Τίτλος: «Κριτική διερεύνηση της χρήσης λόγιων ρηματικών τύπων: το παράδειγμα του άγω»

Π.3.2.5 Εκπαιδευτικά σενάρια και μαθησιακές δραστηριότητες, σύμφωνα με συγκεκριμένες προδιαγραφές, που αντιστοιχούν σε 30 διδακτικές ώρες ανά τάξη Τίτλος: «Κριτική διερεύνηση της χρήσης λόγιων ρηματικών τύπων: το παράδειγμα του άγω» Συγγραφή: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ Εφαρμογή: ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΜΑΝΤΖΩΡΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ & ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ Θεσσαλονίκη 2015

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΡΓΟΥ ΠΡΑΞΗ: «Δημιουργία πρωτότυπης μεθοδολογίας εκπαιδευτικών σεναρίων βασισμένων σε ΤΠΕ και δημιουργία εκπαιδευτικών σεναρίων για τα μαθήματα της Ελληνικής Γλώσσας στην Α/βάθμια και Β/βάθμια εκπαίδευση» MIS 296579 (κωδ. 5.175), ΟΡΙΖΟΝΤΙΑ ΠΡΑΞΗ, στους άξονες προτεραιότητας 1-2-3 του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», η οποία συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και εθνικούς πόρους. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: Ι.Ν. ΚΑΖΑΖΗΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟ: Π.3.2.5. Πιλοτική εφαρμογή και αξιολόγηση αντιπροσωπευτικού αριθμού σεναρίων από κάθε τύπο σε διαφοροποιημένες εκπαιδευτικές συνθήκες πραγματικής τάξης. ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΠΑΡΑΔΟΤΕΟΥ: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΟΥΤΣΟΓΙΑΝΝΗΣ Υπεύθυνοι υπο-ομάδας εργασίας αρχαίας ελληνικής γλώσσας δευτεροβάθμιας: Λάμπρος Πόλκας, Κοσμάς Τουλούμης ΦΟΡΕΑΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: http://www.greeklanguage.gr Καραμαούνα 1 Πλατεία Σκρα Τ.Κ. 55 132 Καλαμαριά, Θεσσαλονίκη Τηλ.: 2310 459101, Φαξ: 2310 459107, e-mail: centre@komvos.edu.gr Σελίδα 2 από 21

Α. ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Τίτλος «Κριτική διερεύνηση της χρήσης λόγιων ρηματικών τύπων: το παράδειγμα του άγω» Εφαρμογή σεναρίου Μαντζώρου Βασιλική Δημιουργία σεναρίου Κουτσογιάννης Δημήτριος Προϋποθέσεις υλοποίησης για δάσκαλο και μαθητή Είναι απαραίτητος ένας συνολικός σχεδιασμός του εκπαιδευτικού σε επίπεδο χρονιάς. Προαπαιτείται, επομένως, να έχουν αποφασιστεί οι θεματικές και να έχουν ανατεθεί οι εργασίες σε διαφορετικές ομάδες ή και άτομα από το πρώτο τρίμηνο και οι εργασίες να εξελίσσονται σε όλη τη χρονιά. Οι εργασίες μπορεί να είναι ατομικές, σε δυάδες ή σε τριάδες (προτεινόμενο). Καλό είναι να αποφευχθούν μεγαλύτερες ομάδες, επειδή προϋποτίθεται καλή εξωσχολική συνεργασία, κάτι που δεν είναι πάντα εύκολο. Η εργασία θα διευκολυνόταν σημαντικά από ενδεχόμενη προϋπάρχουσα εμπειρία εκπαιδευτικού και μαθητών στον τρόπο αυτό οργάνωσης της διδασκαλίας. Εφαρμογή στην τάξη Βασική προϋπόθεση είναι να είναι δυνατή η ανεύρεση χρόνου για συστηματική συνεργασία μεταξύ δασκάλου και μαθητών. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με την εξοικονόμηση χρόνου από μαθήματα (π.χ. 15 λεπτά ανά βδομάδα από αρχαία και γλώσσα, εναλλακτικά) είτε και με την αξιοποίηση εξωδιδακτικού χρόνου (π.χ. σχολικών γιορτών, εκδρομών κλπ.). Θα βοηθούσε, αν ο εκπαιδευτικός έκανε κάποια εμβόλιμη παρέμβαση στα μαθήματά του, με βάση τις επισημάνσεις που θα συγκεντρώνει κατά διαστήματα. Θα συνεισέφερε σημαντικά η προσαρμογή των όσων έχει να διδάξει ο εκπαιδευτικός στη διάρκεια της χρονιάς στην εξυπηρέτηση και του συγκεκριμένου σχεδίου εργασίας. Οι προϋποθέσεις εφαρμογής που έθετε ο δημιουργός ήταν αδύνατο να τηρηθούν γιατί: α) κατά την τρέχουσα σχολική χρονιά δεν μου είχε ανατεθεί η Σελίδα 3 από 21

