Το ιστορικό πλαίσιο: η Ελλάδα και η. Γερµανία στα πρώτα µεταπολεµικά χρόνια

Μεταδιδακτορική έρευνα µε θέµα: «Η Οµοσπονδιακή ηµοκρατία της Γερµανίας και η ικτατορία των συνταγµαταρχών 1967-1974: διµερείς σχέσεις και ζητήµατα δηµοκρατικής νοµιµότητας» (Τελική Έκθεση) Το ιστορικό πλαίσιο: η Ελλάδα και η. Γερµανία στα πρώτα µεταπολεµικά χρόνια Η γερµανική εισβολή και κατοχή στην Ελλάδα κατά το εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο αποτέλεσε το σοβαρότερο ιστορικά πλήγµα στους παραδοσιακούς δεσµούς Ελλάδας-Γερµανίας. Τα στρατιωτικά αντίποινα, η οικονοµική εξαθλίωση και η πείνα, που ήλθαν ως αποτέλεσµα της εκµετάλλευσης της χώρας από τις δυνάµεις κατοχής, παρέµειναν για δεκαετίες στη µνήµη των Ελλήνων. Ωστόσο, η «ιστορική υποθήκη» δεν οδήγησε σε διακοπή των σχέσεων των δύο χωρών µετά τον πόλεµο. Φάνηκε ότι ο ελληνικός λαός ήταν στην πλειονότητά του έτοιµος να δείξει καλή πίστη, αφήνοντας να ξεχαστεί το παρελθόν του πολέµου ανάµεσα στους δύο λαούς, και πιστεύοντας ότι η νέα Οµοσπονδιακή ηµοκρατία της Γερµανίας διέφερε ριζικά από το 3ο Ράιχ. Και το νέο γερµανικό κράτος, όµως, ήθελε να δείξει καλή θέληση, προκειµένου οι παλιοί εχθροί, µεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, να µπορέσουν να ξεχάσουν τις φρικαλεότητες της γερµανικής κατοχής. Η ένταξη και των δύο χωρών στο δυτικό συνασπισµό, η συµµαχία στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ, αλλά και η συµφωνία σχεδόν σε όλα τα σηµαντικά πολιτικά θέµατα των πρώτων µεταπολεµικών

2 δεκαετιών µεταξύ των ελληνικών και γερµανικών κυβερνήσεων επρόκειτο να ευνοήσουν τις διµερείς σχέσεις. Ο Οµοσπονδιακός Καγκελάριος Κόνραντ Άντεναουερ (Konrad Adenauer), βασισµένος σε στοιχεία γεωπολιτικά, γεωστρατηγικά και ιδεολογικά, έβλεπε στην Ελλάδα έναν «ακρογωνιαίο λίθο του ΝΑΤΟ», µια έπαλξη απέναντι στον κοµµουνισµό. Για το Γερµανό καγκελάριο (και τις επόµενες δυτικογερµανικές κυβερνήσεις, Έρχαρτ κλπ.) προέκυπτε εξάλλου και το ανεκτίµητο πλεονέκτηµα, ότι όλες οι ελληνικές µεταπολεµικές κυβερνήσεις (Παπάγου, Καραµανλή, Παπανδρέου, Στεφανόπουλου), όχι µόνο ήταν φιλικά διακείµενες προς τη υτική Γερµανία, αλλά και υποστήριζαν χωρίς επιφύλαξη σε διεθνές επίπεδο τη γερµανική κυβέρνηση σε όλα τα σηµαντικά πολιτικά θέµατα και κυρίως στο γερµανικό ζήτηµα. Στην εξωτερική πολιτική των κυβερνήσεων των δύο χωρών εντοπίζονται οµοιότητες, όπως η ισχυρή επιθυµία για προσκόλληση στη ύση, η πίστη στην ευρωπαϊκή ιδέα, οι κατά το δυνατόν καλές σχέσεις µε τις γειτονικές χώρες, το σταδιακό άνοιγµα προς τα κράτη του ανατολικού µπλοκ. Παρατηρώντας τις δύο χώρες ρεαλιστικά στη διεθνή µεταπολεµική πολιτική σκηνή, ωστόσο, εντοπίζουµε τη διαφορετική σηµασία καθεµιάς σε σχέση µε το παγκόσµιο γίγνεσθαι. Η Οµοσπονδιακή ηµοκρατία της Γερµανίας εξελίχθηκε γρήγορα σε οικονοµικό γίγαντα µε τη δυνατότητα να αναλαµβάνει πολιτικές πρωτοβουλίες στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής και διεθνούς οικονοµικής πολιτικής. Αντίθετα η Ελλάδα έµεινε στο περιθώριο της Ευρώπης. Μετά από µία σύντοµη οικονοµική έκρηξη στα τέλη της δεκαετίας του 50-αρχές της δεκαετίας του 60, που δυστυχώς δεν συνοδευόταν από ριζικές

3 τοµές στο θεσµικό επίπεδο, παρέµεινε αδύναµη να απαγκιστρωθεί από την κηδεµονία ξένων δυνάµεων. Η διαφορετική εξέλιξη των δύο εταίρων εξηγείται περισσότερο από την εσωτερική πολιτική κατάσταση κάθε χώρας και εξαρτάται λιγότερο από τη γεωστρατηγική τους θέση. Αυτή η εξέλιξη επρόκειτο να καθορίσει και τη µεταξύ τους σχέση, αν και ποτέ δεν υπήρξε ισχυρή εξάρτηση της Ελλάδας από τη υτική Γερµανία, παρά την οικονοµική υπεροχή της δεύτερης. Η Οµοσπονδιακή ηµοκρατία της Γερµανίας και η Ελλάδα αγωνίζονταν για την υποστήριξη των συµφερόντων τους, που πολύ συχνά συνέπιπταν, µέσα στο πλαίσιο της Ευρώπης και της αντιπαράθεσης δυτικού και ανατολικού µπλοκ. Την ίδια ώρα οι σχέσεις της Ελλάδας µε την Ανατολική Γερµανία επηρεάστηκαν από τον ανταγωνισµό µεταξύ των δύο γερµανικών κρατών. Ενόψει των στενών σχέσεων που αναπτύχθηκαν µετά τον πόλεµο µεταξύ Ελλάδας και υτικής Γερµανίας, πολύ µικρό πεδίο δράσης έµενε για µία πιο στενή σχέση µεταξύ Ελλάδας και Ανατολικής Γερµανίας. Η τελευταία δεν αποτελούσε εναλλακτική λύση για την Ελλάδα σε σχέση µε την Οµοσπονδιακή ηµοκρατία της Γερµανίας. Επιπλέον, οι ελληνικές κυβερνήσεις δεν επεδίωξαν, στη σχέση τους µε τη Βόννη, να εκµεταλλευτούν τις προσπάθειες της ανατολικογερµανικής κυβέρνησης για προσέγγιση µε την Αθήνα. Τοµή στις µεταπολεµικές ελληνογερµανικές σχέσεις αποτελεί η επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Καραµανλή στη Βόννη το Νοέµβριο του 1958, που αποτέλεσε µεγάλη επιτυχία στο οικονοµικό επίπεδο, µε τη χορήγηση δανείου (ύψους 200 εκ. µάρκων) και την παροχή επενδύσεων (ύψους 100 εκ.) και τεχνικής

