ΑΟΗΠΡΝΡΔΙΔΗΝ ΞΑΛΔΞΗΠΡΖΚΗΝ ΘΔΠΠΑΙΝΛΗΘΖΠ ΦΗΙΝΠΝΦΗΘΖ ΠΣΝΙΖ ΡΚΖΚΑ ΦΗΙΝΠΝΦΗΑΠ ΘΑΗ ΞΑΗΓΑΓΥΓΗΘΖΠ ΡΝΚΔΑΠ ΞΑΗΓΑΓΥΓΗΘΖΠ ΚΔΡΑΞΡΣΗΑΘΝ ΞΟΝΓΟΑΚΚΑ ΠΞΝΓΥΛ

ΑΟΗΠΡΝΡΔΙΔΗΝ ΞΑΛΔΞΗΠΡΖΚΗΝ ΘΔΠΠΑΙΝΛΗΘΖΠ ΦΗΙΝΠΝΦΗΘΖ ΠΣΝΙΖ ΡΚΖΚΑ ΦΗΙΝΠΝΦΗΑΠ ΘΑΗ ΞΑΗΓΑΓΥΓΗΘΖΠ ΡΝΚΔΑΠ ΞΑΗΓΑΓΥΓΗΘΖΠ ΚΔΡΑΞΡΣΗΑΘΝ ΞΟΝΓΟΑΚΚΑ ΠΞΝΓΥΛ ΚΔΡΑΞΡΣΗΑΘΖ ΔΟΓΑΠΗΑ: «Ν εηδηθφο παηδαγσγφο ζην πιαίζην ηεο εθαξκνγήο ηεο έληαμεο: δηεξεχλεζε ηεο ζπκβνπιεπηηθήο δηάζηαζεο ηνπ ξφινπ ηνπ» Δηζεγήηξηα: Αιεμάλδξα Ξεξζίδνπ Θεζζαινλίθε 2010

Ξεξηερφκελα Δηζαγσγή 4 1. Έληαμε 5 1.1. Δληαμηαθέο πξνζεγγίζεηο ζην δηεζλή ρψξν 5 1.2. Δλλνηνινγηθέο δηαζαθελίζεηο 10 1.3. Ζ εθαξκνγή ηεο έληαμεο ζηελ Διιάδα 12 2. Τπρνθνηλσληθέο δπζθνιίεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία θαη εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο 16 3. Ππκβνπιεπηηθή 21 3.1. Βαζηθέο έλλνηεο 21 3.1.1. Νξηζκφο 21 3.1.2. Ζ ζπκβνπιεπηηθή ζρέζε 23 3.1.3. Γεμηφηεηεο ηνπ ζπκβνχινπ 25 3.2. Ζ ζπκβνπιεπηηθή ζηελ εθπαίδεπζε 27 3.3. Ν ζπκβνπιεπηηθφο ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ 30 3.4. Ζ ζπκβνπιεπηηθή ζηελ εηδηθή αγσγή 34 4. Ν εηδηθφο παηδαγσγφο 36 4.1. Ζ εμέιημε ηνπ ξφινπ ηνπ εηδηθνχ παηδαγσγνχ 36 4.2. Ν ξφινο ηνπ εηδηθνχ παηδαγσγνχ ζηελ ειιεληθή ζρνιηθή πξαγκαηηθφηεηα 43 4.3. Ν ζπκβνπιεπηηθφο ξφινο ηνπ εηδηθνχ παηδαγσγνχ 47 5. Έξεπλα 52 5.1. Πηφρνη 52 5.2. Γείγκα θαη δηαδηθαζία 52 5.3. Κεζνδνινγία 53 1

5.4. Ππγθξφηεζε ζπζηήκαηνο θαηεγνξηψλ 55 5.5. Ξνηνηηθή αλάιπζε πεξηερνκέλνπ 62 5.5.1. Θαζήθνληα εηδηθνχ παηδαγσγνχ 62 5.5.2. Αληηκεηψπηζε δπζθνιηψλ ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία 74 5.5.3. Οφινο ηνπ εηδηθνχ παηδαγσγνχ 80 5.5.4. Ππκβνπιεπηηθή θαη εθπαίδεπζε 83 5.5.5. Θαηάξηηζε ησλ εηδηθψλ παηδαγσγψλ ζηε ζπκβνπιεπηηθή 89 5.5.6. Δθαξκνγή πξνγξακκάησλ παξέκβαζεο κε βάζε ηε ζπκβνπιεπηηθή 92 6. Ππδήηεζε Πρνιηαζκφο 94 6.1. Θαζήθνληα θαη αξκνδηφηεηεο εηδηθνχ παηδαγσγνχ 94 6.2. Αληηκεηψπηζε δπζθνιηψλ ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία 100 6.3. Οφινο ηνπ εηδηθνχ παηδαγσγνχ 102 6.4. Ζ ζπκβνπιεπηηθή ζηελ εθπαίδεπζε θαη ζηελ εηδηθή αγσγή 103 7. Δπίινγνο 107 Βηβιηνγξαθία 109 Ξαξάξηεκα 2

Ξξψην κέξνο: Θεσξεηηθφ πιαίζην 3

Δηζαγσγή Ρν ζρνιείν έρεη νπζηαζηηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηνπ αλζξψπνπ θαη θαη' επέθηαζε ηεο θνηλσλίαο. Κέζα απφ απηφ, ηα παηδηά απνθηνχλ γλψζεηο, δεμηφηεηεο, ζηάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο πνπ ρξεηάδνληαη γηα λα εληαρζνχλ ζην θνηλσληθφ ζχλνιν. Πήκεξα, ην ζρνιείν αληηκεησπίδεη πνηθίιεο θαη πνιιαπιέο πξνθιήζεηο, κηα εθ ησλ νπνίσλ είλαη ε άξζε θάζε δηαρσξηζκνχ ή απνθιεηζκνχ θαη ε ζπλχπαξμε φισλ ησλ παηδηψλ αλεμάξηεηα απφ ηηο ηδηαηηεξφηεηεο πνπ θέξνπλ. Βαζηθφο πξνζαλαηνιηζκφο ελφο ηέηνηνπ ζρνιείνπ είλαη ε απφ θνηλνχ ζρνιηθή δσή θαη κάζεζε φισλ ησλ καζεηψλ, κε ή ρσξίο εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο. Ρν ζρνιείν απηφ πξέπεη λα ραξαθηεξίδεηαη απφ επειημία ψζηε λα βνεζά θάζε καζεηή λα αλαπηπρζεί θαη λα ζπκκεηέρεη ελεξγά ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία (Πνχιεο, 2002: 159). Ζ ζπκβνπιεπηηθή σο κία δηαδηθαζία επηθνηλσλίαο πνπ απνζθνπεί ζηελ παξνρή βνήζεηαο γηα ηελ επίιπζε ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ζπλαληά ην άηνκν ζηηο δηαπξνζσπηθέο ηνπ ζρέζεηο αιιά θαη θαηά ηελ πξνζαξκνγή ηνπ ζην πεξηβάιινλ θαη ηελ αληηκεηψπηζε δηαθφξσλ ζπγθξνχζεσλ (Θνζκίδνπ-Hardy & Γαιαλνπδάθε- Οάπηε, 1996: 6) έρεη πνιιά λα πξνζθέξεη ζην ρψξν ηεο εθπαίδεπζεο. Απηφ γίλεηαη ζαθέο αλ αλαινγηζηεί θαλείο πσο ζην ζρνιείν αλαπηχζζνληαη πνηθίιεο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο. Δπηπιένλ, ε πξννπηηθή ηεο εμέιημεο ηνπ ζχγρξνλνπ ζρνιείνπ ζε έλα ζρνιείν γηα φινπο, αλαδεηθλχεη ην ξφιν ηνπ ζηελ ελίζρπζε ηεο απνδνρήο ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Ζ ζπκβνπιεπηηθή κπνξεί λα ζπκβάιεη πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε θαζψο ζην πιαίζην απηήο, ν άλζξσπνο γίλεηαη απνδεθηφο κε ζεβαζκφ, εθηίκεζε θαη θαηαλφεζε θαη αληηκεησπίδεηαη κε πλεχκα ηζνηηκίαο (Rogers, 1965). Πθνπφο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη λα εμεηάζεη θαη λα παξνπζηάζεη ην ξφιν ηνπ εηδηθνχ παηδαγσγνχ ζην γεληθφ ζρνιείν ζε ζρέζε κε ηε ζπκβνπιεπηηθή. Ζ εξγαζία είλαη δνκεκέλε ζε δχν κέξε: ην ζεσξεηηθφ θαη ην εξεπλεηηθφ. Πην πξψην θεθάιαην ηνπ ζεσξεηηθνχ κέξνπο, παξαηίζεληαη κε βάζε ηε βηβιηνγξαθία, εηζαγσγηθά ζηνηρεία γηα ηελ έληαμε θαη ηε ζπλεθπαίδεπζε, θαζψο θαη 4