διδασκαλία μαθήματος αρχαίων ελληνικών λόγω των αλλαγών των αρχικών κατανομών στη σχολική μονάδα κατά συνέπεια η διδασκαλία του σεναρίου υπήρξε εμβόλιμη και αφού η συνάδελφος που διδάσκει το μάθημα των αρχαίων ελληνικών στην κατεύθυνση της Β Λυκείου δέχθηκε ευγενώς να μου παραχωρήσει τέσσερεις ώρες, για να πραγματοποιηθεί η σχεδιαζόμενη παρέμβαση. β) δρώντας ως «αλεξιπτωτίστρια» στο συγκεκριμένο τμήμα εξ ορισμού δεν θα μπορούσα να εξοικονομήσω χρόνο συνεργασίας με τους μαθητές και διαπίστωσα ότι αν το σενάριο εφαρμοζόταν από συνάδελφο με συνέχεια στο τμήμα και με ευχέρεια χρόνου θα μπορούσε να έχει πολύ καλύτερα αποτελέσματα. Στους μαθητές εμπεδώθηκε η αίσθηση ότι το σενάριο έμεινε ανολοκλήρωτο, γεγονός που ενισχύθηκε κι από τη χρονική στιγμή της λήξης του διδακτικού έτους. Τηρήθηκε το ζητούμενο να εργαστούν οι μαθητές σε ομάδες των τριών. Το συγκεκριμένο τμήμα αποτελείται από 17 μαθητές και χωρίστηκαν σε τρεις ομάδες των τριών και δύο των τεσσάρων. Δεν τους ανατέθηκαν ατομικές εργασίες ούτε εργασίες στο σπίτι, εργάστηκαν αποκλειστικά στο εργαστήριο υπολογιστών του σχολείου. Β. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ / ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ένα από τα πιο σημαντικά προβλήματα που έχουν οι μαθητές μας στο σχολείο είναι η ορθή χρήση λόγιων τύπων. Στο παρόν σενάριο προτείνεται μια διαθεματική και διαχρονική προσέγγιση των προβλημάτων αυτών: οι φιλόλογοι καταγράφουν τις σχετικές δυσκολίες της τάξης τους και δίνουν στα παιδιά τη δυνατότητα να τα διερευνήσουν, να αποτυπώσουν την κλιτική τους συμπεριφορά και να παρουσιάσουν τις διαπιστώσεις τους στους άλλους συμμαθητές τους. Χρησιμοποιούνται προς τούτο γνώσεις και βιβλία αναφοράς (π.χ. γραμματικές) που χρησιμοποιούνται στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών και της Νέας Ελληνικής Γλώσσας. Το παράδειγμα (με το ρήμα -άγω) που χρησιμοποιείται στη συνέχεια είναι ενδεικτικό. Σελίδα 4 από 21

Δ. ΣΚΕΠΤΙΚΟ - ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΤΟΥΣ Γνώσεις για τον κόσμο, αξίες, πεποιθήσεις πρότυπα, στάσεις ζωής Το σενάριο έχει μεταγλωσσική εστίαση, παρόλα αυτά προτείνεται να συνδεθεί με τον κόσμο σε δύο κυρίως επίπεδα: 1. Στο να συσχετιστεί η χρήση των συγκεκριμένων λόγιων στοιχείων με συγκεκριμένα κοινωνικά πεδία και γραμματισμούς. Αναμένεται να διαπιστώσουν τα παιδιά ότι οι λόγιοι αυτοί τύποι χρησιμοποιούνται πρωτίστως σε συγκεκριμένα γλωσσικά πεδία, όπως σε σχολικού τύπου κείμενα. 2. Στο επίπεδο του λόγου που αναπτύσσεται γύρω από τη χρήση των λόγιων αυτών στοιχείων. Αναμένεται να καταγράψουν δύο τουλάχιστον εκδοχές και να αναδειχθούν τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν. Γνώσεις για τη γλώσσα Αναμένεται οι μαθητές να κατανοήσουν: Την κλιτική συμπεριφορά ευρέως χρησιμοποιούμενων λόγιων τύπων (στην προκειμένη περίπτωση τα σύνθετα με το άγω με εστίαση στο παράγω). Να γνωρίσουν τις ενδεχόμενες διπλοτυπίες και να μπορούν να τις συνδέουν με το είδος λόγου που χρησιμοποιούνται (π.χ. σχολικός ή καθημερινός λόγος). Να μπορούν να ερμηνεύουν από μια επιστημονική οπτική τι σημαίνει λάθος στη χρήση των συγκεκριμένων γλωσσικών τύπων και κυρίως να μπορούν να το ερμηνεύουν. Να μπορούν να συνδέουν τις γνώσεις αυτές με τις γνώσεις για τον κόσμο (βλ. παραπάνω). Γραμματισμοί Γλωσσικός Κλασικός γραμματισμός Οι μαθητές εξοικειώνονται με τη διαδικασία της συγγραφής αλλά και τις ιδιαιτερότητες της ερευνητικής εργασίας. Διαβάζουν αρκετά κείμενα με μεταγλωσσικό ενδιαφέρον. Νέοι γραμματισμοί Αναμένεται οι μαθητές να ασκηθούν: Στην έρευνα στο διαδίκτυο για τη συλλογή δεδομένων. Σελίδα 5 από 21