4 βοήθειας. Με την οικονοµική βοήθεια προς την Ελλάδα η γερµανική κυβέρνηση θέλησε να ενισχύσει τη δεξιά κυβέρνηση Καραµανλή, η οποία τότε βρισκόταν σε δύσκολη θέση και αποµόνωση λόγω του Κυπριακού, ενώ λίγους µήνες νωρίτερα στις εθνικές εκλογές είχε αναδειχθεί σε αξιωµατική αντιπολίτευση και µε ποσοστό 24,42% η Ενιαία ηµοκρατική Αριστερά (Ε Α). Γι αυτό και για πρώτη φορά και παρά την αντίδραση του υπουργού των Οικονοµικών, χορηγήθηκε πίστωση καλυπτόµενη από τον οµοσπονδιακό προϋπολογισµό. Έτσι δηµιουργήθηκε για την Ελλάδα η προοπτική να µειώσει κάπως την οικονοµική και ταυτόχρονα πολιτική εξάρτηση από τις ΗΠΑ. Η επίσκεψη-ορόσηµο του 1958 έδειξε, εξάλλου, ότι Ελλάδα και Γερµανία εναρµονίζονταν σε επίπεδο ιδεολογικοπολιτικό. Άνοιξε µια νέα εποχή, όχι µόνο λόγω της οικονοµικής ενίσχυσης προς την Ελλάδα, αλλά και γιατί µπήκε µία τελεία στο ζήτηµα της αντιπαράθεσης µε το πολεµικό παρελθόν. Το θέµα των εγκληµατιών πολέµου και η υπόθεση Μέρτεν ξεκαθαρίστηκαν οριστικά. Το Κυπριακό ήταν το µοναδικό θέµα, σε πολιτικό επίπεδο, στο οποίο δεν επιτεύχθηκε πρόοδος τόσο στα τέλη της δεκαετίας του 50, όσο και στη δεκαετία του 60. Η ελληνική επιδίωξη να πάρει µε το µέρος της τη γερµανική πλευρά στη διαµάχη για την Κύπρο απέτυχε και η Βόννη ενέµεινε, όπως και σε προηγούµενες φάσεις, σε µια «αυστηρά ουδέτερη στάση». Η ελληνική πλευρά πάντως αναγνώριζε, ότι η Γερµανία έδειξε ιδιαίτερη κατανόηση για τις ανάγκες της Ελλάδας κατά τη διάρκεια των διαπραγµατεύσεων για τη σύνδεση της Ελλάδας µε την Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα (που υπογράφτηκε στις 9 Ιουλίου 1961 και τέθηκε σε ισχύ την 1η Νοεµβρίου 1962), υποστηρίζοντας την ελληνική

5 πλευρά και τις ανάγκες της απέναντι στους άλλους εταίρους της Κοινότητας µε υποδειγµατικό τρόπο. Όταν το 1962 η ελληνική οικονοµία και η κυβέρνηση Καραµανλή δέχτηκαν δεύτερη (µετά από αυτή του 1958) «τονωτική ένεση» 150 εκατοµµυρίων µάρκων, στα οποία αν κρινόταν απαραίτητο θα µπορούσαν να προστεθούν ακόµα πενήντα, για το έργο εκµετάλλευσης του λιγνίτη και παραγωγής ηλεκτρικού ρεύµατος στη Μεγαλόπολη, ιδιαίτερα θα τονιζόταν από την κοινή γνώµη η πολιτική σηµασία της δυτικογερµανικής χειρονοµίας, δηλαδή ο στόχος της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας να σταθεροποιήσει την Ελλάδα ως οχυρό κατά του κοµµουνισµού στα Βαλκάνια. Η γερµανική πίστωση ενίσχυε, εξάλλου, τη θέση της ελληνικής κυβέρνησης στο εσωτερικό της χώρας, σε µία περίοδο κατά την οποία, όπως ανέφεραν Γερµανοί ανταποκριτές στην Αθήνα, η αµερικανική βοήθεια είχε ανασταλεί την 1 η Ιουλίου 1962, ενώ η πρώτη εκταµίευση του δανείου ύψους 125 εκ. δολαρίων της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων θα γινόταν µε την τυπική σύνδεση µε την Ε.Ο.Κ., η οποία καθυστερούσε τότε, µέχρι την επίσηµη επικύρωση της Συνθήκης από την Ιταλία. Από την πλευρά της η υτική Γερµανία µπορούσε σε κάθε περίπτωση να είναι βέβαιη, ότι οι ελληνικές µεταπολεµικές κυβερνήσεις θα υποστήριζαν στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ τα γερµανικά συµφέροντα και ιδιαίτερα τη γερµανική επανένωση. Οι διµερείς σχέσεις βρίσκονταν καθ όλη τη διάρκεια της πρώτης µεταπολεµικής περιόδου (µέχρι δηλαδή το πραξικόπηµα του 1967) υπό την κυριαρχία των οικονοµικών συµφερόντων των δυο χωρών. Η προτεραιότητα του οικονοµικού παράγοντα στη διµερή σχέση εξηγείται από την µεταπολεµική κατάσταση και τα

6 συµφέροντα των δύο χωρών. Για τη Γερµανία, αν και οι οικονοµικές παράµετροι των σχέσεων ήταν ιδιαίτερα ελκυστικές (καθώς η γερµανική βιοµηχανία, που βρισκόταν σε φάση ανάρρωσης, εξοικονοµούσε οφέλη από την ελληνική ανοικοδόµηση), συνολικά όσον αφορά τη γερµανική πλευρά τα κίνητρα ήταν πάντως πρώτιστα πολιτικά. Ως αντίβαρο για τα οικονοµικά πλεονεκτήµατα που εξασφάλιζε η ελληνική πλευρά, βρισκόταν το πολιτικό κέρδος (εξοµάλυνση του πολεµικού παρελθόντος, στήριξη στο Γερµανικό ζήτηµα) για τη γερµανική. Και από την πλευρά των ελληνικών κυβερνήσεων η «ιστορική υποθήκη» παρουσιαζόταν ως ηθικό χρέος, πράγµα που σήµαινε ότι η γερµανική πλευρά θα έπρεπε να καταβάλει πιο γενναιόδωρη οικονοµική βοήθεια. Οι διµερείς σχέσεις την περίοδο 1967-1974 Τη δεκαετία του '60 και µέχρι το 1974 οι σχέσεις Ελλάδας- Γερµανίας επηρεάζονται από την εσωτερική πολιτική κατάσταση της πρώτης. Η διαµάχη της κυβέρνησης µε το Στέµµα και στη συνέχεια η δικτατορία έθεταν σε νέα βάση την ελληνογερµανική συνεργασία. Στα τέλη του 1966 ο Γερµανός πρέσβης στην Αθήνα Όσκαρ Σλίτερ (Oskar Schlitter), ο οποίος παρακολουθούσε στενά την κατάσταση στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό της Ελλάδας, τόνιζε στην κυβέρνησή του την ανάγκη να υποστηριχθεί η κυβέρνηση Στεφανόπουλου και µάλιστα ανέφερε προφητικά ότι ενδεχόµενη πτώση της θα µπορούσε να οδηγήσει ακόµα και στην επιβολή δικτατορίας. Στο µεταξύ ο ίδιος είχε προτείνει στη Βόννη µέτρα οικονοµικής ενίσχυσης για τη σταθεροποίηση της κατάστασης στην