κηα ηζηνξηθή αλαδξνκή ηεο εθαξκνγήο ηεο έληαμεο ζηελ Διιάδα. Πην δεχηεξν θεθάιαην, παξνπζηάδνληαη κε ζπληνκία ηα ςπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία. Πηε ζπλέρεηα, γίλεηαη αλαθνξά ζην ζεσξεηηθφ πιαίζην ηεο ζπκβνπιεπηηθήο θαη ζηε ζρέζε ζπκβνπιεπηηθήο θαη εθπαίδεπζεο. Ξξνβάιιεηαη, επίζεο, ν ζπκβνπιεπηηθφο ξφινο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ. Ρέινο, ζην ηέηαξην θεθάιαην πεξηγξάθεηαη ν ξφινο ηνπ εηδηθνχ παηδαγσγνχ ζην ζεκεξηλφ γεληθφ ζρνιείν, θαη γίλεηαη πξνζπάζεηα λα πξνζδηνξηζηεί ε ζπκβνπιεπηηθή ηνπ δηάζηαζε. Πην εξεπλεηηθφ κέξνο, παξνπζηάδεηαη ε έξεπλα πνπ εθπνλήζεθε γηα ηε δηεξεχλεζε ησλ απφςεσλ ησλ εηδηθψλ παηδαγσγψλ πνπ ππεξεηνχλ ζε ηκήκαηα έληαμεο, ζρεηηθά κε ην ξφιν ηνπο θαη ηε ζπκβνπιεπηηθή ηνπ δηάζηαζε. Δπηπιένλ δηεξεπλήζεθαλ νη αληηιήςεηο ησλ εηδηθψλ παηδαγσγψλ γηα ηε ζπκβνπιεπηηθή θαη ηε ζρέζε ηεο κε ηελ εθπαίδεπζε αιιά θαη δεηήκαηα θαηάξηηζεο ησλ εηδηθψλ παηδαγσγψλ. Κεηά ηελ παξνπζίαζε ησλ ζηφρσλ ηεο έξεπλαο θαη ηνπ κεζνδνινγηθνχ εξγαιείνπ, αθνινπζεί ε αλάιπζε θαη ε ζπδήηεζε ησλ απνηειεζκάησλ. Πην ζεκείν απηφ νθείισ λα επραξηζηήζσ ηελ θα Γφηθνπ γηα ηελ επνπηεία θαη ηε ζπλερή επηζηεκνληθή ηεο θαζνδήγεζε, θαζψο επίζεο θαη ηνπο εηδηθνχο παηδαγσγνχο πνπ δέρζεθαλ λα ιάβνπλ κέξνο ζηελ έξεπλα. 1. Έληαμε 1.1. Δληαμηαθέο πξνζεγγίζεηο ζην δηεζλή ρψξν Ζ πξφζθαηε ηζηνξία ηεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηε ζηαδηαθή εγθαηάιεηςε ησλ δηαρσξηζηηθψλ ηάζεσλ ηνπ παξειζφληνο θαη ηελ πηνζέηεζε εληαμηαθψλ πξνζεγγίζεσλ, κε απψηεξν ζηφρν ηελ αιιαγή ησλ γεληθφηεξσλ θνηλσληθψλ δνκψλ θαη ζηάζεσλ πξνο ηελ αλαπεξία. Απφ ηηο αξρέο έσο θαη ηα κέζα ηνπ 20 νπ αηψλα, ε κέξηκλα γηα ηελ αγσγή ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο επηθεληξψλνληαλ ζηελ ηνπνζέηεζή ηνπο, κε βάζε ηηο επηκέξνπο αλάγθεο ηνπο, ζε εηδηθά ζρνιεία, φπνπ θπξηαξρνχζαλ ζπλζήθεο αζχινπ. Νη πξαθηηθέο απηέο ελέηεηλαλ ηνλ απνθιεηζκφ θαη ηελ πεξηζσξηνπνίεζε ησλ αηφκσλ κε 5

εηδηθέο αλάγθεο (Brusling & Pepin, 2003:197, Karagiannis, et al., 1996:18-19). Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1960 θη έπεηηα, άξρηζε λα αζθείηαη έληνλε θξηηηθή θαη ακθηζβήηεζε σο πξνο ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο πνπ παξέρεηαη ζε έλα μερσξηζηφ θαη εηδηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Δπίζεο, θνηλσληθέο αιιαγέο πνπ ζεκεηψζεθαλ ππφ ηελ επίδξαζε θηλεκάησλ γηα ηα αλζξψπηλα θαη πνιηηηθά δηθαηψκαηα δηάθνξσλ θνηλσληθψλ νκάδσλ θαη γηα ηα δηθαηψκαηα ηνπ παηδηνχ, θαζψο θαη ε δηακφξθσζε ηνπ αλαπεξηθνχ θηλήκαηνο επεξέαζαλ ηηο εμειίμεηο ζην ρψξν ηεο εηδηθήο αγσγήο (Ιακπξνπνχινπ & Ξαληειηάδνπ, 2000:157). Ξαξάιιεια, άξρηζε θαη ε ακθηζβήηεζε ηνπ παξαδνζηαθνχ ηαηξηθνχ ή αηνκηθνχ κνληέινπ γηα ηελ αλαπεξία θαη ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο θαη εληζρχζεθε ε αλάπηπμε ηνπ θνηλσληθνχ κνληέινπ. Ρν ηαηξηθφ κνληέιν δίλεη έκθαζε ζην ηαηξηθφ πξφβιεκα θαη ηελ αλεπάξθεηα πνπ πξνθαιεί, θαηεγνξηνπνηψληαο ηα άηνκα κε βάζε ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο αλαπεξίαο. Δπηπιένλ, εζηηάδεη ζηελ ηαηξηθή ζεξαπεία θαη ζηελ εθπαηδεπηηθή παξέκβαζε, κε ζηφρν ηελ πξνζαξκνγή ησλ αηφκσλ κε εηδηθέο αλάγθεο ζην επξχηεξν πεξηβάιινλ (Ιακπξνπνχινπ & Ξαληειηάδνπ, 2000: 157, Olkin, 1999: 26, Ρδνπξηάδνπ, 1995: 29-30). Πηνλ αληίπνδα, ην θνηλσληθφ κνληέιν ζεσξεί ηελ αλαπεξία θνηλσληθή θαηαζθεπή θαη εζηηάδεη ζηηο δπζθνιίεο πνπ δεκηνπξγεί ζηνπο αλαπήξνπο ε ζηάζε ησλ άιισλ. Αλαγλσξίδεη ηα άηνκα κε αλαπεξίεο σο κεηνλφηεηα θαη ζεσξεί πσο ε παξέκβαζε πξέπεη λα αθνξά ζε θνηλσληθνπνιηηηθέο αιιαγέο 1 (Θνπηάληνο, 2000: 69-70, Olkin, 1999: 27). Ζ θαζνξηζηηθή ζηξνθή απφ ηελ ηαηξηθή πξνζέγγηζε ζηελ θνηλσληθή ζεψξεζε ηεο αλαπεξίαο ζπλνδεχηεθε απφ κηα ζεηξά αιιαγψλ ζηνλ ηξφπν εθπαίδεπζεο ησλ αηφκσλ κε εηδηθέο αλάγθεο. Δλψ ηα πξνεγνχκελα ρξφληα ε δνκή πνπ πξνηεηλφηαλ γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ήηαλ ηα εηδηθά ζρνιεία, ε πξνζέγγηζε πνπ θπξηαξρεί ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1970 θαη 1980 είλαη εθείλε πνπ ππνζηεξίδεη ηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζε εληαμηαθά πεξηβάιινληα. 1 Άιια κνληέια ζεψξεζεο ηεο αλαπεξίαο είλαη ην εζηθφ, πνπ αληηκεησπίδεη ηελ αλαπεξία κε κηα δηάζεζε κπζηηθηζκνχ, ζεσξψληαο ηελ ειάηησκα πνπ πξνθχπηεη σο ζπλέπεηα ακαξηίαο (Olkin, 1999: 25) θαη ην πεξηβαιινληηθφ, ην νπνίν ζρεηίδεηαη κε ην θνηλσληθφ θαη εζηηάδεη ζηελ αιιαγή ηνπ πεξηβάιινληνο, δειαδή ηνπ ζρνιείνπ, πξνθεηκέλνπ λα αληαπνθξίλεηαη ζηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ηνπ θάζε καζεηή (OECD, 1994). 6

