τελευταίο θα σήμαινε πως αργά ή γρήγορα ένας νέος γύρος συγκρούσεων θα ήταν πολύ πιθανός. Με άλλα λόγια, αντιλαμβανόμαστε εύκολα πως αυτό το παιχνίδι των λέξεων και της αντιπαράθεσης για την ονοματολογία σχετίζεται άμεσα με τις ίδιες τις πολεμικές επιχειρήσεις είτε αποτελεί μεταπολεμική τους συνέχεια και επομένως κεντρικό πολιτικό διακύβευμα της ίδιας της σύγκρουσης. Η ελληνική περίπτωση δεν ξεφεύγει από αυτό τον κανόνα και, επομένως, η άρνηση υιοθέτησης του όρου «εμφύλιος πόλεμος» από τους εμπλεκόμενους δεν αποτελεί ελληνική ιδιαι- 31

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ τερότητα. Η «αστική» παράταξη, δηλαδή τα κόμματα της Δεξιάς και του Κέντρου, χαρακτήρισαν τις συγκρούσεις ανάμεσα στις δυνάμεις του κράτους και τις ένοπλες ομάδες του Κομμουνιστικού Κόμματος που αυτοχαρακτηρίστηκαν ως «Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας» «ένοπλη ανταρσία του ΚΚΕ» και «συμμοριτοπόλεμο». Με τον τρόπο αυτό η κυβέρνηση της χώρας απέρριπτε την αναγνώριση στον αντίπαλό της του νομικού καθεστώτος του εμπολέμου και την ανάλογη προστασία που απορρέει από αυτό. Πάντως, αρχικά (τουλάχιστον ως το 1956), ούτε από την πλευρά του ΚΚΕ παρουσιάστηκε ως εμφύλιος πόλεμος, αλλά ως ένας αγώνας που είχε στόχο την απελευθέρωση της πατρίδας από την «ντόπια φασιστική κλίκα και τ αφεντικά της τους αμερικανο-άγγλους καταχτητές», ως «συνέχεια του 1821, με ανώτερη όμως συνείδηση και οργάνωση και με πιο στενούς δεσμούς με τον λαό», ως «δεύτερη αντίσταση», και «λαϊκή επανάσταση των ετών 1943-1949». Χρειάστηκε να περάσουν σαράντα χρόνια ώστε οι ελληνικές κυβερνήσεις να υιοθετήσουν επισήμως τον όρο εμφύλιος πόλεμος. Αναμφίβολα σημαντικό σταθμό σε αυτή τη διαδρομή αποτέλεσε η νομιμοποίηση του ΚΚΕ το 1974 και η αλλαγή του πολιτικού κλίματος αλλά και της ποιότητας της πολιτικής αντιπαράθεσης. Τομή επίσης αποδείχτηκε η αναγνώριση αργότερα, το 1982, της εαμικής αντίστασης ως εθνικής. Eντέλει, η νομική κατοχύρωση του όρου «εμφύλιος πόλεμος» με την ψήφιση από την ελληνική βουλή της άρσης των συνεπειών του δεν έγινε παρά το 1989, δηλαδή σαράντα χρόνια μετά το τέλος του. Περνώντας από την πολιτική στο πεδίο της επιστημονικής έρευνας, διαπιστώνουμε ότι τόσο στην ιστοριογραφία όσο και στην πολιτική επιστήμη και κοινωνιολογία, που αποτελούν τις 32

ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜΟΣ; επιστήμες που κατά κόρον έχουν ασχοληθεί με τους εμφύλιους πολέμους, συναντάει κανείς κυριολεκτικά δεκάδες ορισμούς. Στη μεγάλη τους πλειονότητα συμφωνούν ότι πρόκειται για ένοπλη σύγκρουση μεταξύ αντιμαχόμενων παρατάξεων που δρουν μέσα στο πλαίσιο των συνόρων μιας αναγνωρισμένης κρατικής οντότητας. Υπάρχει έτσι ένας σαφής κοινός παρονομαστής στους περισσότερους ορισμούς: εμφύλιος είναι ο μη διακρατικός ή ο ενδοκρατικός πόλεμος, ο πόλεμος δηλαδή στον οποίο δεν συγκρούονται δύο κράτη, αλλά δύο (και κάποιες φορές παραπάνω) παρατάξεις που τις ακολουθούν και τις υποστηρίζουν πολίτες του ίδιου κράτους. Ας σημειωθεί ότι η αναγνώριση μιας σύγκρουσης ως εμφύλιας δεν επηρεάζεται από την εμπλοκή ή μη ξένων δυνάμεων ή από το στάτους των εμπολέμων. Αρκεί τα μέλη τους να είναι πολίτες του ίδιου κράτους. Η αντίληψη αυτή, που έχει τις ρίζες της τόσο στον Θουκυδίδη (και την περιγραφή του της στάσης της Κέρκυρας στην Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου) όσο και στον Ιούλιο Καίσαρα (και το βιβλίο του Commentarii de Bello Civili), έχει επικρατήσει στη διεθνή βιβλιογραφία και αποτελεί το θεμέλιο για εκατοντάδες μελέτες αλλά και για τη δημιουργία μεγάλων στατιστικών βάσεων δεδομένων που χρησιμοποιούνται στη συστηματική μελέτη των εμφυλίων, με πιο γνωστή τη βάση δεδομένων του Πανεπιστημίου της Ουψάλας στη Σουηδία (Uppsala Conflict Data Program ή UCDP). Συμπερασματικά, η επιστημονική ακρίβεια θα επέβαλλε να μιλάμε για «εσωτερικούς» ή «ενδοκρατικούς πολέμους», αλλά κυριάρχησε ο όρος «εμφύλιος», λόγω της διαδεδομένης χρήσης του στο καθημερινό λεξιλόγιο. Αντίθετα από τους διακρατικούς πολέμους, οι εμφύλιοι 33

ΣΤΑΘΗΣ Ν. ΚΑΛΥΒΑΣ, ΝΙΚΟΣ ΜΑΡΑΝΤΖΙΔΗΣ έχουν ως βασικό διακύβευμα την ίδια την κρατική κυριαρχία, δηλαδή το νόμιμο κρατικό μονοπώλιο της βίας στο πλαίσιο μιας συγκεκριμένης επικράτειας, η οποία τότε αμφισβητείται στην πράξη. Με άλλα λόγια, το να είναι κάποιος πολίτης ενός κράτους δεν σημαίνει απαραίτητα ότι είναι αφοσιωμένος στην οντότητα αυτή ούτε και ότι επιθυμεί οπωσδήποτε τη διατήρηση της ακεραιότητάς της. Μεγάλος αριθμός εμφυλίων (πάνω από τους μισούς σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς) είναι «εθνοτικοί» ή «αποσχιστικοί» πόλεμοι που αποσκοπούν στη σύσταση νέου κράτους. Τέτοιοι πόλεμοι ήταν, για παράδειγμα, ο αμερικανικός εμφύλιος (1861-1865) και ο εμφύλιος στη Βοσνία (1992-1995). 34

ΤΙ ΕΊΝΑΙ ΕΜ ΦΎΛΙΟΣ ΠΌΛΕΜ ΟΣ ; ΕΜΦΥΛΙΑ ΠΑΘΗ 23 ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΦΥΛΙΟ Τα «Εµφύλια Πάθη» προσεγγίζουν τον ελληνικό εµφύλιο πόλεµο µέσα από 23 κρίσιµες ερωτήσεις και απαντήσεις, ξεκινώντας από το τι είναι εµφύλιος πόλεµος και καταλήγοντας στην κληρονοµιά που µας άφησε. Με συνοπτικό τρόπο και άµεση γραφή, ο Στάθης Καλύβας και ο Νίκος Μαραντζίδης επιχειρούν µια συνολική ερµηνεία ενός σύνθετου και πολύµορφου γεγονότος που δίχασε έναν λαό και κατέστρεψε µια χώρα, τραυµατίζοντας τη συλλογική τους µνήµη και ταυτότητα. Ο εµφύλιος πόλεµος παρέµεινε για πολλά χρόνια πηγή εντάσεων, διχόνοιας και παθών. Σήµερα όµως έχουµε πια τη δυνατότητα να τον ξανασκεφτούµε µε ψύχραιµο και τεκµηριωµένο τρόπο, όχι απαραίτητα για να εντοπίσουµε ποιος είχε δίκιο και ποιος άδικο, και σίγουρα όχι για να αναπαραγάγουµε τη διχόνοια που µοίρασε απλόχερα, όσο για να ανακαλύψουµε τις ποικιλόµορφες πτυχές και διαστάσεις του έτσι όπως αναδύονται µέσα από δεκάδες πρόσφατες έρευνες. Το βιβλίο αποτελεί µια συµβολή στη συλλογική µας αυτογνωσία, στοχεύοντας να αντικαταστήσει τα εµφύλια πάθη µε την εµβάθυνση, τη γνώση και τελικά την ωριµότητα. ISBN: 978-618-03-0068-0 ΒΟΗΘ. ΚΩ.: 80068 35