Στη δημιουργική πραγμάτωση όλου του κύκλου παραγωγής λόγου με τη χρήση των ψηφιακών μέσων: αναζήτηση υλικού και κριτική αποτίμησή του, αξιοποίηση των ΠΕΚ για γράψιμο και ενσωμάτωση δεδομένων, παραγωγή τελικών κειμένων με τη χρήση των ΠΕΚ (ερευνητική εργασία) και τη χρήση του ΠΠ (παρουσίαση εργασίας στην τάξη). Στις ιδιαιτερότητες που έχουν τα συγκεκριμένα περιβάλλοντα και στο πώς τις αξιοποιούν με βάση τη ρητορική περίσταση (πού θα χρησιμοποιηθούν τα κείμενα και γιατί). Κριτικός γραμματισμός Αναμένεται οι μαθητές: να κατανοήσουν ότι τα λόγια αυτά στοιχεία συνδέονται με την ιστορία της ελληνικής γλώσσας, με υφολογικές ταυτοτικές επιλογές στη χρήση τους να κατανοήσουν και να ερμηνεύσουν το ιδεολογικό φορτίο που μεταφέρουν οι πολύ συχνές συζητήσεις με μεταγλωσσική εστίαση στον τόπο μας. Γ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σύλληψη και θεωρητικό πλαίσιο Είναι γνωστό ότι η προσέγγιση των λόγιων αυτών τύπων πραγματοποιείται συνήθως στο πλαίσιο της ύλης (αρχαία ή νέα ελληνική γλώσσα), όπου ο ρόλος των παιδιών είναι συγκεκριμένος, όπως και η αντίληψη για τη γλώσσα. Η γλώσσα στην περίπτωση αυτή αντιμετωπίζεται ως κώδικας αποκομμένος από την κοινωνία και τη χρήση, η δε διδασκαλία της αντιμετωπίζεται ως άθροισμα επιμέρους δομών και κλιτικών τύπων, οι οποίοι θα πρέπει να διδαχθούν στα παιδιά, για «να μάθουν να χρησιμοποιούν τη γλώσσα τους σωστά και να μην κάνουν ορθογραφικά λάθη». Οι συγκεκριμένες παραδοσιακού τύπου αντιλήψεις συνεισφέρουν στη διαμόρφωση και συγκεκριμένου τύπου μαθητών: οι γνώσεις τους αφορούν τη δομή της γλώσσας, οι δυνατότητες δε ανάληψης πρωτοβουλιών συνεργασίας, κριτικής σκέψης κτλ. που αποκτούν είναι ανύπαρκτες. Στο πλαίσιο αυτό οι ΤΠΕ το πολύ να αξιοποιηθούν ως περιβάλλοντα διδασκαλίας, λογική αρκετά παλιά και ξεπερασμένη. Θεωρητική μας αφετηρία είναι τα εξής: το παιδί μαθαίνει, όταν ψάχνει. Η μελέτη της γλώσσας πρέπει να συνδέεται με τη χρήση της σε στενή συνάρτηση με το σύνθετο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο και η κατανόηση της γραμματικής δεν πρέπει Σελίδα 6 από 21

να γίνεται αποκομμένα από το πλαίσιο αυτό. Παράλληλα, δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στην κριτική διάσταση, αλλά και στην καλλιέργεια νέων γραμματισμών. Είναι προφανές ότι μια τέτοιου είδους προσέγγιση είναι δύσκολο να αντιμετωπιστεί θετικά από εκπαιδευτικούς που αντιμετωπίζουν τη διδασκαλία της γλώσσας ως ένα άθροισμα σελίδων που θα πρέπει να «καλυφθούν», αγνοώντας τι πράγματι είναι απαραίτητο να μάθουν τα παιδιά και πώς. Βασική αρχή του σεναρίου που ακολουθεί είναι ότι τα ψηφιακά μέσα αποτελούν περιβάλλοντα πρακτικής γραμματισμού. Στο πλαίσιο αυτό χρησιμοποιούνται: ως περιβάλλοντα έρευνας, αναζήτησης και παραγωγής λόγου, κάτι που εντάσσεται στο δεύτερο κύκλο. Βαρύτητα δίνεται και στο να γίνει αντιληπτό από τα παιδιά ότι οι γλωσσικές βάσεις δεδομένων (π.χ. σώματα κειμένων σχολικού λόγου και διαδίκτυο) δεν εμπεριέχουν τις ίδιες και μάλιστα ουδέτερες πληροφορίες, κάτι που κινείται στον τρίτο κύκλο. Διδακτική πορεία διδακτικές πρακτικές 1 η φάση: Προετοιμασία της εργασίας (το ακριβές περιεχόμενο και η έκταση θα εξαρτηθεί από την ιδιαιτερότητα της κάθε τάξης). - Κατά τη φάση αυτή συζητείται με παραδείγματα η δυσκολία που παρουσιάζεται στη χρήση κάποιων λόγιων τύπων. Η συζήτηση διεξάγεται με όλη την τάξη και έχει προετοιμαστεί κατάλληλα από τον εκπαιδευτικό. Ενδείκνυται η αξιοποίηση ενδεικτικών παραδειγμάτων από τα σώματα κειμένων, από το διαδίκτυο ή από δικά τους γραπτά κείμενα. Η συζήτηση μπορεί να γίνει και στη λογική επίλυσης προβλήματος: «τι είναι σωστό αυτό ή το άλλο παράδειγμα και γιατί;». - Παραπέμπονται τα παιδιά στις συγκεκριμένες σελίδες των γραμματικών της αρχαίας και της νέας ελληνικής. Βλέπουν και συζητούν τις διαφορές στην κλίση των ρημάτων (η εστίαση στο ρήμα παράγω για τη νέα ελληνική, κυρίως). Οι συγκεκριμένες σελίδες αποτελούν υλικό αναφοράς σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξης της εργασίας. - Ο δάσκαλος αναθέτει τις εργασίες με βάση και τις προτιμήσεις των παιδιών. Σελίδα 7 από 21