Πηηο Ζ.Ξ.Α. θαη ζε νξηζκέλα επξσπατθά θξάηε, ε εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο απνθηά ππνρξεσηηθφ ραξαθηήξα θαη ζεζπίδνληαη λφκνη πνπ δηαζθαιίδνπλ ηε θνίηεζε ησλ παηδηψλ απηψλ ζην γεληθφ ζρνιείν. Γίλνληαη πξνζπάζεηεο ζε πξαθηηθφ επίπεδν, αιιά θαη ζε επίπεδν έξεπλαο θαη αμηνιφγεζεο ψζηε λα πξνζδηνξηζηνχλ απνηειεζκαηηθφηεξνη ηξφπνη έληαμεο ησλ καζεηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο ζην γεληθφ ζρνιείν (Ιακπξνπνχινπ & Ξαληειηάδνπ, 2000: 158). Ξξνγξάκκαηα κε αληηζηαζκηζηηθφ ραξαθηήξα, φπσο ην Head Start θαη λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο, φπσο εθείλεο ηνπ λφκνπ 94-142( Education of all Handicapped Children Act) ηνπ 1975 ζπλέβαιαλ θαηά πνιχ ζηελ πξνψζεζε ηεο ελζσκάησζεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζην γεληθφ ζρνιείν ζηηο Ζ.Ξ.Α. Ρν ζεκαληηθφηεξν ζηνηρείν ηνπ λφκνπ απηνχ ήηαλ ε πηνζέηεζε ηεο αξρήο ηεο εθπαίδεπζεο ζε φζν ην δπλαηφλ ιηγφηεξν πεξηνξηζηηθφ πεξηβάιινλ (Ρδνπξηάδνπ, 1995: 36). Απηφ ζήκαηλε πσο θάζε καζεηήο κε αλαπεξία είρε δηθαίσκα λα εθπαηδεχεηαη ζηε γεληθή ηάμε κε ηε βνήζεηα ησλ απαξαίηεησλ ππνζηεξηθηηθψλ κέηξσλ ελψ ε θνίηεζε ζε μερσξηζηφ πεξηβάιινλ ζα εθαξκνδφηαλ κφλν ζηηο πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο ε ζνβαξφηεηα ηεο αλαπεξίαο δελ επέηξεπε ζην παηδί λα επσθειείηαη απφ ηελ εθπαίδεπζε πνπ παξέρεηαη ζην γεληθφ ζρνιείν. Ξεξηνξηζηηθφ ζεσξνχληαλ ην πεξηβάιινλ πνπ παξείρε ηηο ιηγφηεξεο επθαηξίεο αιιειεπίδξαζεο κε ηνπο ζπλνκειίθνπο ρσξίο εηδηθέο αλάγθεο (Crockett & Kauffman: 1999: 18). Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980, ε ζρνιηθή έληαμε ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο απνηέιεζε πξνηεξαηφηεηα γηα ηελ εθπαίδεπζε ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε. Πην γεγνλφο απηφ ζπλέβαιε θαηά πνιχ ε ζχληαμε ηεο έθζεζεο Warnock, ην 1978, ζηε Βξεηαλία. Πηελ έθζεζε απηή πεξηιακβάλνληαη ηα πνξίζκαηα ησλ εξγαζηψλ ηεο εξεπλεηηθήο επηηξνπήο (Committee of Enquiry), ε νπνία κε πξφεδξν ηε Mary Warnock, αλέιαβε λα εμεηάζεη θαη λα κειεηήζεη ηηο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή πζηέξεζε. Ζ επηηξνπή θαηέιεμε ζε ζπκπεξάζκαηα πνπ επεξέαζαλ ηηο εμειίμεηο ζε φιε ηελ Δπξψπε. Βαζηθά ζεκεία ηεο έθζεζεο ήηαλ ε πξνψζεζε ηεο αξρήο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο ζχκθσλα κε ηελ νπνία φινη νη άλζξσπνη έρνπλ ην ίδην κεξίδην ζηηο επθαηξίεο γηα απηνπξαγκάησζε, ε θαζηέξσζε ηνπ φξνπ «εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο», ν νπνίνο πξνηάζζεη ηελ εθπαηδεπηηθή -αληί ηεο ηαηξηθήο- αληηκεηψπηζε 7

ησλ παηδηψλ κε λνεηηθή πζηέξεζε θαη ε θαζηέξσζε ηνπ φξνπ «καζεζηαθέο δπζθνιίεο» (Learning Difficulty) γηα ηα παηδηά κε δπζθνιίεο κάζεζεο θαη ήπηα λνεηηθή θαζπζηέξεζε. Δπίζεο, ζηελ έθζεζε Warnock πξνζδηνξίζηεθαλ ηξεηο ηχπνη ζρνιηθήο έληαμεο: ε ρσξηθή έληαμε δειαδή ε θνίηεζε ζηνλ ίδην ρψξν, αιιά ζε δηαθνξεηηθέο κνλάδεο, ε θνηλσληθή έληαμε θαηά ηελ νπνία, ε εθπαίδεπζε παξέρεηαη ρσξηζηά αιιά ηα παηδηά κε θαη ρσξίο εηδηθέο αλάγθεο ζε θνηλέο καζεζηαθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη ηέινο ε ιεηηνπξγηθή έληαμε, θαηά ηελ νπνία ηα παηδηά κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο βξίζθνληαη ζηε γεληθή ηάμε θαη αθνινπζνχλ εηδηθφ πξφγξακκα (Εψληνπ-Πηδέξε, 1998: 131, Ρδνπξηάδνπ, 1995: 45, Warnock, 1979: 667-668). Απφ ην 1990 θη έπεηηα, ην δεηνχκελν είλαη ην γεληθφ ζρνιείν λα ζπκπεξηιάβεη φια ηα παηδηά θαη λα θαηαξγεζεί ε ρσξηζηή εθπαίδεπζε. Ρν ελδηαθέξνλ δηεζλψο γηα ηελ πξνψζεζε εθπαηδεπηηθψλ πξαθηηθψλ πνπ βαζίδνληαη ζηε ζπλεθπαίδεπζε γίλεηαη εκθαλέο απφ ελέξγεηεο φπσο ε δηαθήξπμε ηεο Παιακάλθα, ην 1994. Πηελ παγθφζκηα δηάζθεςε, κε ζέκα «Δηδηθή Αγσγή: Ξξφζβαζε θαη Ξνηφηεηα», πνπ νξγαλψζεθε κε πξσηνβνπιία ηεο UNESCO θαη ηεο ηζπαληθήο θπβέξλεζεο, ζπκκεηείραλ 92 θπβεξλήζεηο θαη 25 δηεζλείο νξγαληζκνί. Υο απνηέιεζκα ησλ εξγαζηψλ ηεο δηάζθεςεο απηήο πξνζδηνξίζηεθε σο βαζηθφο ζηφρνο ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο ε αλακφξθσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ ζπζηεκάησλ πξνθεηκέλνπ λα θαιχπηνπλ ηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο φισλ ησλ παηδηψλ. Θεσξήζεθε πσο ε αξρή ηεο ζπλεθπαίδεπζεο είλαη ε πην απνηειεζκαηηθή γηα ηελ εμάιεηςε ησλ δηαθξίζεσλ θαη ηε δεκηνπξγία «ελφο ζρνιείνπ γηα φινπο» θαη κηαο θνηλσλίαο κε ζεβαζκφ ζηε δηαθνξεηηθφηεηα (UNESCO, 2004: 383, Vislie, 2003:18). Πήκεξα, παξά ηηο δηαθνξέο πνπ δηαπηζηψλνληαη αλάκεζα ζηηο δηάθνξεο επξσπατθέο ρψξεο, ε ζχγρξνλε ηάζε, πνπ επηθξαηεί ζηα πεξηζζφηεξα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα, ζπλδέεηαη κε ηελ αλάπηπμε ηεο πξαθηηθήο ηεο έληαμεο ησλ καζεηψλ κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ζε γεληθά ζρνιεία θαη ηελ παξνρή ηεο αλάινγεο ππνζηήξημεο κέζα ζην ρψξν απηφ. Έηζη, ζε φιεο ηηο ρψξεο έρνπλ επηηεπρζεί λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο γηα ηελ πινπνίεζε ηεο έληαμεο (Watkins, 2000: 111). Κπνξνχκε λα θαηαηάμνπκε ηα επξσπατθά θξάηε ζε ηξεηο θαηεγνξίεο 8