7 Ελλάδα. Συγκεκριµένα ανέφερε ότι επρόκειτο για µία πολιτική απόφαση «η οποία αφορά µία φίλη και σύµµαχη χώρα σε νευραλγικό σηµείο της παγκόσµιας πολιτικής στην Ευρώπη, που λόγω των µαζικών προσπαθειών της Ανατολικής Γερµανίας να εισβάλει οικονοµικά και πολιτικά, θίγει περισσότερο παρά ποτέ τα ζωτικά µας συµφέροντα» και συνέχιζε λέγοντας ότι «πρέπει ήδη να ανακοινώσουµε στην ελληνική κυβέρνηση τη διάθεσή µας για παροχή περαιτέρω οικονοµικής βοήθειας για το 1967». Η επιβολή δικτατορικού καθεστώτος δεν επηρέασε άµεσα τις σχέσεις των δύο χωρών κυρίως λόγω της συµµαχίας στο ΝΑΤΟ, και της θέσης της υτικής Γερµανίας, ως κυριότερου εµπορικού εταίρου της χώρας. Σίγουρα, όµως, προκάλεσε σχετική αµηχανία στην κυβέρνηση της Βόννης. Η διακοπή των διπλωµατικών σχέσεων, όπως απαιτούσαν άλλα κράτη, δεν τέθηκε από γερµανικής πλευράς όχι µόνον επειδή θεωρήθηκε πιο σωστή η διατήρηση της επαφής µε την Ελλάδα, αλλά και γιατί έπρεπε να διασφαλιστούν τα ίδια γερµανικά συµφέροντα. Εξάλλου, η κυβέρνηση των συνταγµαταρχών δεν αποστασιοποιήθηκε ουσιαστικά από την οικονοµική πολιτική των προηγούµενων κυβερνήσεων, ενώ ταυτόχρονα απέρριπτε τις οικονοµικές προσφορές της Ανατολικής Γερµανίας, δείχνοντας πρόθυµη να συνεργάζεται οικονοµικά µόνο µε τη ύση. Ο Σλίτερ ανέφερε σε υπόµνηµά του λίγες ηµέρες µετά το πραξικόπηµα, το Μάιο του 1967: «Αυτό που συνέβη την 20 η /21 η Απριλίου ήταν σίγουρα ένα πλήγµα στη νοµιµότητα, που έλαβε χώρα µάλιστα εν µέρει υπό πολύ άσχηµες συνθήκες [ ] Από την άλλη δεν µπορεί να παραγνωριστεί, ότι η προσπάθεια αποφυγής του κοµµουνιστικού κινδύνου, µε φανερό ή µυστικό τρόπο, είναι

8 επί της αρχής θετική για τη Συµµαχία και τα ειδικότερα γερµανικά συµφέροντα». Σύµφωνα µε το Γερµανό πρέσβη, η Βόννη θα έπρεπε να επιδιώξει να επηρεάσει τη νέα στρατιωτική κυβέρνηση µε φιλικές συµβουλές, όµως σε κάθε περίπτωση να αποφύγει οποιασδήποτε µορφής πίεση. Και αυτό προφανώς γιατί µία ενδεχόµενη στροφή της Ελλάδας προς την ουδετερότητα θα είχε συνέπειες σε γερµανικά θέµατα ζωτικής σηµασίας, όπως το Γερµανικό Ζήτηµα, η πολιτική προς τα κράτη του ανατολικού συνασπισµού ή οι σχέσεις της υτικής Γερµανίας µε τα αραβικά κράτη και ταυτόχρονα θα επηρέαζε τα γερµανικά οικονοµικά και πολιτιστικάπολιτικά συµφέροντα στην Ελλάδα. Έτσι, ο Γερµανός πρέσβης υποδείκνυε στην κυβέρνησή του µετριοπαθή στάση απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς και αποφυγή οποιασδήποτε συµπεριφοράς θα µπορούσε να προκαλέσει αλλαγές στον πολιτικό προσανατολισµό της στρατιωτικής κυβέρνησης. Η αντικοµµουνιστική πολιτική των συνταγµαταρχών λογικό ήταν να παρακινήσει τη υτική Γερµανία να τηρήσει την ίδια στάση µε τους υπόλοιπους συµµάχους, συνεχίζοντας τις εµπορικές και οικονοµικές σχέσεις στο πλαίσιο βέβαια διµερών συµφωνιών που είχαν υπογραφεί πριν το πραξικόπηµα. Πάντως, η Βόννη µπορεί να επέλεξε να διατηρήσει τις επαφές της µε το στρατιωτικό καθεστώς στην Αθήνα, έδωσε ωστόσο στους συνταγµατάρχες να καταλάβουν ότι τηρούσε στάση αναµονής σχετικά µε την αποκατάσταση της δηµοκρατίας στην Ελλάδα. Η δήλωση, εξάλλου, της δυτικογερµανικής κυβέρνησης δια στόµατος του υπουργού των Εξωτερικών Βίλλυ Μπραντ (Willy Brandt) ενώπιον του οµοσπονδιακού κοινοβουλίου το φθινόπωρο