- Εξηγεί λεπτομερώς τι αναμένει από τα παιδιά. Δίνει παραδείγματα από αναζητήσεις σε σώματα κειμένων, δείχνει πώς μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα βιβλία αναφοράς (ηλεκτρονικά και μη) κλπ. Καλό είναι τα παιδιά να έχουν ξαναδουλέψει με σώματα κειμένων και να έχουν κάποια εξοικείωση με την έρευνα στο διαδίκτυο. Αν δεν είναι εξοικειωμένα με τα κειμενικά είδη της παρουσίασης και της ερευνητικής εργασίας, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην εξοικείωση των παιδιών με τις ιδιαιτερότητές τους. Στην τελευταία περίπτωση αφιερώνει πολύ περισσότερο χρόνο, δίνει παραδείγματα και βεβαιώνεται ότι α) εξασφαλίζονται οι προϋποθέσεις, για να διεκπεραιώσουν και να παρουσιάσουν τις εργασίες τους β) έχουν το κατάλληλο και απαραίτητο υλικό αναφοράς (π.χ. παραδείγματα παρουσιάσεων, παραδείγματα γραπτών κειμενικών ειδών κλπ.). Το β. αξιοποιείται και ως πλαίσιο για την κατάλληλη υποστήριξη από τους εκπαιδευτικούς. - Υπογραμμίζεται το γεγονός ότι τα παιδιά θα πρέπει να γνωρίζουν καλά τα κειμενικά είδη που θα πραγματώσουν αλλά και τη διαδικασία που θα ακολουθήσουν. Στη φάση αυτή εξηγήθηκε στους μαθητές η πορεία της διαδικασίας και τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Οι μαθητές εστίασαν τον προβληματισμό τους στη σκοπιμότητα της διαδικασίας, στο «γιατί» γίνεται αυτό. Έγινε μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας, συζητήθηκε η διάκριση ανάμεσα σε λόγιους και λαϊκούς τύπους, δόθηκαν παραδείγματα και ορίστηκε το πλαίσιο της εργασίας. Ως αφόρμηση για να μεταβούμε στο επόμενο στάδιο διαβάστηκε το ποίημα του Κ.Π.Καβάφη, Φιλέλλην. Παρόλο που οι μαθητές ήταν εξοικειωμένοι με την ομαδοσυνεργατική μέθοδο διδασκαλίας κυρίως εξαιτίας της διδασκαλίας του μαθήματος της «Ερευνητικής εργασίας» στην Α Λυκείου δεν γνώριζαν τα τεχνολογικά εργαλεία και το περιβάλλον της Πύλης για την Ελληνική γλώσσα, ενώ δεν είχαν ασχοληθεί ξανά με την αναζήτηση σε ηλεκτρονικά λεξικά. 2η φάση: Τα παιδιά αναλαμβάνουν να διερευνήσουν την κλιτική συμπεριφορά του συγκεκριμένου ρήματος (μπορεί να είναι οποιοδήποτε άλλο λόγιο γλωσσικό Σελίδα 8 από 21

στοιχείο), να συνδέσουν την κλίση του με τη χρήση (π.χ. σε ποια είδη κειμένων χρησιμοποιείται και σε ποιους χρόνους, κυρίως) και να κατανοήσουν πώς προκύπτουν οι γραμματικοί κανόνες από τη χρήση της γλώσσας. Παρακάτω δίνονται ενδεικτικά αποτελέσματα από την έρευνα στο σώμα κειμένων σχολικού λόγου, όπου μπορεί να ερευνηθεί η κλιτική συμπεριφορά του συγκεκριμένου ρήματος (εδώ το παράγω). http://www.greek-language.gr/greeklang/modern_greek/tools/corpora/pi/index.html Έτσι, τα παιδιά μπορούν να καταγράψουν μόνα τους πώς κλίνεται το συγκεκριμένο ρήμα κτλ. (εξαγωγή του κανόνα και όχι απομνημόνευση). Σελίδα 9 από 21

Εικόνα 1 Αποσπάσματα από την κλιτική συμπεριφορά του παράγω (Σώματα Κειμένων ΚΕΓ). Διαπιστώνουν, επίσης, τα παιδιά από την έρευνα ότι ο συγκεκριμένος ρηματικός τύπος χρησιμοποιείται περισσότερο σε κάποια κειμενικά είδη (π.χ. επιστημονικές περιγραφές, βλ. εικόνα 5) και προσπαθούν να κατανοήσουν γιατί. Εικόνα 2. Αποτέλεσμα από την αναζήτηση στο Σώμα Κειμένων με τα βιβλία του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου (Σώματα κειμένων ΚΕΓ). Τα παιδιά καταγράφουν και οργανώνουν λεπτομερώς τα ευρήματά τους. Αυτό μπορεί να γίνει με διαφορετικούς τρόπους, όπως με τη δημιουργία μιας λίστας της κλιτικής συμπεριφοράς του ρήματος στο πρότυπο που δίνουν οι σχολικές γραμματικές. Μια διεύρυνση αυτής της λογικής μέσω ενδεικτικών παραδειγμάτων και ποσοστών θα ήταν περισσότερο πρόσφορη για τη συγκεκριμένη εργασία. Σε κάθε περίπτωση, μέσω της συνεργασίας ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να ασκήσει τα παιδιά στο να συλλέγουν, να ομαδοποιούν και να ταξινομούν δεδομένα. Το πώς θα γίνει Σελίδα 10 από 21