αλαινγηθά κε ηελ πνιηηηθή πνπ πηνζεηνχλ γηα ηελ εθαξκνγή ηεο έληαμεο. Ζ πξψηε θαηεγνξία πεξηιακβάλεη ηηο ρψξεο πνπ εθαξκφδνπλ ηελ έληαμε φισλ ζρεδφλ ησλ καζεηψλ ζηελ γεληθή εθπαίδεπζε (one-track approach). Ζ πξαθηηθή απηή ππνζηεξίδεηαη απφ έλα κεγάιν αξηζκφ ππεξεζηψλ πνπ ζπγθεληξψλνληαη ζηε γεληθή εθπαίδεπζε. Απηή ε πξνζέγγηζε πηνζεηείηαη απφ ηελ Ηζπαλία, ηελ Ηηαιία, ηελ Ξνξηνγαιία, ηε Πνπεδία, ηελ Ηζιαλδία, ηε Λνξβεγία θαη ηελ Θχπξν. Πε απηή ηελ θαηεγνξία εληάζζεηαη θαη ε ειιεληθή εθπαηδεπηηθή πνιηηηθή γηα ηελ έληαμε. Πηε δεχηεξε θαηεγνξία πεξηιακβάλνληαη νη ρψξεο ζηηο νπνίεο ζπλαληψληαη δχν μερσξηζηά εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα (two-track approach). Νη καζεηέο κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο θνηηνχλ ζπλήζσο ζε εηδηθά ζρνιεία ή ζε εηδηθέο ηάμεηο. Ρα δχν απηά ζπζηήκαηα ιεηηνπξγνχλ (ή ιεηηνπξγνχζαλ κέρξη πξφζθαηα) κε βάζε μερσξηζηέο λνκνζεηηθέο ξπζκίζεηο γηα ηε γεληθή εθπαίδεπζε θαη ηελ Δηδηθή Αγσγή. Απηήλ ηελ θαηεχζπλζε αθνινπζνχλ ρψξεο, φπσο ε Διβεηία θαη ην Βέιγην. Ξαξάιιεια, ππάξρεη έλα αξθεηά αλεπηπγκέλν ζχζηεκα παξνρήο ππνζηήξημεο ζηηο θαλνληθέο ηάμεηο. Νη ρψξεο πνπ εληάζζνληαη ζηελ ηξίηε θαηεγνξία πηνζεηνχλ κία πνιιαπιφηεηα πξνζεγγίζεσλ σο πξνο ηελ έληαμε (multi-track approach). Ξξνζθέξνπλ έλα θάζκα ππεξεζηψλ ζε εληαίν αιιά θαη ζε παξάιιειν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα. Πε απηή ηελ θαηεγνξία αλήθνπλ ε Γαλία, ε Γαιιία, ε Ηξιαλδία, ην Ινπμεκβνχξγν, ε Απζηξία, ε Φηιαλδία, ην Ζλσκέλν Βαζίιεην, ε Ιεηνλία, ην Ιηρλελζηάηλ, ε Γεκνθξαηία ηεο Ρζερίαο, ε Δζζνλία, ε Ιηζνπαλία, ε Ξνισλία, ε Πινβαθία θαη ε Πινβελία (Brusling & Pepin, 2003: 198, Δπξσπατθφο Φνξέαο Δηδηθήο Αγσγήο, 2003: 8). Πε φιεο ηηο ρψξεο ε εθαξκνγή ηεο έληαμεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία θαη εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο πξέπεη λα δηαθξίλεηαη απφ δπλακηθφηεηα, θαη λα αθνξά ζε φια ηα επίπεδα ηεο δσήο ηνπ παηδηνχ: ην θνηλσληθφ, ην δηαπξνζσπηθφ, ην ζρνιηθφ θαη ην επαγγεικαηηθφ. Ζ απνηειεζκαηηθφηεηα ηεο εθαξκνγήο ηεο έληαμεο βξίζθεηαη ζε ζπλάθεηα κε δηάθνξνπο παξάγνληεο, φπσο ε λνκνζεζία, ε θνηλσληθή πνιηηηθή, ε θνηλσληθή αλνρή, νη ππνδνκέο θαη νη παξερφκελνη πφξνη, αιιά θαη κε άιιεο παξακέηξνπο, φπσο είλαη ε ιεηηνπξγία θαη ε δηεχζπλζε ηεο θάζε ζρνιηθήο κνλάδαο, νη ζηάζεηο ησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη ησλ γνλέσλ αιιά θαη ησλ ίδησλ ησλ 9

καζεηψλ. Γηα ην ιφγν απηφ, πνιινί εξεπλεηέο ππνζηεξίδνπλ ηελ απνθπγή θάζε δνγκαηηθήο εθαξκνγήο εληαμηαθψλ κνληέισλ θαη ην ζπλππνινγηζκφ φισλ ησλ παξαπάλσ παξακέηξσλ (Γεσξγηάδε, Θνπξθνχηαο & Θαιπβά, 2007:1240). 1.2. Δλλνηνινγηθέο δηαζαθελίζεηο Γηα ηελ πεξηγξαθή ηεο θνίηεζεο ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο ζην γεληθφ ζρνιείν έρνπλ ρξεζηκνπνηεζεί δηάθνξνη φξνη, φπσο «έληαμε», «ελζσκάησζε», «νκαινπνίεζε», «ζπλεθπαίδεπζε». Ζ έληαμε νξίδεηαη ζπλήζσο σο ε θνίηεζε ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο ζηε γεληθή ηάμε ελψ πξάιιεια παξέρνληαη φζν ην δπλαηφ πεξηζζφηεξεο επθαηξίεο αιιειεπίδξαζεο θαη ζπκκεηνρήο ζηηο δξαζηεξηφηεηεο ηεο ηάμεο (Θφκπνο, 1990:15-16). Πχκθσλα κε ηε Εψληνπ- Πηδέξε, ζθνπφο ηεο έληαμεο είλαη λα καζαίλεη θάζε άλζξσπνο σο νινθιεξσκέλε πξνζσπηθφηεηα θαη λα ζπκκεηέρεη ηζφηηκα ζε φινπο ηνπο ηνκείο ηεο θνηλσλίαο καο. Ρν ζρνιείν ηεο έληαμεο δείρλεη ζεβαζκφ θαη αλνρή ζηε δηαθνξεηηθφηεηα. Βαζηθή επηδίσμή ηνπ είλαη φρη νη αθαδεκατθέο επηδφζεηο, αιιά ε θνηλσληθή αγσγή. Γηα ηε δεκηνπξγία θαη ιεηηνπξγία ελφο ηέηνηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο απαηηείηαη αιιαγή ησλ παηδαγσγηθψλ θαη ζεζκηθψλ πξνυπνζέζεσλ (Εψληνπ- Πηδέξε, 1998:123-124). Ν φξνο ελζσκάησζε αλαθέξεηαη θαηά ηε Ρδνπξηάδνπ, ζε φιεο ηηο πξνζπάζεηεο πνπ γίλνληαη ζε νξγαλσηηθφ επίπεδν γηα ηελ απνθπγή ηεο πεξηζσξηνπνίεζεο θαη ηεο απνκφλσζεο ζηελ εθπαίδεπζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία (Ρδνπξηάδνπ, 1995: 33). Γηα ηελ Ξνιπρξνλνπνχινπ ν φξνο ελζσκάησζε ζπγθεληξψλεη ηηο έλλνηεο ηνπ κέζνπ θαη ηνπ ζηφρνπ. Υο ζηφρνο ε ελζσκάησζε είλαη θάζε πξνζπάζεηα πνπ απνζθνπεί ζηελ αλάπηπμε ησλ ηθαλνηήησλ ησλ παηδηψλ κε εηδηθέο αλάγθεο, ελψ σο κέζν αθνξά ζηελ θαηάξγεζε ησλ δηαρσξηζηηθψλ πξαθηηθψλ (Ξνιπρξνλνπνχινπ, 1995:100). Έλαο ζρεηηθφο φξνο είλαη θαη ε «νκαινπνίεζε». Ν φξνο απηφο, πνπ είλαη κεηάθξαζε ηνπ αγγιηθνχ normalisation (ή normalization), εκθαλίζηεθε ηε δεθαεηία ηνπ 1960. Ξεξηγξάθεη ηηο πξνζπάζεηεο γηα ίζεο επθαηξίεο θαη νπζηαζηηθφηεξε 10