9 του 1967, ότι η εξέλιξη στην Ελλάδα ανησυχούσε ιδιαίτερα τη δυτικογερµανική πλευρά, η οποία ευχόταν να πραγµατοποιηθεί σύντοµα η αποκατάσταση της δηµοκρατίας στη χώρα, αντικατόπτριζε την ιδιαίτερη ευαισθησία του Σοσιαλδηµοκρατικού Κόµµατος και ίσως έναν προβληµατισµό για µία διαφορετική αντιµετώπιση εντός της ίδιας της οµοσπονδιακής κυβέρνησης του Μεγάλου Συνασπισµού. Σηµαντική ήταν η συµπαράσταση της ίδιας της δυτικογερµανικής κοινωνίας στο συγκεκριµένο ελληνικό ζήτηµα. Από την πρώτη στιγµή (Απρίλιος 1967) ο γερµανικός σύνδεσµος συνδικάτων ζήτησε την άµεση αποκατάσταση της δηµοκρατίας στην Ελλάδα και την απελευθέρωση Ελλήνων κρατουµένων. Με δήλωσή του διαβεβαίωσε τον ελληνικό λαό και κυρίως τους Έλληνες εργαζόµενους στη υτική Γερµανία για την αλληλεγγύη του. Ιδιαίτερη προσοχή απέδιδε η δυτικογερµανική κυβέρνηση στην κοινή γνώµη. Ενώ οι διµερείς σχέσεις συνεχίζονταν στο πλαίσιο των οικονοµικών συµφωνιών και της στρατιωτικής συνεργασίας εντός του ΝΑΤΟ, οι επαφές αυτές έπρεπε να γίνουν αντικείµενο ιδιαίτερης προσοχής, προκειµένου να µην έχουν αντίκτυπο στον ελληνικό και γερµανικό τύπο και κυρίως να µην θεωρηθούν δείγµα αγαστής ελληνογερµανικής συνεργασίας. Η ίδια η ελληνική εκποµπή της Ντόιτσε Βέλλε (Deutsche Welle), την οποία άκουγε και η ελληνική επικράτεια και κατά της οποίας είχε επανειληµµένα εκφραστεί το δικτατορικό καθεστώς απέναντι στην Οµοσπονδιακή Κυβέρνηση, έπρεπε να κάνει εµφανή την επιθυµία της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας για αποκατάσταση της ηµοκρατίας.

10 Η πολιτική προπαγάνδα Ελλήνων πολιτών κατά του καθεστώτος σε γερµανικό έδαφος δηµιούργησε δυσαρέσκεια στη στρατιωτική κυβέρνηση. Παρ όλα αυτά η τελευταία αναγνώριζε, ότι η Οµοσπονδιακή Κυβέρνηση τηρούσε περισσότερο µετριοπαθή στάση σε σχέση µε άλλες δυτικές κυβερνήσεις. Την ίδια ώρα βέβαια και το καθεστώς της Αθήνας, όπως τόνιζε και ο υτικογερµανός πρέσβης, εξακολουθούσε να στηρίζει τη θέση της υτικής Γερµανίας σχετικά µε το Γερµανικό ζήτηµα. Στο ευρωπαϊκό πολιτικό πεδίο είχε στο µεταξύ τεθεί το θέµα της αντιµετώπισης της χούντας, που παραβίαζε τα ανθρώπινα δικαιώµατα µε την κήρυξη κατάστασης πολιορκίας σε ειρηνική περίοδο, µε εξορίες χωρίς δίκη, µε εγκλεισµούς σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, µε φυλακίσεις αντιστασιακών και έκτακτα Στρατοδικεία. Έγινε προσφυγή στο ικαστήριο ανθρώπινων δικαιωµάτων του Στρασβούργου και ζητήθηκε η διαγραφή του καθεστώτος των Αθηνών από µέλους του Συµβουλίου της Ευρώπης. Στα τέλη Νοεµβρίου του '68 τέθηκε στο δυτικογερµανικό υπουργικό συµβούλιο το ζήτηµα της γερµανικής στάσης στο Συµβούλιο της Ευρώπης. Όλοι ήταν σύµφωνοι ότι δε θα απέκλειαν την Ελλάδα ως έθνος από το Συµβούλιο της Ευρώπης, αλλά το στρατιωτικό καθεστώς, που δεν είχε εκλεγεί από το λαό. Το καταστατικό του Συµβουλίου όριζε, εξάλλου, ότι µόνον δηµοκρατίες µπορούσαν να αποτελούν µέλη του. Πέραν του αµιγώς πολιτικού ζητήµατος και της αναγνώρισης ή µη της ελληνικής κυβέρνησης σηµαντική ήταν η αντιµετώπιση µεµονωµένων ατόµων, Ελλήνων δηµοκρατών από γερµανικής πλευράς. Αδιαµφισβήτητη ήταν η ηθική συµπαράσταση και αλληλεγγύη, αλλά και η πρακτική βοήθεια στους εκατοντάδες

11 χιλιάδες Έλληνες εργαζόµενους στη Γερµανία, στους χιλιάδες φοιτητές και επιστήµονες. εν ήταν, εξάλλου, λίγοι οι επώνυµοι που είχαν ζητήσει και λάβει άσυλο στη Γερµανία. Από το 1969 και µετά, εµφανίστηκαν µεγαλύτερες δυσκολίες στο πεδίο των διµερών σχέσεων. Ο εξαναγκασµός της Ελλάδας να αποχωρήσει από το Συµβούλιο της Ευρώπης σε συνδυασµό µε την ανάληψη της καγκελαρίας από τον Βίλλυ Μπραντ δηµιούργησαν νέες συνθήκες στη σχέση του δικτατορικού καθεστώτος µε τις δυτικές κυβερνήσεις και βέβαια µε τη υτική Γερµανία. εν ήταν, εξάλλου, τυχαίο ότι όταν ο Βίλλυ Μπραντ επέστρεφε το 1969 από την Τουρκία, ως αντικαγκελάριος και υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνησης του Μεγάλου Συνασπισµού, και έγινε ενδιάµεση προσγείωση στον αερολιµένα της Αθήνας, αρνήθηκε να κατέβει από το αεροπλάνο, για να κάνει αισθητή την αντίθεση του και της χώρας του απέναντι στο δικτατορικό καθεστώς. Ο ίδιος, εξάλλου, δέχτηκε να συναντηθεί µε τον Ανδρέα Παπανδρέου προκειµένου να γίνει γνωστή η από γερµανικής πλευράς αναγνώριση των αντιπάλων του καθεστώτος. Χωρίς αµφιβολία, πολιτικοί, όπως ο Μπραντ συνέβαλαν στην αποµόνωση του καθεστώτος και την ηθική και οικονοµική ενίσχυση των αγωνιστών για την αποκατάσταση της δηµοκρατίας. Ως εκ τούτου, από το συγκεκριµένο χρονικό σηµείο επρόκειτο να µεταβληθεί και η στάση των συνταγµαταρχών απέναντι στη δυτικογερµανική κυβέρνηση. Ήταν η περίοδος κατά την οποία η δυτικογερµανική κυβέρνηση βρισκόταν σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση, προσπαθώντας να εξισορροπήσει ανάµεσα στην εξασφάλιση των οικονοµικών συµφερόντων της στην Ελλάδα και στην ιδεολογική και ηθική υποστήριξη (κυρίως της κοινοβουλευτικής οµάδας του