αυτό θα εξαρτηθεί σε σημαντικό βαθμό και με το είδος των τελικών εργασιών που θα πρέπει να κάνουν τα παιδιά και από το πώς θα αξιοποιήσουν τα δεδομένα αυτά. Αυτό που αναμένει ο εκπαιδευτικός στη συγκεκριμένη φάση να επιτευχθεί είναι: - Τα παιδιά να εμπλακούν ενεργά στη διερεύνηση της γνώσης και μέσω των δεδομένων που θα συλλέξουν να οδηγηθούν σε διαπιστώσεις. Πρόκειται για μια πολύ σημαντική δεξιότητα, απαραίτητη στο σχολικό γραμματισμό, γενικότερα. - Να κατανοήσουν ότι οι κανόνες στη γλώσσα προκύπτουν μέσα από τη χρήση της και δεν βρίσκονται στα κεφάλια κάποιων ειδικών που γράφουν τις γραμματικές. Πρόκειται για γνώση ιδιαίτερα χρήσιμη για την σε βάθος κατανόηση της λειτουργίας της γλώσσας, αλλά και την κατανόηση του πώς διαμορφώνονται οι κανόνες που υπάρχουν στα σχολικά βιβλία αναφοράς. - Να συνδέουν τη γραμματική με τα κείμενα. Στην προκειμένη περίπτωση θα αντιληφθούν ότι το αυξημένο ποσοστό χρήσης του συγκεκριμένου ρήματος στις περιγραφές έχει σχέση με το γεγονός ότι οι περιγραφές αυτές υπάρχουν σε μαθήματα των θετικών επιστημών, όπου η χρήση λόγιας γλώσσας παίζει σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση της γλωσσικής τους ιδιομορφίας. - Να μπορούν να αξιοποιούν τις ΤΠΕ, προκειμένου να κρατούν σημειώσεις και να οργανώνουν τα δεδομένα τους σε πίνακες. Για να επιτευχθούν καλύτερα οι συγκεκριμένοι στόχοι είναι απαραίτητη η στενή συνεργασία εκπαιδευτικού με τις ομάδες των παιδιών: παρακολουθεί και ενημερώνεται ως προς το πώς αναζήτησαν, τι βρήκαν, πού δυσκολεύτηκαν, πώς οργάνωσαν τα δεδομένα τους κλπ. και τα υποστηρίζει, όπου υπάρχει ανάγκη. Η συνεργασία αυτή μπορεί να γίνεται σε χρόνο και χώρο που θα οριστεί από τον εκπαιδευτικό. Στη φάση αυτή εργάστηκαν με βάση τις ασκήσεις του συγκεκριμένου φύλλου εργασίας και ανταποκρίθηκαν με σχετική επάρκεια. Παρατηρήθηκε μια σχετική δυσκολία για την εξαγωγή του κανόνα από τα συγκεκριμένα παραδείγματα, γεγονός που αποδίδεται στο επίπεδο του τμήματος. Η προσωπική τους όμως εμπλοκή βοήθησε να γίνει κατανοητό ότι η γλώσσα είναι ένας ζωντανός οργανισμός με πολλαπλές δυνατότητες εξέλιξης. Έγινε επίσης κατανοητό με βιωματικό τρόπο πώς Σελίδα 11 από 21

προέκυψαν οι γραμματικοί κανόνες, ενώ παραδέχθηκαν ότι δεν θα χρησιμοποιούσαν κανέναν από τους δύο τύπους στη διαπροσωπική τους επαφή και επικοινωνία. Θα τους αντικαθιστούσαν με συνώνυμους. Εξοικειώθηκαν με την έννοια της διπλοτυπίας, ενώ ορισμένοι μαθητές δήλωσαν ότι πριν τη διδακτική παρέμβαση θεωρούσαν ότι κάποιοι τύποι είναι εντελώς λανθασμένοι και οφείλονται σε άγνοια και ασχετοσύνη των χρηστών τους. Τα παιδιά προβληματίστηκαν πάνω στους όρους «γλωσσική πενία» και «κακοποίηση της γλώσσας», ενώ διατύπωσαν την άποψη ότι μερικές φορές βιάζονται να απορρίψουν ως λανθασμένους τύπους κακόηχους (που δεν τους ακούγονται καλά στο αυτί, όπως είπαν). Με την ολοκλήρωση των εργασιών του φύλλου εργασίας διαπιστώθηκε ότι η πλειονότητα των μαθητών μπορούσε να ερμηνεύει από μια επιστημονική οπτική τι σημαίνει λάθος στη χρήση των συγκεκριμένων γλωσσικών τύπων. Σελίδα 12 από 21

ΦΥΛΛΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΦΎΛΛΟ ΕΡΓΑΣΊΑΣ 1 Να μεταβείτε στον ιστότοπο της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα και ακολουθώντας τη διαδρομή Αρχαία Ελληνική Εργαλεία- Βασικό λεξικό να δώσετε για αναζήτηση το ρήμα «άγω». Να αντιγράψετε και, αφού τις επεξεργαστείτε, να επικολλήσετε τις σημασίες του απλού ρήματος στον παρακάτω πίνακα: ΑΓΩ Να μεταβείτε στον ιστότοπο της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα και ακολουθώντας τη διαδρομή Νέα ελληνικά Εργαλεία Λεξικά - Λεξικό της κοινής νεοελληνικής να κάνετε αναζήτηση του ρήματος άγω και να μεταφέρετε τα αποτελέσματα της αναζήτησής σας εδώ. Συγκρίνοντας τα αποτελέσματα των παραπάνω δραστηριοτήτων μπορείτε να οδηγηθείτε σε κάποιο συμπέρασμα; Να παρουσιάσετε το συμπέρασμά σας σε μια παράγραφο περίπου 150 λέξεων.. Να μεταβείτε στον ιστότοπο της Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα και ακολουθώντας τη διαδρομή Νέα ελληνικά- Εργαλεία- Λεξικά - Λεξικό της κοινής νεοελληνικής να κάνετε αναζήτηση του ρήματος παράγω και να μεταφέρετε τα αποτελέσματα της αναζήτησής σας εδώ Σελίδα 13 από 21