ζπλχπαξμε αλαπήξσλ θαη κε (Εψληνπ- Πηδέξε, 1998: 132). Έλαο αθφκε φξνο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ πεξηγξαθή ηεο θνίηεζεο ησλ παηδηψλ ζην γεληθφ ζρνιείν είλαη ν φξνο «inclusive education». Γηα ηελ απφδνζε ηεο έλλνηαο απηήο ζηα ειιεληθά έρνπλ πξνηαζεί δηάθνξνη φξνη: «ζπκπεξηιεπηηθή εθπαίδεπζε», «εθπαίδεπζε ηνπ κε απνθιεηζκνχ» (Εψληνπ-Πηδέξε, 2000), «ζπλεθπαίδεπζε» (Ράθα, 1997), «εληαία εθπαίδεπζε» (Φηηάθα, 2007), «εθπαίδεπζε γηα φινπο», «ζπκκεηνρηθή εθπαίδεπζε». Πηελ παξνχζα εξγαζία ζα ρξεζηκνπνηείηαη ν φξνο ζπλεθπαίδεπζε. Ζ δηακφξθσζε ηεο έλλνηαο ηεο ζπλεθπαίδεπζεο πξνέθπςε σο απάληεζε ζηελ απνηπρία ηεο έληαμεο, θαζψο ε εθαξκνγή ηεο ηειεπηαίαο δελ νδήγεζε ζηελ άξζε ηνπ δηαρσξηζκνχ πέξα απφ ηα φξηα ηνπ ζρνιείνπ. Νη επηθξηηέο ηεο έληαμεο ππνζηήξημαλ πσο ε ηνπνζέηεζε ησλ καζεηψλ κε αλαπεξία ζην γεληθφ ζρνιείν κε ηηο πξνυπνζέζεηο, πνπ ηζρχνπλ θαη γηα ην γεληθφ πιεζπζκφ, νδήγεζε ζηελ άξλεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο. Απφ ηελ άιιε πιεπξά, ε ζπλεθπαίδεπζε πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε ελφο εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ ιακβάλεη ππφςηλ -ήδε απφ ην ζηάδην ηνπ ζρεδηαζκνχ ηνπ- φιν ην ζχλνιν ηνπ καζεηηθνχ πιεζπζκνχ. Νη καζεηέο, φπνηα δηαθνξεηηθφηεηα θαη αλ θέξνπλ, πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο ηζφηηκα κέιε ηεο εθπαηδεπηηθήο θνηλφηεηαο. Δπηπξνζζέησο, ε δηαθνξεηηθφηεηα απηή πξέπεη λα ζπλεηζθέξεη ζηε δηάξζξσζε ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ ηνπ ζρνιείνπ θαη ζηελ επηινγή ησλ κέζσλ θαη κεζφδσλ δηδαζθαιίαο (Barton, 2000: 59-60, Tilstone, 2000: 225). Απφ ηα παξαπάλσ ζπλάγεηαη φηη ε ζπλεθπαίδεπζε απαηηεί αιιαγή ησλ δεδνκέλσλ δνκψλ θαη πξνζπάζεηα γηα εμαζθάιηζε ίζσλ επθαηξηψλ θαη δηθαησκάησλ, θαζψο θαη απνδνρή ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο, εγθαηάιεηςε ησλ πξνθαηαιήςεσλ θαη εθ λένπ ζρεδηαζκφ ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ. πφ ην πξίζκα απηφ, ε ζπλεθπαίδεπζε πξνυπνζέηεη εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε γηα επαλαπξνζδηνξηζκφ ησλ ζηφρσλ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηελ εθπαίδεπζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ (Εψληνπ- Πηδέξε, 2000: 42). Ζ ζπλεθπαίδεπζε ζεσξεί ηελ νπνηαδήπνηε ηδηαηηεξφηεηα κία απφ ηηο πνηθίιεο εθθάλζεηο ηεο αλζξψπηλεο ζπκπεξηθνξάο (Γφηθνπ, 2002:121). Πηφρνο, πιένλ, δελ 11

είλαη ε έληαμε ησλ αλαπήξσλ ζην ζρνιείν, δεδνκέλνπ φηη ε θνίηεζε ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία ζην γεληθφ ζρνιείν είλαη πιένλ δηαδεδνκέλε, αιιά ε θαιιηέξγεηα ηεο ζπλχπαξμεο ησλ παηδηψλ θαη ε δηαζθάιηζε ίζσλ επθαηξηψλ γηα φινπο (Ράθα, 1997:102). Πχκθσλα κε ηε Εψληνπ-Πηδέξε, ζε φ,ηη αθνξά ηελ ειιεληθή βηβιηνγξαθία θαη εκπεηξία, ε ελλνηνινγηθή δηάζηαζε ηνπ φξνπ ζπλεθπαίδεπζε εκπεξηέρεηαη ζηνλ φξν έληαμε, θαζψο ζηελ ειιεληθή εθπαηδεπηηθή πξαγκαηηθφηεηα ε έληαμε δελ απνηεινχζε ζηφρν, αιιά ην κέζν γηα ηε δεκηνπξγία ελφο ζρνιείνπ κε ζεβαζκφ ζηελ αλαπεξία θαη ηε δηαθνξεηηθφηεηα (Εψληνπ Πηδέξε, 2000: 39-40). Πηνπο φξνπο «έληαμε», θαη «ζπλεθπαίδεπζε» ν Πνχιεο απνδίδεη ηελ έλλνηα ηεο θνηλήο ζρνιηθήο δσήο θαη κάζεζεο παηδηψλ θαη εθήβσλ, κε ή θαη ρσξίο εηδηθέο αλάγθεο. Ζ έληαμε πεξηγξάθεη ηελ θνπιηνχξα ζπλχπαξμεο αλαπήξσλ θαη κε, θαζψο εκπεξηέρεη ηελ ελζσκάησζε ησλ κε αλαπήξσλ ζηε δηαθνξεηηθφηεηα ησλ αλαπήξσλ, δειαδή ηε δηαηήξεζε θαη αμηνπνίεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ ζηνηρείσλ ηεο πξνζσπηθφηεηαο ησλ αλαπήξσλ. Δπηπιένλ, πξνηείλεη ηνλ φξν «ζπκβίσζε» σο αληηπξνζσπεπηηθφηεξν, αιιά ηνλίδεη πσο δχζθνια ζα γίλεη απνδεθηφο (Πνχιεο, 2002: 45-46). Ππρλά νη φξνη «έληαμε» θαη «ζπλεθπαίδεπζε» ζεσξνχληαη ηαπηφζεκνη θαη ρξεζηκνπνηνχληαη κε ηελ ίδηα ή θαη παξαπιήζηα έλλνηα, παξά ηελ ελλνηνινγηθή δηαθνξνπνίεζή ηνπο πνπ επηρεηξείηαη κε ηελ απφδνζε νξηζκψλ. Ρν ζηνηρείν ηεο ζπλχπαξμεο ησλ αλαπήξσλ θαη κε ζε έλα αλακνξθσκέλν ζρνιείν κε ηηο θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο πνπ απνδέρεηαη θαη ππνζηεξίδεη ηε δηαθνξεηηθφηεηα, θαίλεηαη λα επηθξαηεί ζήκεξα ζηηο πεξηζζφηεξεο πξνζπάζεηεο νξηζκνχ ησλ παξαπάλσ φξσλ. 1.3. Ζ εθαξκνγή ηεο έληαμεο ζηελ Διιάδα Ζ εηδηθή αγσγή ζηελ Διιάδα μεθηλάεη κε κεκνλσκέλεο πξνζπάζεηεο ηδησηψλ θαη θηιαλζξσπηθψλ ζσκαηείσλ. Νη πξψηεο απηέο πξνζπάζεηεο παξνρήο θξνληίδαο 12