12 Σοσιαλδηµοκρατικού Κόµµατος και της δυτικογερµανικής κοινωνίας ευρύτερα) του αγώνα Ελλήνων πολιτών και πολιτικών για αποκατάσταση της δηµοκρατίας. Με εξαίρεση τη γερµανική βιοµηχανία, που τηρούσε αµφιλεγόµενη στάση, η οποία ήταν πολλές φορές υπέρ του καθεστώτος και καθοριζόταν από τις εµπορικές σχέσεις µε τη χούντα και τα διάφορα οικονοµικά συµφέροντα (παραγγελίες όπλων κ.λπ.), σε επίσηµο επίπεδο εκ µέρους τόσο της γερµανικής κυβέρνησης, όσο και των κοµµάτων σταθερή ήταν η καταδίκη του δικτατορικού καθεστώτος και η ξεκάθαρη θέση υπέρ της αποκατάστασης της ηµοκρατίας στην Ελλάδα, ενώ δεν ήταν λίγες οι φορές που η Βόννη παρείχε στήριξη σε επίσηµο επίπεδο για να εξασφαλιστεί η ελευθερία Ελλήνων δηµοκρατών. Όπως στην περίπτωση του δηµοσιογράφου Βάσου Μαθιόπουλου, ο οποίος όταν έγινε το πραξικόπηµα βρισκόταν στην Ελλάδα και η χούντα είχε αποφασίσει να τον συλλάβει. Με παρέµβαση της γερµανικής κυβέρνησης, ειδοποιήθηκε ο Πρέσβης της στην Αθήνα να του παράσχει άσυλο και να φροντίσει να επιστρέψει ελεύθερος στην οικογένεια του στη Γερµανία. Μάλιστα οι διπλωµατικές σχέσεις των δύο χωρών έφτασαν στην κόψη του ξυραφιού και λόγω των επανειληµµένων συναντήσεων του Γερµανού πρέσβη στην Αθήνα Πέτερ Λίµπουργκ (Peter Limbourg) µε Έλληνες πολιτικούς. Ο Λίµπουργκ επρόκειτο να χαρακτηριστεί από τη χούντα ανεπιθύµητο πρόσωπο («persona non grata») την άνοιξη του 1972 και να ανακληθεί τελικά από τη Βόννη µε αφορµή την πολύκροτη υπόθεση του καθηγητή Γεώργιου-Αλέξανδρου Μαγκάκη. Πολλοί Γερµανοί φίλοι του Μαγκάκη και ιδιαίτερα ο υπουργός στην καγκελαρία του Βίλλυ Μπραντ και καθηγητής Χορστ Έµκε

13 (Horst Ehmke) ενδιαφέρθηκαν για να πάψει να βρίσκεται σε διαρκή κίνδυνο στην Ελλάδα. Αποφάσισαν να τον φέρουν στη Γερµανία και µάλιστα µετά από συνεννόηση του Γερµανού και Αµερικανού πρέσβη στην Αθήνα χρησιµοποιήθηκε για τον σκοπό αυτόν αεροσκάφος της γερµανικής πολεµικής αεροπορίας, της Λούφτβαφε (Luftwaffe)! Την ίδια περίοδο ενέργειες της Βόννης, όπως και άλλων κυβερνήσεων, συνετέλεσαν ώστε τελικά να µην εκτελεστεί η απόφαση που καταδίκαζε τον Αλέκο Παναγούλη σε θάνατο από έκτακτο Στρατοδικείο. Αλλά πέρα από την καθαρά πολιτική και ηθική συµπαράσταση υπήρχε από γερµανική πλευρά και υλική βοήθεια. Μάλιστα στη γερµανική πρεσβεία στην Αθήνα υπήρχε υπάλληλος επιφορτισµένος µε το να βοηθάει τις οικογένειες εκείνων που βρίσκονταν στις φυλακές και στην εξορία σε διάφορα νησιά. Εξάλλου, την όλη γερµανική συµπαράσταση ενίσχυε το Ινστιτούτο Goethe, η γερµανική ραδιοφωνία (Deutsche Welle) και ο γερµανικός Τύπος, ο οποίος σε µεγάλο ποσοστό τασσόταν υπέρ της επαναφοράς της δηµοκρατίας στην Ελλάδα. Έτσι, όπως και σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, στη Γερµανία υπήρξαν αλλεπάλληλες εκδηλώσεις ηθικής και πρακτικής αλληλεγγύης προς τους Έλληνες και µάλιστα η γερµανική κυβέρνηση φρόντιζε να κατανοήσουν οι συντελεστές της πολιτικής αυτής κατάστασης στην Ελλάδα τη σηµασία των ενεργειών της. Πρέπει, µάλιστα, εδώ να αναφερθεί ότι στη Γερµανία υπήρχε µια ιδιαίτερη τραγική εµπειρία από την οποία είχαν βγει ουσιαστικά διδάγµατα. Η δικτατορία εκεί είχε κρατήσει περισσότερο από ότι στην Ελλάδα (12 αντί για 7 χρόνια) µε ολέθριες συνέπειες και ήταν

14 φυσικό οι Γερµανοί δηµοκράτες να µη µείνουν αδιάφοροι γι αυτά που συνέβαιναν σε µία άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Οι διµερείς σχέσεις κατά τη µεταπολίτευση Η πτώση της δικτατορίας στην Ελλάδα τον Ιούλιο του 1974 έδωσε νέα ώθηση στις ελληνογερµανικές σχέσεις. Με την επιστροφή του Κωνσταντίνου Καραµανλή το καλοκαίρι του 1974 η Ελλάδα µπήκε σε ταχεία πορεία αναδιοργάνωσης και εκδηµοκρατισµού. Όταν πλέον οι εσωτερικές συνθήκες το επέτρεπαν, ο Έλληνας πρωθυπουργός επισκέφθηκε τον Μάιο του 1975 για πρώτη φορά µετά τη µεταπολίτευση τη Βόννη, όπου γνώρισε τον καγκελάριο Χέλµουτ Σµιτ (Helmut Schmidt). Η σχέση τους βασίστηκε πάνω στον αµοιβαίο σεβασµό και στην εκτίµηση και παρέµεινε φιλική για χρόνια µέχρι το θάνατο του Κωνσταντίνου Καραµανλή το 1998 (23 Απριλίου). Πρώτος στόχος του ταξιδιού του Έλληνα πρωθυπουργού το 1975, όπως και ο ίδιος ανέφερε στο γερµανικό περιοδικό Der Spiegel, ήταν η επανασύναψη των δεσµών της δηµοκρατικής Ελλάδας µε την Οµοσπονδιακή ηµοκρατία της Γερµανίας, δεσµών που είχε καταργήσει η ικτατορία. Μέληµα της ελληνικής κυβέρνησης ήταν να επανακτήσει τη θέση της στη διεθνή κοινότητα. Για τον σκοπό αυτό απαραίτητη ήταν η συνεισφορά του «γερµανικού παράγοντα», που έπαιζε σηµαντικό ρόλο στον ευρωπαϊκό χώρο και στον κόσµο. Η υτική Γερµανία εξέφρασε την επιθυµία της να υποστηρίξει ηθικά και υλικά την εδραίωση δηµοκρατικών δοµών στην Ελλάδα. Η ελληνική κυβέρνηση υπό την απειλή πολεµικής σύρραξης µε την Τουρκία επιζητούσε κατά την περίοδο µετά την πτώση της χούντας τη θεµελίωση υγιών οικονοµικών σχέσεων και