Να αναζητήσετε το ρήμα παράγω στο λεξικό του Τριανταφυλλίδη στην Πύλη για την ελληνική γλώσσα. Κατόπιν να κάνετε αποστολή στα σώματα Κειμένων. Από τα δεδομένα που προκύπτουν να εξάγετε παρατηρήσεις σχετικά με το σχηματισμό των χρόνων. Αφού συμβουλευτείτε τη Γραμματική της Αρχαίας ελληνικής και της Νέας ελληνικής, που θα βρείτε εδώ να κάνετε έναν πίνακα με δύο στήλες στις οποίες θα παρουσιάζονται οι χρόνοι του ρήματος. 3η φάση Μετά από τη διερεύνηση της κλιτικής συμπεριφοράς του συγκεκριμένου γλωσσικού στοιχείου στα σώματα κειμένων σχολικού λόγου, προτείνεται να επεκταθεί η αναζήτηση αυτή και στο χώρο του διαδικτύου. Η συμπληρωματική αυτή αναζήτηση είναι αρκετά χρήσιμη, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια. Αν τα παιδιά δεν είναι αρκετά εξοικειωμένα με ερευνητικού τύπου εργασίες στο διαδίκτυο, ο εκπαιδευτικός θα μπορούσε να αναθέσει αυτή και τις επόμενες φάσεις που ακολουθούν (βλ. παρακάτω) σε διαφορετικές ομάδες, ζητώντας τους να συνεργαστούν στην εξαγωγή των συμπερασμάτων. Τα ερωτήματα που απασχολούν τα παιδιά στη φάση αυτή είναι: 1. Πώς συμπεριφέρονται τα συγκεκριμένα ρήματα στον καθημερινό λόγο, όπως αυτός αποτυπώνεται στο διαδίκτυο; Υπάρχουν διαφορές στη χρήση σε σχέση με ό,τι διαπίστωσαν στο σώμα κειμένων σχολικού λόγου; Σε τι είδους κείμενα τις βρίσκουμε και πού οφείλονται οι διαφορές αυτές; 2. Διαφέρουν οι επίσημες απόψεις (π.χ. σχολική γραμματική) από την πραγματικότητα; Η διαδικασία στην εργασία είναι παραπλήσια με αυτή της 2 ης φάσης: προσεχτική συλλογή δεδομένων, οργάνωση και ταξινόμησή τους. Εδώ είναι απαραίτητο να γίνει ένας ή περισσότεροι συγκριτικοί πίνακες, οι οποίοι θα αποτυπώνουν τις διαφορές ανάμεσα στην πρώτη και τη δεύτερη έρευνα και ανάμεσα στην έρευνα και στην επίσημη σχολική εκδοχή, όπως δίνεται στη σχολική γραμματική ή τα σχολικά βιβλία. Δάσκαλος και μαθητές θα πρέπει να έχουν υπόψη τους ότι τα δεδομένα που συλλέγονται, και κυρίως οι πίνακες με τα παραδείγματα, θα Σελίδα 14 από 21

αξιοποιηθούν στην τελική παρουσίαση της εργασίας που θα κάνουν τα παιδιά. Καλό, επομένως, είναι να έχουν υπόψη τους το κειμενικό είδος της τελικής παρουσίασης, προκειμένου να διαμορφώσουν και τους κατάλληλους πίνακες. Κατά την αναζήτηση αυτή στο διαδίκτυο τα παιδιά θα πρέπει να είναι εξοικειωμένα όχι μόνο με τις τεχνικές διαστάσεις αλλά και με λειτουργικές κριτικές διαστάσεις της έρευνας στο διαδίκτυο. Αν πληκτρολογήσουν για παράδειγμα «παράγω», σε αντίθεση με τα σώματα κειμένων, θα τους δοθούν παραδείγματα μόνο για το συγκεκριμένο πρώτο πρόσωπο και το συγκεκριμένο χρόνο και για να έχουν παραδείγματα διπλοτυπίας (π.χ. παράξω) ή άλλων χρόνων προσώπων αυτό θα πρέπει να γίνει ακριβώς με τον συγκεκριμένο τύπο που ερευνούν. Θα δουν, επίσης, ότι δεν μπορούν να έχουν στατιστικά στοιχεία, όπως στα σώματα κειμένων, γιατί είναι διαφορετική η γλωσσική οργάνωση της πληροφορίας στο διαδίκτυο. Αυτό καθιστά την ερευνητική διαδικασία χρονοβόρα, για αυτό και μπορεί να είναι περισσότερο εστιασμένη (π.χ. στο πρώτο πρόσωπο των χρόνων) και θα βοηθούσε, αν ήταν ενήμερος ο καθηγητής της πληροφορικής και συνεισέφερε στο μάθημά του, προκειμένου να κατανοήσουν τα παιδιά κάποιες τεχνικές τουλάχιστον ιδιαιτερότητες. Από την έρευνα αυτή των παιδιών αναμένεται να προκύψουν ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις, όπως για παράδειγμα ότι χρησιμοποιούνται οι δεύτεροι τύποι (παράξω, έχω παράξει) (βλ. παρακάτω), κάτι που δεν συμβαίνει στα σχολικά σώματα κειμένων. Είναι προφανές ότι τόσο η καταγραφή όσο και η ερμηνεία αυτή έχει μεγάλο ενδιαφέρον, αφού αναδεικνύει από τη μια μεριά φυγόκεντρες τάσεις για αλλαγές στο σύστημα της γλώσσας, αλλά και κεντρομόλες τάσεις προστασίας από τις αλλαγές, με το ρόλο αυτό να τον έχει πρωτίστως το σχολείο. Θα διαπιστώσουν επίσης ότι οι τύποι αυτοί χρησιμοποιούνταν και στην αρχαία ελληνική. Εικόνα 3. Παραδείγματα από το διαδίκτυο Σελίδα 15 από 21

Αυτό που αναμένει ο εκπαιδευτικός στη συγκεκριμένη φάση να επιτευχθεί είναι: - Να κατακτήσουν τα παιδιά τη δυνατότητα για λειτουργική και κριτική αξιοποίηση (η τεχνική προϋποτίθεται ούτως ή άλλως) του διαδικτύου για αναζήτηση, ανεύρεση και κριτική αποτίμηση των πληροφοριών (νέος γραμματισμός, δεύτερος και τρίτος κύκλος). - Να προετοιμάζουν πίνακες, παραδείγματα και άλλο υλικό με βάση τον ρόλο που παίξει το υλικό αυτό στην εργασία τους: σε ποια κειμενικά είδη θα ενταχθεί; Πώς θα δοθεί; Αν οι πίνακες ενσωματωθούν, για παράδειγμα, στο υλικό που θα δοθεί κατά την παρουσίαση της εργασίας (hand out) θα είναι διαφορετικοί από ό,τι αν ενσωματωθούν στο ΠΠ που θα κάνουν κλπ. - Να τεκμηριώνουν με παραδείγματα και καλές συγκρίσεις τις απόψεις τους. - Να μάθουν να κρατούν τις απαραίτητες σημειώσεις, προκειμένου να τις ενσωματώσουν στα τελικά κείμενά τους. - Να κατανοήσουν ότι δεν είναι ενιαία η κλιτική συμπεριφορά του συγκεκριμένου γλωσσικού τύπου και ότι υπάρχουν σαφείς τάσεις αλλαγής, αλλά και σταθερότητα σε κάποια πεδία (π.χ. σχολικός λόγος). 4 η φάση Μεταγλωσσικές συζητήσεις και κριτική ανάγνωσή τους Από την έρευνά τους στο διαδίκτυο τα παιδιά θα διαπιστώσουν ότι στο διαδίκτυο χρησιμοποιούνται σε ευρεία έκταση οι δεύτεροι τύποι και ότι υπάρχουν έντονες συζητήσεις για το αν πρέπει ή όχι να χρησιμοποιούνται οι τύποι αυτοί (βλ. παρακάτω εικόνα). Σελίδα 16 από 21