θαη αγσγήο αθνξνχζαλ θπξίσο ηα παηδηά κε αηζζεηεξηαθέο ή ζσκαηηθέο αλαπεξίεο, ελψ δελ ππήξμε ηδηαίηεξε κέξηκλα γηα εθείλα πνπ παξνπζίαδαλ λνεηηθέο θαη ςπρηθέο αλεπάξθεηεο. Θχξηα ραξαθηεξηζηηθά απηψλ ησλ πξνζπαζεηψλ ήηαλ ε θηιαλζξσπία θαη ε παξνρή εθπαίδεπζεο ζε βαζηθέο δεμηνηήηεο ρσξίο λα εθαξκφδεηαη θάπνηα εληαμηαθή πξαθηηθή (Πνχιεο, 2002: 276-278). Υο ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980, ε παξνρή εηδηθήο αγσγήο βαζηδφηαλ ζε απνζπαζκαηηθέο λνκνζεζίεο θαη δηαηάγκαηα. Ν πξψηνο απηνηειήο λφκνο γηα ηελ εηδηθή αγσγή ήηαλ ν 1143/31.3.1981 «Ξεξί εηδηθήο αγσγήο, εηδηθήο επαγγεικαηηθήο εθπαηδεχζεσο, απαζρνιήζεσο θαη θνηλσληθήο κεξίκλεο ησλ απνθιηλφλησλ εθ ηνπ θπζηνινγηθνχ θαη άιισλ ηηλψλ εθπαηδεπηηθψλ δηαηάμεσλ». Ρα θπξηφηεξα ζεκεία ηνπ λφκνπ απηνχ αθνξνχζαλ ηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο έλλνηαο «απνθιίλνληα άηνκα», ηελ πξφβιεςε γηα παξνρή εηδηθήο εθπαίδεπζεο θαη επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηδησηηθψλ θαη δεκνζίσλ ζρνιείσλ, ζε δνκέο εηδηθήο αγσγήο, φπσο εηδηθά ζρνιεία θαη εηδηθέο ηάμεηο θαη ε κεηαβίβαζε ζην πνπξγείν Ξαηδείαο αξκνδηνηήησλ ζρεηηθψλ κε ηελ εθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ κε αλαπεξίεο. Ν λφκνο απηφο απνηεινχζε κηα αληηγξαθή αληίζηνηρσλ λνκνζεζηψλ άιισλ ρσξψλ θαη δέρζεθε έληνλεο θξηηηθέο απφ πνιινχο. Θεσξήζεθε φηη φρη κφλν δε ζπλέβαιε ζηελ πνιηηηθή ηεο έληαμεο, αιιά φηη, φπσο ππνζηήξηδαλ νη επηθξηηέο ηνπ, ελίζρπζε ην δηαρσξηζκφ αλάκεζα ζε «θπζηνινγηθά» θαη «κε θπζηνινγηθά» άηνκα, θαηαηάζζνληαο ηνπο καζεηέο ζε επηκέξνπο θαηεγνξίεο «πξνβιεκαηηθψλ» αηφκσλ θαη νδεγψληαο ηνπο ζηελ πεξηζσξηνπνίεζε (Εψληνπ-Πηδέξε, 2004: 13-14). Ζ επφκελε ζεκαληηθή λνκνζεηηθή ξχζκηζε γηα ηελ εηδηθή αγσγή ζηελ Διιάδα εληάζζεηαη ζην λφκν 1566/30.9.1985. Κε ην λφκν απηφ γηα πξψηε θνξά ε λνκνζεζία γηα ηελ εηδηθή εθπαίδεπζε απνηέιεζε ηκήκα ηεο λνκνζεζίαο γηα ηε γεληθή εθπαίδεπζε (Ιακπξνπνχινπ & Ξαληειηάδνπ, 2000:161) θαη πξνσζήζεθε ε πξαθηηθή ηεο έληαμεο. Νη ζρεηηθέο ξπζκίζεηο απνηέιεζαλ ηελ αθεηεξία γηα ηε δεκηνπξγία θαη ηε ιεηηνπξγία εηδηθψλ ηάμεσλ ζηα γεληθά ζρνιεία. Κία αθφκε ζεκαληηθή πξφβιεςε ηνπ λφκνπ απηνχ ήηαλ ε κεηαβίβαζε φισλ ησλ αξκνδηνηήησλ πνπ αθνξνχζαλ ζε δεηήκαηα ηεο πξσηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο (γεληθήο θαη επαγγεικαηηθήο) θαη ζε ζέκαηα απνθαηάζηαζεο ησλ αηφκσλ κε εηδηθέο αλάγθεο απνθιεηζηηθά ζην 13

πνπξγείν Ξαηδείαο (Εψληνπ-Πηδέξε, 2004: 14). Κεηά απφ έλα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, ςεθίζηεθε ν λφκνο 2817/14.3.2000, κε ηνλ νπνίν επηρεηξήζεθε ε εμάιεηςε ησλ αδπλακηψλ ησλ πξνεγνχκελσλ λνκνζεηηθψλ ξπζκίζεσλ. Πηηο θπξηφηεξεο ξπζκίζεηο ηνπ λφκνπ απηνχ ζπγθαηαιέγνληαη ε αλαδηαηχπσζε ηεο νξνινγίαο ηεο εηδηθήο αγσγήο κε ηελ νπνία έγηλε πξνζπάζεηα λα απνθεπρζεί ε αλαθνξά ζηηο αηηίεο ησλ πξνβιεκάησλ θαη ε ιήςε κέηξσλ γηα ηελ εθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία ζε φιεο ηηο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο. Δπηπιένλ, πξνζδηνξίζηεθε φηη ε θνίηεζε ζην εηδηθφ ζρνιείν ζπληζηάηαη κφλν ζηηο πνιχ ζνβαξέο πεξηπηψζεηο αλαπεξίαο, θαζηεξψζεθε ν ζεζκφο ησλ πεξηνδεπφλησλ εθπαηδεπηηθψλ θαη πξνηάζεθε ε δεκηνπξγία λέσλ εηδηθνηήησλ πξνζσπηθνχ εηδηθήο αγσγήο θαζψο θαη ε θαηάξηηζε εμαηνκηθεπκέλσλ πξνγξακκάησλ δηδαζθαιίαο θαη ε παξνρή ζχγρξνλσλ κέζσλ δηδαζθαιίαο. Κία απφ ηηο ζπνπδαηφηεξεο ξπζκίζεηο ηνπ λφκνπ απηνχ ήηαλ εθείλε πνπ αθνξνχζε ηε ιεηηνπξγία, ζηελ έδξα θάζε λνκνχ, ησλ Θέληξσλ Γηάγλσζεο, Αμηνιφγεζεο θαη πνζηήξημεο (Θ.Γ.Α..). Πεκαληηθή, επίζεο, εμέιημε πνπ ζεκεηψζεθε κε βάζε ην ζπγθεθξηκέλν λφκν ήηαλ ε ίδξπζε ηνπ Ρκήκαηνο Δηδηθήο Αγσγήο ζην Ξαηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην γηα ηελ επηζηεκνληθή έξεπλα ησλ ζρεηηθψλ δεηεκάησλ (Εψληνπ-Πηδέξε, 2000: 35). Ν λφκνο απηφο δέρζεθε θξηηηθέο, θαζψο ζεσξήζεθε φηη παξά ηελ πξφζεζή γηα ηε δεκηνπξγία ελφο εληαίνπ ζρνιείνπ γηα φινπο ηνπο καζεηέο, ε εθαξκνγή ηνπ δεκηνχξγεζε έλα παξάιιειν εηδηθφ εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα γηα ηα παηδηά κε αλαπεξίεο (Πνχιεο, 2002: 296). Ξξφζθαηα, ςεθίζηεθε ν λένο λφκνο γηα ηελ εηδηθή αγσγή 3699/2008 «Δηδηθή Αγσγή θαη Δθπαίδεπζε αηφκσλ κε αλαπεξία ή κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο». Κε ην λφκν απηφ ζεζκνζεηείηαη ν ππνρξεσηηθφο ραξαθηήξαο ηεο εηδηθήο αγσγήο, ε νπνία πξέπεη λα ιεηηνπξγεί σο αλαπφζπαζην ηκήκα ηεο εληαίαο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο. Βαζηθά ζεκεία ηνπ λφκνπ είλαη ε αληηθαηάζηαζε ηνπ φξνπ «εηδηθή αγσγή» απφ ηνλ φξν «εηδηθή αγσγή θαη εθπαίδεπζε» (ΔΑΔ), ε ρξήζε ηεο έλλνηαο ηεο αλαπεξίαο σο «πξνέθηαζε» ηεο αλζξψπηλεο χπαξμεο (δίδνληαο έκθαζε ζηε ιεηηνπξγηθφηεηα θαη ζηε δπλαηφηεηα γηα ζπκκεηνρή ησλ αηφκσλ κε αλαπεξία θαη φρη ζηελ αλαπεξία θαζεαπηή), ε αλαγλψξηζε ησλ καζεηψλ κε ηδηαίηεξεο λνεηηθέο 14

ηθαλφηεηεο θαη ηαιέληα σο άηνκα κε εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο θαη ε πξφβιεςε ελεξγεηψλ γηα ηελ εθπαηδεπηηθή ηνπο ππνζηήξημε. Δπίζεο, ηα Θ.Γ.Α.. κεηνλνκάδνληαη ζε ΘΔ.Γ.Γ.. (Θέληξα Γηαθνξνδηάγλσζεο, Γηάγλσζεο θαη πνζηήξημεο Δηδηθψλ Δθπαηδεπηηθψλ Αλαγθψλ). Πε φ, ηη αθνξά δεηήκαηα θσθψλ θαη ηπθιψλ καζεηψλ, ζπζηήλεηαη ν επίζεκνο θνξέαο πηζηνπνίεζεο επαξθνχο γλψζεο ηεο ειιεληθήο λνεκαηηθήο γιψζζαο (ε νπνία έρεη αλαγλσξηζηεί σο επίζεκε γιψζζα ησλ θσθψλ κε ην λφκν 2817/14.3.2000) θαη ηεο γξαθήο Braille θαη θαζνξίδνληαη ε ζηειέρσζε θαη νη αξκνδηφηεηέο ηνπ. Γεληθά, πξνζδηνξίδεηαη φηη ε θχξηα πξαθηηθή είλαη εθείλε ηεο ζπλεθπαίδεπζεο φισλ ησλ καζεηψλ, ελψ ε θνίηεζε ζην εηδηθφ ζρνιείν πξνηείλεηαη κφλν γηα ηηο ζνβαξέο πεξηπηψζεηο καζεηψλ πνπ δελ κπνξνχλ λα απηνεμππεξεηεζνχλ. Υζηφζν, απηή ε ηειεπηαία ξχζκηζε, ν απνθιεηζκφο δειαδή ησλ καζεηψλ πνπ δελ απηνεμππεξεηνχληαη απφ ην γεληθφ ζρνιείν, κπνξεί λα απνηειέζεη ζεκείν θξηηηθήο γηα ην λέν λφκν, φπσο επίζεο ε απνπζία αλαθνξψλ ζηελ ηξηηνβάζκηα εθπαίδεπζε ησλ αηφκσλ κε αλαπεξίεο. Άιια ζεκεία ηεο θξηηηθήο πνπ δηαηππψζεθε γηα ηνλ ελ ιφγσ λφκν ζρεηίδνληαη θπξίσο κε ηα επαγγεικαηηθά δηθαηψκαηα πνπ παξαρσξνχληαη ζε θαηφρνπο πηζηνπνηεηηθψλ παξαθνινχζεζεο εηεζίσλ ζεκηλαξίσλ πνπ αθνξνχλ ζηελ εηδηθή αγσγή θαη εθπαίδεπζε, θαζψο ζχκθσλα κε ην λέν λφκν (άξζξν 20), αλαγλσξίδεηαη σο ηππηθφ πξνζφλ πξνζσπηθνχ ηεο εηδηθήο αγσγήο θαη εθπαίδεπζεο ε παξαθνινχζεζε αλαιφγσλ εηήζησλ ζεκηλαξίσλ (Ππληαθηηθή Δπηηξνπή πεξηνδηθνχ «Θέκαηα Δηδηθήο Αγσγήο», 2009: 2). 15