15 κυρίως επεδίωκε την ενσωµάτωση της χώρας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Τόσο ο Χέλµουτ Σµιτ, όσο και ο υπουργός Εξωτερικών Χανς Ντίντριχ Γκένσερ (Hans Dietrich Genscher) ανταποκρίθηκαν µε συνέπεια στα ελληνικά αιτήµατα. Η Ελλάδα δέχτηκε οικονοµική βοήθεια από τη Γερµανία καθώς και πίστωση από σύµπραξη δυτικοευρωπαϊκών τραπεζών εκατοντάδων εκατοµµυρίων γερµανικών µάρκων. Παράλληλα, η αναλογία στρατιωτικής βοήθειας σε Ελλάδα-Τουρκία από γερµανική πλευρά έφτασε σε αναλογία 3:5 (µε κάποιες αποκλίσεις κατά καιρούς), ιδιαίτερα ευνοϊκή για την Ελλάδα αν αναλογιστεί κανείς την έκταση και τον πληθυσµό των δύο χωρών. Η πιο σηµαντική, όµως, συνεισφορά της Γερµανίας θα εκδηλωνόταν στην πορεία ένταξης της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα µετά την κατάθεση της αίτησης προσχώρησης τον Ιούνιο του 1975. Όταν µετά από διαδικασίες τεσσάρων ετών υπογράφτηκε στις 28 Μαΐου 1979 στην Αθήνα η Συνθήκη Προσχωρήσεως της χώρας στην ΕΟΚ (η οποία τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 1981), έντονη ήταν στους ελληνικούς διπλωµατικούς κύκλους η άποψη, ότι «χωρίς τον Χέλµουτ Σµιτ, η Ελλάδα δεν θα γινόταν µέλος της ΕΟΚ». Παρά τις οικονοµοτεχνικές δυσκολίες και ενώ η ένταξη της Ελλάδας στην Ε.Ο.Κ. θα µεταφραζόταν ασφαλώς σε υψηλότερη γερµανική συνεισφορά στον κοινοτικό προϋπολογισµό, ο τότε Οµοσπονδιακός Καγκελάριος τάχθηκε για πολιτικούς λόγους υπέρ της άµεσης ένταξης της Ελλάδας στην Κοινότητα, εξισορροπώντας έτσι κατά κάποιο τρόπο την εικόνα της ευνοϊκής προς την Τουρκία γερµανικής πολιτικής.

16 Και εδώ, εξάλλου, σηµαντικό ρόλο έπαιξαν οι διαπροσωπικές σχέσεις. Η προσωπική σχέση του Καραµανλή µε τον Σµιτ (όπως στο παρελθόν µε τον Άντεναουερ), ο σεβασµός, η κατανόηση και η φιλία που αναπτύχθηκε µεταξύ τους και επηρεαζόταν θετικά και από το Γάλλο πρόεδρο Ζισκάρ ντ Εστέν (Giscard d Estaing), ήταν στοιχεία καθοριστικά όσον αφορά την τήρηση συγκεκριµένης στάσης εκ µέρους της Γερµανίας. Η µεταδιδακτορική έρευνα Η µεταδιδακτορική έρευνα που πραγµατοποιήθηκε κατά τη διετία 2006-2008 υπό την εποπτεία του επικ. καθηγητή κ. Ευάνθη Χατζηβασιλείου διερεύνησε κυρίως µέσα από αδηµοσίευτες πηγές τις σχέσεις της Ελλάδας µε την Οµοσπονδιακή ηµοκρατία της Γερµανίας κατά τη δύσκολη περίοδο της δικτατορίας των συνταγµαταρχών, ενώ απώτερο στόχο έχει τη συγγραφή σχετικής µονογραφίας. Αντικείµενο της έρευνας ήταν τόσο οι ενέργειες των κυβερνήσεων των δύο πλευρών, όσο και οι σχέσεις σε επίπεδο πολιτών, αφού, παρά την εξοµάλυνση των διµερών (οικονοµικών και πολιτικών) σχέσεων κατά τις δύο πρώτες µεταπολεµικές δεκαετίες, για πρώτη φορά την περίοδο 1967-1974 Έλληνες και Γερµανοί θα έρθουν πιο κοντά και ο γερµανικός λαός θα αποδειχθεί πολύτιµος συµπαραστάτης στον αγώνα Ελλήνων πολιτών εντός και εκτός ελληνικής επικράτειας για την αποκατάσταση της δηµοκρατίας. Μπορούµε να πούµε ότι πέρα από το επίπεδο των διακρατικών επαφών, δηµιουργούνται, µε αφορµή το δικτατορικό καθεστώς, ανάµεσα σε Ελλάδα και Γερµανία σχέσεις σε επίπεδο κοινωνίας των πολιτών.

17 Η έρευνα βασίστηκε κατά κύριο λόγο σε αρχειακό υλικό, αφού η ρήτρα των τριάντα ετών επέτρεψε τη µελέτη εγγράφων της περιόδου σε αρχεία της ηµεδαπής και της αλλοδαπής. Από ελληνικής πλευράς πρέπει να αναφερθούν δύο ιδιωτικά αρχεία: το αρχείο του Ιδρύµατος Κωνσταντίνου Καραµανλή και το αρχείο του Ιδρύµατος Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. υστυχώς, η πρόσβαση σε αρχειακό υλικό του ιστορικού αρχείου του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών για τη συγκεκριµένη περίοδο είναι ως γνωστόν αδύνατη, αφού ενώ η ύπαρξη της ρήτρας των τριάντα ετών δεν δηµιουργεί πρόβληµα στη µελέτη της συγκεκριµένης περιόδου, το σχετικό υλικό δεν είναι αρχειοθετηµένο και κατά συνέπεια παραµένει µη προσβάσιµο. Για την υποστήριξη της έρευνας από επίσηµο αρχειακό υλικό είναι αναγκαίο και σε αυτή την περίπτωση να στραφεί ο µελετητής σε επίσηµα αρχεία του εξωτερικού. Το Πολιτικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes) στη γερµανική πρωτεύουσα έδωσε τη δυνατότητα στον γράφοντα όπως συνέβη σε µεγάλο βαθµό και κατά τη διάρκεια της εκπόνησης της διδακτορικής του διατριβής να καταγράψει την επίσηµη κρατική φωνή της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας και εν µέρει µέσα από µεταφράσεις επισήµων ελληνικών κειµένων και την επίσηµη ελληνική άποψη. Συγκεκριµένα, στο Πολιτικό Αρχείο του Οµοσπονδιακού Υπουργείου των Εξωτερικών µελετήθηκαν οι παρακάτω φάκελοι: Bestand B26 Referat IA4: Bände 411-421 Referat 203.IA4: Bände 425-427, 432-438