Εικόνα 4 (http://mundusphilologiae.blogspot.com/2009/03/blog-post_31.html) [10.5.2010] Τα παιδιά αναλαμβάνουν να καταγράψουν τα επιχειρήματα και ενδεικτικά παραδείγματα των δύο απόψεων: όσων διάκεινται θετικά και όσων διάκεινται αρνητικά στη χρήση των δεύτερων τύπων. Η καταγραφή αυτή χρειάζεται καλή καθοδήγηση από το δάσκαλο, έτσι ώστε τα παιδιά να μην αντιγράφουν αλλά να κρατούν την ουσία του κάθε επιχειρήματος, να κρατούν τις διαδικτυακές διευθύνσεις που βρήκαν τα παραδείγματα και να τις αξιοποιούν ως βιβλιογραφικές παραπομπές, να ομαδοποιούν τα επιχειρήματα και να ανιχνεύουν ενδεχόμενη διαφοροποίηση. Είναι απαραίτητο στη φάση αυτή τα παιδιά να συγκεντρώνουν το απαραίτητο υλικό, προκειμένου να το αξιοποιήσουν στην εργασία τους. Είναι απαραίτητο επίσης να λάβουν υπόψη τους τα δικά τους δεδομένα για την αποτίμηση των όσων λέγονται: ισχύουν ή όχι, τι διαπίστωσαν οι ίδιοι από τη δική τους έρευνα; Αυτό που αναμένει ο εκπαιδευτικός στη συγκεκριμένη φάση να επιτευχθεί είναι: - Καλές καταγραφές και ομαδοποιήσεις, επομένως καλή χρήση του ΠΕΚ και οργάνωση του υλικού σε διαφορετικά αρχεία και υπο- φακέλους. - Δημιουργία, ενδεχομένως, πινάκων με την καταγραφή των κυριότερων επιχειρημάτων εκατέρωθεν. Σελίδα 17 από 21

- Εξοικείωση με το πώς αξιοποιούμε τις πηγές, πώς καταγράφουμε την ουσία των δεδομένων και πώς παραπέμπουμε βιβλιογραφικά σε ψηφιακές πηγές. Σελίδα 18 από 21

ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ 2ο 1. Να εισέλθετε στον ιστότοπο της εφημερίδας Καθημερινή και κατόπιν στον ιστότοπο της εφημερίδας Βήμα και από τις μηχανές αναζήτησης των εφημερίδων να αναζητήσετε τους τύπους «να παράξω», «να παραγάγω». Να καταγράψετε τα ευρήματά σας σε πίνακα με δύο στήλες για καθεμιά από τις δύο εφημερίδες. 2. Αν δώσετε στη μηχανή αναζήτησης της google τους τύπους «παραγάγω», «παράξω» από τις αναφορές που θα προκύψουν θα διαπιστώσετε ότι έντονος διάλογος διεξάγεται σχετικά με την ορθή και λαθεμένη χρήση των τύπων. Κάντε την αναζήτηση και από τις αναφορές που θα προκύψουν διαβάστε ενδεικτικά: Να παράξει κι άλλοι αφορεσμένοι τύποι Ουδείς αντέστη Γλωσσικά αμαρτήματα Σαφώς από την αναζήτηση που θα κάνετε μπορείτε να διαβάσετε όσα κείμενα επιθυμείτε και ο χρόνος σας επιτρέπει. Μετά την προσεκτική ανάγνωση αυτών θα καταγράψετε τουλάχιστον δύο επιχειρήματα όσων διάκεινται θετικά κι όσων διάκεινται αρνητικά στη χρησιμοποίηση των δεύτερων τύπων. Η χρήση των δεύτερων τύπων συνδέεται και με κάποια γνωρίσματα όσων τους προτιμούν. Να προσπαθήσετε να σκιαγραφήσετε το προφίλ των χρηστών αυτών σε ένα περιγραφικό κείμενο 150 περίπου λέξεων. Από όσα διαβάσατε μέχρι τώρα και όσα συζητήθηκαν σε ένα άρθρο σας περίπου 300 λέξεων να αναδείξετε το θέμα της διπλοτυπίας και της σχέσης της με τον πλούτο ή την κακοποίηση της γλώσσας. Ας ξαναδιαβάσουμε το ποίημα του Καβάφη, Φιλέλλην. Υποθέστε ότι έχετε το ρόλο του Σιθάσπη. Να ετοιμάσετε προσχεδιασμένο προφορικό λόγο διάρκειας δύο περίπου λεπτών, στον οποίο θα αιτιολογείτε ποιον τύπο (παράξω - παραγάγω) θα χρησιμοποιήσετε, προκειμένου να μη φανείτε «ανελλήνιστος». Φάση 5 η Κατά τη φάση αυτή θα παραχθούν τα τελικά κείμενα, τα οποία θα παρουσιαστούν. Τα κείμενα αυτά μπορεί να είναι: Σελίδα 19 από 21