2. Τπρνθνηλσληθέο δπζθνιίεο ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία θαη εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο 2 Ζ αλαπεξία είλαη ε χπαξμε ζσκαηηθήο, λνεηηθήο ή ςπρηθήο αλεπάξθεηαο, ε νπνία πεξηνξίδεη ζεκαληηθά ηελ θαζεκεξηλή ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ αηφκνπ (Olkin, 1999: 11). Αλάινγα, δειαδή, κε ηε θχζε ηεο βιάβεο, παξνπζηάδνληαη δπζρέξεηεο ζηηο αληίζηνηρεο ιεηηνπξγίεο ηνπ κε απνηέιεζκα ν αλάπεξνο λα κπνξεί λα βηψζεη κηα αμηνπξεπή θαη ηζφηηκε δσή κφλν θάησ απφ εηδηθά δηακνξθσκέλεο ζπλζήθεο (Πνχιεο, 2002: 49). Ζ έλλνηα ηεο αλαπεξίαο ζπληζηά κηα θνηλσληθή θαηαζθεπή. Γηαθνξεηηθά άηνκα κε δηαθνξεηηθά βηψκαηα θαη εμειηθηηθή πνξεία εληάζζνληαη ζε κία θαηεγνξία, ζηελ νπνία απνδίδεηαη ην θνηλφ ραξαθηεξηζηηθφ ηεο κε επαξθνχο έληαμεο ζην θνηλσληθφ ζχζηεκα, βάζεη θάπνηαο κεησκέλεο απφδνζεο (Εψληνπ- Πηδέξε, 1998: 20). Πχκθσλα κε εκπεηξηθέο έξεπλεο, κπνξνχκε λα θαηαηάμνπκε ηηο ζηάζεηο πνπ αλαπηχζζνπλ νη ίδηνη νη αλάπεξνη πξνο ηελ αλαπεξία ηνπο ζε ηξεηο θαηεγνξίεο: ηελ εληαγκέλε, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ απνδνρή ηεο αλαπεξίαο, κεηά απφ ζπλαηζζεκαηηθή θαη νξζνινγηθή επεμεξγαζία, ηελ ακθηζπκηθή, πνπ ραξαθηεξίδεηαη αλάκεηθηα ζπλαηζζήκαηα θαη ηε κε εληαγκέλε, ζηελ νπνία θπξηαξρεί ε κε απνδνρή θαη αξλεηηθά ζπλαηζζήκαηα πξνο ηελ αλαπεξία (Εψληνπ-Πηδέξε, 1998: 49-50). Όζνλ αθνξά ηελ απνδνρή ηεο αλαπεξίαο απφ ηνπο ίδηνπο ηνπο αλάπεξνπο, ε Olkin δηαθξίλεη ηξεηο θαηεγνξίεο. Πηελ πξψηε εκπίπηνπλ φζνη αλάπεξνη -παξά ηε δπζιεηηνπξγία πνπ κπνξεί λα παξνπζηάδνπλ- δε ζεσξνχλ ηνλ εαπηφ ηνπο αλάπεξν. Πηε δεχηεξε θαηεγνξία αλήθνπλ νη αλάπεξνη πνπ έρνπλ απνδερζεί ηελ αλαπεξία ηνπο, αιιά πξνζπαζνχλ λα εληαρζνχλ ζηελ θνηλσλία ησλ κε αλαπήξσλ. Ζ ηξίηε 2 Ξαηδηά κε αλαπεξία ή εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο αλάγθεο ζεσξνχληαη εθείλα ηα νπνία (θαζ' φιε ηε δηάξθεηα ηεο ζρνιηθήο δσήο ή νξηζκέλε πεξίνδν) εκθαλίδνπλ ζεκαληηθέο δπζθνιίεο ζηε κάζεζε, πνπ νθείινληαη ζε αηζζεηεξηαθά, λνεηηθά, γλσζηηθά, αλαπηπμηαθά ή/θαη ςπρηθά πξνβιήκαηα πνπ δπζρεξαίλνπλ ηε ζρνιηθή κάζεζε. Ξξφθεηηαη γηα έλα εηεξνγελέο ζχλνιν παηδηψλ ηα νπνία κπνξεί λα έρνπλ λνεηηθή αλεπάξθεηα, αηζζεηεξηαθή αλεπάξθεηα (ηχθισζε, ακβιπσπία, θψθσζε, βαξεθνΐα), θηλεηηθή αλαπεξία, ρξφληα λνζήκαηα, δηαηαξαρέο ιφγνπ, ςπρηθέο δηαηαξαρέο, εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο, ζχλδξνκν ειιεηκκαηηθήο πξνζνρήο, ππεξθηλεηηθφηεηα, απηηζκφ θαη δηάρπηεο αλαπηπμηαθέο δηαηαξαρέο 16

θαηεγνξία πεξηιακβάλεη ηνπο αλάπεξνπο πνπ αληηιακβάλνληαη ηελ αλαπεξία σο θνηλσληθή θαηαζθεπή, ζεσξνχλ ηνπο εαπηνχο ηνπο κέιε κηαο κεηνλφηεηαο, θαη πξνζπαζνχλ κέζσ ηνπ αλαπεξηθνχ θηλήκαηνο λα δηεθδηθήζνπλ ηα δηθαηψκαηά ηνπο (Olkin, 1999: 12-13). Ζ ζπλεηδεηνπνίεζε ηεο αλαπεξίαο, ζε θάζε πεξίπησζε, ζπλδέεηαη κε θάπνηεο ζπγθεθξηκέλεο ζπλαηζζεκαηηθέο αληηδξάζεηο θαη ζπκπεξηθνξέο, φπσο άξλεζε ηεο αλαπεξίαο, θαηάζιηςε, νξγή, παξαίηεζε. Υζηφζν, ην αλάπεξν άηνκν ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο θηάλεη ζην ζεκείν λα απνδερζεί ηελ αλαπεξία ηνπ θαη λα ζπκπεξηθέξεηαη, λα αηζζάλεηαη θαη λα ζθέθηεηαη ρσξίο λα επεξεάδεηαη απφ απηή. Ζ πξνζαξκνγή ζηελ αλαπεξία, θαζψο θαη ε επίδξαζε πνπ έρεη ζηελ ςπρνθνηλσληθή αλάπηπμε ηνπ αηφκνπ εμαξηψληαη απφ ζπγθεθξηκέλνπο παξάγνληεο, δηαθνξεηηθνχο ζε θάζε πεξίπησζε, φπσο είλαη ην νηθνγελεηαθφ θαη θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, ε θχζε ηεο αλαπεξίαο θ. α. (Γφηθνπ, 2005: 177). Πχκθσλα κε ηε Καιηθηψζε-Ινΐδνπ, ηα ζπλαηζζήκαηα πνπ πξνθαιεί ε αλαπεξία ζην ίδην ην αλάπεξν άηνκν απνξξένπλ ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ απφ ηηο αληηδξάζεηο ησλ άιισλ πξνο απηφ. Νξηζκέλνη αλάπεξνη ληψζνπλ ελνρή ιφγσ ηεο αληθαλφηεηαο πνπ ηνπο πξνθαιεί ε αλαπεξία, ηελ νπνία βηψλνπλ σο ηηκσξία. Ρα αλάπεξα παηδηά ίζσο ληψζνπλ ελνρή εμαηηίαο ησλ πξνβιεκάησλ θαη ηνπ νίθηνπ πνπ πξνθαιεί ε αλαπεξία ζηνπο νηθείνπο ηνπο. Αθφκε, ε αλαπεξία -ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ έιιεηςε πιεξνθφξεζεο- κπνξεί λα πξνθαιέζεη αβεβαηφηεηα θαη αλαζθάιεηα γηα ηε κειινληηθή εμέιημή ηεο. Ππλεζηζκέλε ζπλαηζζεκαηηθή αληίδξαζε είλαη θαη ν ζπκφο ζρεηηθά κε ηηο αηηίεο ηεο αλαπεξίαο. Δπίζεο, ε ζπλεηδεηνπνίεζε ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ ζπλεπάγεηαη ε αλαπεξία έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηελ απηνεθηίκεζε ησλ αηφκσλ (Καιηθηψζε- Ινΐδνπ, 2002: 345-346). Όζνλ αθνξά ηα παηδηά κε αλαπεξία ή εηδηθέο εθπαηδεπηηθέο είλαη πηζαλφ λα εκθαλίζνπλ πξνβιήκαηα ζε θνηλσληθφ θαη ζπλαηζζεκαηηθφ επίπεδν, είηε ιφγσ ηεο αλαπεξίαο είηε ιφγσ ησλ δπζθνιηψλ κάζεζεο πνπ νθείινληαη ζε απηή. Ρέηνηα πξνβιήκαηα είλαη ην άγρνο, ε εμάξηεζε απφ ηνπο νηθείνπο, ε ρακειή θνηλσληθή αληίιεςε, ε ρακειή απηνεθηίκεζε, νη αλεπαξθείο θνηλσληθέο δεμηφηεηεο, ε έιιεηςε απηνειέγρνπ θαη ε αλαπνηειεζκαηηθή δηαρείξηζε ηνπ ζπκνχ. Δπίζεο, είλαη πηζαλφ λα 17