18 Referat Zwischenarchiv 203 (IA4): Bände 101421-101429, 110220-110221. Το υλικό των αρχειακών πηγών ενισχύθηκε µε τη µελέτη του Τύπου της περιόδου (κυρίως από τη γερµανική υπηρεσία Τύπου και Πληροφοριών της οµοσπονδιακής κυβέρνησης / Presse- und Informationsamt der Bundesregierung και από το αρχείο της Βουλής των Ελλήνων), µε επικοινωνία και συνεντεύξεις προσωπικοτήτων, που έζησαν και διαδραµάτισαν σηµαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στην Ελλάδα και βέβαια µε µελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας. Μεταξύ άλλων µελετήθηκαν και ελήφθησαν υπόψη τα παρακάτω συγγράµµατα και άρθρα: 1. 2. 3. 4. Althammer, Walter: Die deutsch-griechischen Beziehungen. Im Rahmen der EG und der NATO. Στο: Südosteuropa Mitteilungen, 23 (1983) 4. Apostolopoulos, Dimitrios: Die griechisch-deutschen Nachkriegsbeziehungen. Historische Hypothek und moralischer Kredit die bilateralen politischen und ökonomischen Beziehungen unter besonderer Berücksichtigung des Zeitraums 1958-1967. Peter Lang Verlag, Frankfurt a. M., 2004. Bakojannis, Pavlos: Militärherrschaft in Griechenland. Eine Analyse zu Parakapitalismus und Spätfaschismus. Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart, Berlin, Köln, Mainz 1972. Botsiou, Konstantina: Griechenlands Weg nach Europa. Von der Truman-Doktrin bis zur Assoziierung mit der Europäischen Wirtschaftsgemeinschaft, 1947-1961. Peter Lang, Frankfurt a. M., 1999.

19 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. Brandt, Willy: Μία ζωή αγώνες. (επιµέλεια Β. Μαθιόπουλος). ηµοσιογραφικός Οργανισµός Λαµπράκη, Αθήνα 1999. Clogg, Richard, Γιαννόπουλος, Γιώργος Ν.: Greece under military rule, Secker & Warburg, London 1972. Couloumbis, Theodore A.: Greek Political Reaction to American and NATO Influences. Yale University Press, New Haven,1966. Couloumbis, Theodore A., Petropoulos, John A., Psomiades, Harry: Foreign Interference in Greek Politics. A Historical Perspective. Pella Publishing Company, New York, 1976. Delivanis, D. J.: Die wirtschaftlichen Beziehungen zwischen der Bundesrepublik Deutschland und Griechenland seit 1945. Στο: Griechenland und die Bundesrepublik Deutschland im Rahmen Nachkriegseuropas. Drittes Symposium organisiert in Thessaloniki und Ouranoupolis, Halkidiki (am 23. 27. Juni 1989) vom Institut für Balkan Studien und der Südosteuropa Gesellschaft München. Institute for Balkan Studies (227), Θεσσαλονίκη 1991. Deutsch-griechische Industrie- und Handelskammer: Die deutsch-griechischen Wirtschaftsbeziehungen, 1924-1998. Jubiläumsausgabe aus Anlass des 75jährigen Bestehens der Deutsch-griechischen Industrie- und Handelskammer, Αθήνα 1999. Evriviades, Marios L.: Greece after Dictatorship. Στο: Current History, 77 (001179) 451. Fleischer, Hagen: Im Kreuzschatten der Mächte. Griechenland 1941-1944: Okkupation Resistance - Kollaboration (2 Bände). Verlag Peter Lang (Studien zur Geschichte Südosteuropas, Bd. 2, Hrsg. von Professor Gunnar Hering, Wien). Frankfurt a. M., Bern, New York, 1986.

20 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. Fleischer, Hagen: Der Neubeginn in den Deutsch Griechischen Beziehungen nach dem 2en Weltkrieg und die Bewältigung der jüngsten Vergangenheit. Στο: Griechenland und die Bundesrepublik Deutschland im Rahmen Nachkriegseuropas. Drittes Symposium organisiert in Thessaloniki und Ouranoupolis, Halkidiki (am 23. 27. Juni 1989) vom Institut für Balkan Studien und der Südosteuropa Gesellschaft München. Institute for Balkan Studies (227), Θεσσαλονίκη 1991. Fleischer, Hagen: Post War Relations between Greece and the two German States: A Revaluation in the Light of German Unification. Στο: The Southeastern European Yearbook, ΕΛΙΑΜΕΠ 1991. Fleischer, Hagen: Vom Kalten Krieg zur Neuen Ordnung. Der Faktor Griechenland in der deutschen Außenpolitik. Στο: Thetis, Mannheimer Beiträge zur Klassischen Archäologie und Geschichte Griechenlands und Zyperns (hrsg. von Reinhard Stupperich und Heinz A. Richter) Band 3, Mannheim 1996. Genevoix, Maurice: La Grèce de Caramanlis ou la démocratie difficile. Plon, Paris, 1972. Gstrein, Heinz [Hrsg.]: Zum Beispiel Griechenland. DELP, Μόναχο 1969. Gstrein, Heinz: Verfassung ohne Recht und Freiheit. In: Heinz Gstrein [Hrsg.]: Zum Beispiel Griechenland. DELP, Μόναχο 1969. Irmscher, Johannes: Griechisch-deutsche Beziehungen vom 13. Jahrhundert bis zur Gegenwart. Eine erste Übersicht. In: Revue des Études sud-est Européenes, Tome IV 1966, Nos 3-4. Éditions de l Academie de la République Socialiste de Roumanie, Bucarest 1966.

21 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. Katsoulis, Ilias: Griechenland. In: Raschke, Joachim [hrsg.]: Die politischen Parteien in Westeuropa. Geschichte-Programm- Praxis. Ein Handbuch. Rororo aktuell (1978, 1981). Koch, Erwin Erasmus: Griechenland im Umbruch. Der NATO- Partner im Südosten. Dokumentierter Informationsbericht. Verlag Maindruck Frankfurt a.m., April 1970. Kontogeorgis, Georgios L.: Die Wirtschafts- und Handelsbeziehungen zwischen Griechenland und der Bundesrepublik Deutschland. In: Griechenland und die Bundesrepublik Deutschland im Rahmen Nachkriegseuropas. Drittes Symposium organisiert in Thessaloniki und Ouranoupolis, Halkidiki (am 23. 27. Juni 1989) vom Institut für Balkan Studien und der Südosteuropa Gesellschaft München. Institute for Balkan Studies (227), Θεσσαλονίκη 1991. Κώνστας, ηµήτρης Κ., Βεγλερής, Φαίδων Θ.: Η Ελληνική υπόθεση στο Συµβούλιο της Ευρώπης 1967-1969 : Θεωρία και πρακτική πολιτικής πίστεως απο ιεθνείς Οργανισµούς, Παπαζήσης, Αθήνα 1976. Legg, Keith R.: Politics in Modern Greece. Stanford University Press, Stanford, California 1969 Manousakis, Gregor: Hellas Wohin? Das Verhältnis von Militär und Politik in Griechenland seit 1900. Verlag Wissenschaftliches Archiv Godesberg 1967. Mathiopoulos, Basil: Entwicklung der deutsch-griechischen Beziehungen. In: Außenpolitik (Zeitschrift für internationale Fragen), 7. Jahrgang (1956), Heft 9 (September), Deutsche Verlags-Anstalt Stuttgart 1956.