- Ένα κείμενο σε μορφή παρουσίασης στην τάξη (με τη χρήση του προγράμματος παρουσίασης), όπου θα αποτυπώνονται οι κυριότερες διαπιστώσεις. Το κείμενο αυτό καλό είναι να συνοδεύεται με επιμέρους υποστηρικτικά κείμενα, όπως: προσωπικές πρόχειρες σημειώσεις που θα αξιοποιηθούν κατά την παρουσίαση, σημειώσεις που θα δοθούν στα παιδιά κατά τη διάρκεια της παρουσίασης, προκειμένου να παρακολουθήσουν καλύτερα την παρουσίαση (π.χ. συγκριτικοί πίνακες από την έρευνά τους). - Ένα κείμενο σε μορφή συνεχούς λόγου και στο κειμενικό είδος της ερευνητικής εργασίας. Το κείμενο αυτό μπορεί να δημοσιευτεί στο ιστολόγιό τους (blog) ή σε οποιοδήποτε άλλο περιβάλλον θα προκριθεί από το δάσκαλο και τα παιδιά. - Σε κάθε περίπτωση τα κείμενα αυτά μπορεί να είναι τελείως διαφορετικά, ανάλογα με τη ρητορική περίσταση στην οποία θα παρουσιαστούν (π.χ. παρουσίαση σε εκδήλωση του σχολείου, σε εκδήλωση με τους γονείς κ.λπ.). - Η παρουσίαση ενώπιον ακροατηρίου αποτελεί από μόνη της ένα συγκεκριμένο κειμενικό είδος που χρειάζεται ιδιαίτερη φροντίδα τόσο κατά την προετοιμασία όσο και κατά την παρουσίαση. Θα μπορούσαμε να επεκτείνουμε την έρευνά μας και σε άλλα θέματα: οι μαθητές πρότειναν το ρήμα συμβάλλω, τη χρήση της αύξησης στην προστακτική κ.λπ. Οι μαθητές πρότειναν ότι θα μπορούσαμε να εκπονήσουμε έναν ηλεκτρονικό οδηγό με τα συχνότερα λάθη στη χρήση της γλώσσας μας.πρότειναν, επίσης, η έρευνα να γίνει στο χώρο των μέσων μαζικής ενημέρωσης και ιδιαίτερα στην τηλεόραση, όπου τα λάθη είναι συνήθη και περνάνε, όπως είπαν, αντί για σωστά Εναλλακτικές πραγματώσεις: 1. Η εστίαση να γίνει σε μία ή δύο από τις συγκεκριμένες φάσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω. Αυτό προτείνεται, αν τα παιδιά είναι μικρών τάξεων του Γυμνασίου και δεν έχουν εμπειρία στις προτεινόμενες διαδικασίες. Προτείνεται επίσης σε περίπτωση που ο χρόνος ο οποίος μπορεί να εξοικονομηθεί εκ μέρους του εκπαιδευτικού είναι περιορισμένος. Σελίδα 20 από 21

2. Κάθε ομάδα αναλαμβάνει μία μόνο από τις φάσεις που περιγράφηκαν παραπάνω. Στην περίπτωση αυτή θα πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη βαρύτητα στη σύνθεσή τους. 3. Η εστίαση μπορεί να είναι σε διαφορετικές γραμματικές κατηγορίες (ουσιαστικά, ρήματα) και κάθε ομάδα να διερευνά μία από αυτές. Μπορεί να είναι επίσης σε διαφορετικά κλιτικά παραδείγματα από τις κατηγορίες αυτές. 4. Η δημιουργία ενός συνολικού περιβάλλοντος με μεταγλωσσικό ενδιαφέρον (π.χ. wiki, ιστρολόγιο, αλλά και η έκδοση ενός συλλογικού τόμου) θα αποτελούσε σημαντικό κίνητρο για τα παιδιά. Επέκταση Το συγκεκριμένο σενάριο εστίασε σε ένα συγκεκριμένο μεταγλωσσικό ζήτημα. Είναι προφανές ότι το ίδιο μπορεί να γίνει και με άλλα μεταγλωσσικά ζητήματα. Η βαθύτερη όμως λογική της πρότασης είναι η διαφορετική διαχείριση της σχέσης ανάμεσα στο σχολικό και τον εξωσχολικό χρόνο των παιδιών. Είναι γνωστό ότι τα παιδιά στο σπίτι κάνουν πολύ συχνά διεκπεραιωτικές εργασίες, χωρίς ουσία και ενδιαφέρον για τα ίδια. Το συγκεκριμένο σενάριο προσπαθεί να δώσει άλλο περιεχόμενο στις εργασίες που γίνονται στο σπίτι. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με πολλές άλλες εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που μπορεί να έχουν σχέση με ποικίλα ζητήματα που ενδιαφέρουν τα παιδιά. Αναφέρονται ενδεικτικά: - Τα παιδιά ως εθνογράφοι: τα παιδιά συλλέγουν δεδομένα που αφορούν ζητήματα της τοπικής τους κοινωνίας (κοινωνικά, πολιτισμικά, νέων, ψυχαγωγίας κλπ.). Στην προκειμένη περίπτωση η διαδικασία είναι η ίδια, αλλά δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα στο να μάθουν να συλλέγουν τα παιδιά δεδομένα ως εθνογράφοι. Προϋποτίθεται, επομένως, κάποια στοιχειώδης γνώση του εκπαιδευτικού στην εθνογραφική έρευνα. Εδώ, θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν και οι διαλεκτικοί-ιδιωματικοί τύποι κάθε περιοχής. - Τα παιδιά ως ιστορικοί (συνδυασμός με το μάθημα της Ιστορίας). Προσφέρεται σε περιοχές με ιδιαιτερότητες στην τοπική ιστορία. Σελίδα 21 από 21