22 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. Μελετόπουλος, Μελέτης Η.: Η ικτατορία των συνταγµαταρχών : Κοινωνία, ιδεολογία, οικονοµία, Παπαζήσης, Αθήνα 1996. Mergl, Georg: Die Außenpolitik Griechenlands seit dem 21. April 1967. In: Heinz Gstrein [Hrsg.]: Zum Beispiel Griechenland. DELP München 1969. Meynaud, Jean, Μερλόπουλος, Π: Βασιλική εκτροπή και στρατιωτική δικτατορία (Β Τόµος), Σαββάλας, Αθήνα 2002. Meynaud, Jean, Μερλόπουλος, Π., Νοταράς, Γ.: Οι Πολιτικές δυνάµεις στην Ελλάδα, Σαββάλας, Αθήνα 2002. (Meynaud, Jean : Les forces politiques en Grèce (par Jean Meynaud avec le concours de P. Merlopoulos et G. Notaras). Etudes de science politique 10, 1965) Nikolinakos, Nikolaou (Hrsg.), Die Verhinderte Demokratie: Modell Griechenland. Mit Beiträgen von Marios Nikolinakos, Basil P. Mathiopoulos, Georgios Katiforis, Demosthenes Savramis, Georgios N. Jannopoulos, Karolos Papoulias, Stratis D. Someritis, Kostas Nikolaou und Georgios S. Tsouyopoulos. Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1969. Παπανδρέου, Ανδρέας Γ., Σκουλάς, Νίκος Ε., Ράγκας, Σωκράτης: Η δηµοκρατία στο απόσπασµα, Καρανάσης, Αθήνα 1974. (Papandreou, Andreas: Democracy at Gunpoint: The Greek Front. André Deutsch, London 1971.) Ροδάκης, Περικλής.: Η ικτατορία των συνταγµαταρχών: άνοδος και πτώση, Μυκήναι, Αθήνα 1975. Rousseas, Stephen: Militärputsch in Griechenland oder im Hintergrund der CIA. Rowohlt, Juli 1968. Schütz, Eberhard: Die politisch-soziologischen Gründe für den Verfall der parlamentarischen Demokratie in Griechenland.

23 Berichte des Bundesinstituts für Ostwissenschaftliche und Internationale Studien. Köln 32 / 1968. 36. 37. Tsakiris, Dimitrios: Militär- und Friedensbewegung in Griechenland (1950-1967). Frankfurt a.m.; Bern; New York; Paris. Lang 1992 (Europäische Hochschulschriften: Reihe 31, Politikwissenschaft; Bd. 193). Zugleich: Berlin, Freie Universität, Dissertation, 1991. Ψυρούκης, Νικόλαος: Το καθεστώς της 21ης Απριλίου, Επικαιρότητα, Αθήνα 1983. Αποτελέσµατα Ο γράφων, έχοντας εκπονήσει διδακτορική διατριβή µε θέµα τις Ελληνογερµανικές Σχέσεις 1958-1967 στο Τµήµα Ιστορίας του Τεχνικού Πανεπιστηµίου του Βερολίνου γνώριζε τη διαδικασία έρευνας στα σχετικά γερµανικά και ελληνικά αρχεία. Η εξοικείωση µε την πορεία των διµερών σχέσεων κατά την πρώτη µεταπολεµική περίοδο, καθώς και του µηχανισµού αναζήτησης πρωτογενούς υλικού στα σχετικά αρχεία επέτρεψε χωρίς προβλήµατα και σε εύλογο χρονικό διάστηµα την εκπόνηση της µεταδιδακτορικής έρευνας για τις ελληνογερµανικές σχέσεις την περίοδο 1967-1974. Σε επόµενο στάδιο προϊόν της έρευνας των προηγούµενων δύο ετών θα είναι, όπως αναφέρθηκε, η συγγραφή σχετικής µονογραφίας. Σηµειωτέον, το ζήτηµα των διµερών σχέσεων και ο ρόλος της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας κατά την περίοδο 1967-1974 δεν έχουν ερευνηθεί επιστηµονικά µε βάση αρχειακό υλικό, παρ ότι υπάρχουν σχετικά

24 βιβλία (π.χ. των Ανδρέα Παπανδρέου, Παύλου Μπακογιάννη, Μάριου Νικολινάκου κ.α.) Πρόγραµµα µεταδιδακτορικής έρευνας 2006-2008 Καλοκαίρι 2006: Ταξίδι και παραµονή στη γερµανική πρωτεύουσα. Μελέτη και ψηφιακή φωτογράφηση των σχετικών µε την περίοδο 1967-1974 αρχειακών κειµένων του Πολιτικού Αρχείου του Υπουργείου των Εξωτερικών (Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes PA AA). Οκτώβριος-Νοέµβριος- εκέµβριος 2006: Μελέτη της σχετικής ελληνικής βιβλιογραφίας. Ιανουάριος-Φεβρουάριος-Μάρτιος 2007: Έρευνα σε ιδιωτικά αρχεία στην Ελλάδα, (Αρχείο Κωνσταντίνου Καραµανλή και Αρχείο Κωνσταντίνου Μητσοτάκη στα αντίστοιχα ιδρύµατα, κ.α.) Απρίλιος-Μάιος-Ιούνιος 2007: Πρώτη επεξεργασία του υλικού, που έχει συλλεχθεί τους προηγούµενους µήνες και επιδίωξη συναντήσεων και συνεντεύξεων µε προσωπικότητες, που έζησαν και διαδραµάτισαν σηµαντικό ρόλο κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στην Ελλάδα. Φθινόπωρο-χειµώνας 2007: Επεξεργασία του υλικού από την έρευνα στο Πολιτικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών (Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes - Βερολίνο) και ταυτόχρονα αξιολόγηση-επεξεργασία του υλικού από γερµανικές

25 εφηµερίδες της εποχής. Το υλικό αυτό είχε συλλεχθεί σε παλαιότερη έρευνα στη γερµανική υπηρεσία τύπου και πληροφοριών της οµοσπονδιακής κυβέρνησης / Presse- und Informationsamt der Bundesregierung, αφού δεν υπόκειται στον περιορισµό της τριακονταετίας. Ιανουάριος 2008 έως καλοκαίρι 2008: Συνέχιση της επεξεργασίας του υλικού από αρχεία και δευτερογενείς πηγές. Μελέτη του τύπου της περιόδου (από το αρχείο της Βουλής των Ελλήνων) και συνέχιση έρευνας σε ελληνικά αρχεία, προκειµένου να καλυφθούν τυχόν κενά και επιδίωξη νέων συνεντεύξεων (µε πρέσβεις, δηµοσιογράφους κλπ.). ιδάκτωρ Τ. Πανεπιστηµίου Βερολίνου Ερευνητής Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισµού της Ακαδηµίας Αθηνών