εκθαλίζνπλ ζπκπησκαηνινγία θαηάζιηςεο θαη δηαηαξαρέο δηαγσγήο, ή/θαη λα θάλνπλ ρξήζε νπζηψλ (Frye-Myers, 2005 :442). Νη δεπηεξνγελείο απηέο ζπλέπεηεο ηεο νπνηαδήπνηε αλεπάξθεηαο ζε ςπρνθνηλσληθφ επίπεδν, ζπρλά ζπγρένληαη κε ηηο πξσηνγελείο αηηίεο ηεο αλαπεξίαο, δειαδή κπνξεί λα εθιεθζνχλ σο νη αηηίεο πνπ πξνθάιεζαλ ηελ αλαπεξία, κε απνηέιεζκα ηε δεκηνπξγία ζηεξενηχπσλ γηα ηα ςπρνθνηλσληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ παηδηψλ κε αλαπεξία. Πηε δεκηνπξγία απηψλ ησλ ζηεξενηχπσλ ζπκβάιιεη θαη ε παξαγλψξηζε ηεο ζεκαζίαο παξαγφλησλ, φπσο ηα ηδηνζπγθξαζηαθά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ θάζε παηδηνχ θαη νη ζρέζεηο ηνπ κε ην νηθνγελεηαθφ θαη επξχηεξν θνηλσληθφ πεξηβάιινλ, ζηελ εμειηθηηθή πνξεία θάζε παηδηνχ (Θνληνπνχινπ, 2001α: 104-113). Ρα παηδηά κε ηχθισζε θαη ζνβαξά πξνβιήκαηα φξαζεο, ιφγσ ηεο έιιεηςεο νπηηθήο επαθήο δπζθνιεχνληαη ζηελ επηθνηλσλία θαη εκθαλίδνπλ πξνβιήκαηα σο πξνο ηελ θνηλσληθνζπλαηζζεκαηηθή ηνπο αλάπηπμε. Ρα παηδηά κε ηχθισζε, ιφγσ ηεο έιιεηςεο νπηηθήο επαθήο, δπζθνιεχνληαη λα αλαγλσξίζνπλ θαη λα αληαπνθξηζνχλ ζηα ζπλαηζζήκαηα ησλ άιισλ, κε απνηέιεζκα λα ζπλαληνχλ πξνβιήκαηα ζηηο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο ηνπο (Corley & Pring, 1996: 2). Δπίζεο, βηψλνπλ κνλαμηά θαη αηζζήκαηα απνκφλσζεο, ζρεκαηίδνπλ αξλεηηθή απηνεηθφλα (Arter, 2005: 190) θαη ληψζνπλ ζπρλά άγρνο θαη ζιίςε (Kirkwood, 2005: 197). Ρα θσθά παηδηά σο κέιε κηαο γισζζηθήο κεηνλφηεηαο ιφγσ ηεο δηαθνξεηηθφηεηαο ηνπο ζπρλά έξρνληαη αληηκέησπα κε ηελ απφξξηςε απφ ηα ππφινηπα παηδηά ηνπ γεληθνχ ζρνιείνπ, φηαλ θνηηνχλ ζε απηφ. Ππρλά βηψλνπλ αηζζήκαηα θαησηεξφηεηαο θαη αλεπάξθεηαο. Δπίζεο, εκθαλίδνπλ αληηδξαζηηθή ζπκπεξηθνξά θαη εθξήμεηο ζπκνχ ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ φ,ηη ηα παηδηά ρσξίο αλαπεξίεο (Kiff & Bond, 1996: 25). Αλαθνξηθά κε ηα άηνκα κε θηλεηηθέο αλαπεξίεο, ην γεγνλφο πσο απηή ε κνξθή αλαπεξίαο είλαη εκθαλήο, πξνζδίδεη ζην άηνκν κε θηλεηηθά πξνβιήκαηα ηα ζηεξεφηππα πνπ ζπλδένληαη κε απηά (Γεκεηξφπνπινο, 2004: 103). Ρα ςπρνθνηλσληθά πξνβιήκαηα πνπ δηαπηζηψλνληαη ζηα άηνκα κε ηηο θηλεηηθέο αλαπεξίεο πεξηιακβάλνπλ ηελ εμάξηεζε απφ νηθείνπο θαη θπξίσο απφ ηελ 18

νηθνγέλεηα, ηελ θνηλσληθή απνκφλσζε, ηελ θαηάζιηςε θαη ηελ αξλεηηθή απηνεθηίκεζε (Smith, 1996: 28). Ρα παηδηά κε λνεηηθή θαζπζηέξεζε κπνξεί λα παξνπζηάζνπλ θνηλσληθή ζπκπεξηθνξά αζχκβαηε κε ηελ ειηθία ηνπο θαη πξσηφγνλεο ζπλαηζζεκαηηθέο εθξήμεηο (Βιάρνπ- Κπαιαθνχηε, 2004: 130). Ρα παηδηά κε δηαηαξαρή ηνπ απηηζηηθνχ θάζκαηνο, πέξα απφ ηα πξνβιήκαηα πνπ εκθαλίδνπλ ζηελ αλάπηπμε ιεθηηθήο θαη κε ιεθηηθήο επηθνηλσλίαο έρνπλ ηελ ηάζε γηα απφζπξζε απφ ηηο θνηλσληθέο ζπλαιιαγέο, αδπλακία θαηαλφεζεο ησλ αληηδξάζεσλ ησλ άιισλ κε ζπλέπεηα ηελ εκθάληζε δπζθνιηψλ ζηηο ακνηβαίεο θνηλσληθέο ζπλαιιαγέο. Δπίζεο, παξνπζηάδνπλ δηαηαξαρέο δηάζεζεο, άγρνο, εχθνιε απνζάξξπλζε, θαηάζιηςε θαη επηζεηηθφηεηα (Ξαλνπνχινπ- Καξάηνπ, 2004:79). Ρα παηδηά κε εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο νδεγνχληαη ζε απφζπξζε θαη εμάληιεζε θαη βηψλνπλ ζπρλά ην αίζζεκα ηεο αληθαλφηεηαο. Δπίζεο βηψλνπλ ζπλαηζζήκαηα ληξνπήο, ζιίςεο θαη απνγνήηεπζεο, ρακειή απηνεθηίκεζε θαη θαηάζιηςε ή ερζξηθή δηάζεζε (Γφηθνπ, 2002, Ξνιπρξνλνπνχινπ, 1995). Ξνιχ ζπρλά παηδηά κε εηδηθέο καζεζηαθέο δπζθνιίεο εκθαλίδνπλ θνβίεο, άγρνο θαη αλαζθάιεηα εμαηηίαο ηεο ελδερφκελεο ζρνιηθήο απνηπρίαο ή/θαη ηεο εηθφλαο πνπ ζα ζρεκαηίζνπλ γηα απηά νη άιινη (Γφηθνπ, 2006). Γεληθά, ηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη δπλαηφλ λα παξνπζηάζνπλ αξλεηηθή εηθφλα εαπηνχ ζρεηηθά κε ηηο αθαδεκατθέο θαη θπζηθέο ηθαλφηεηεο θαη ηελ θνηλσληθή απνδνρή. Δπίζεο, είλαη πηζαλφ λα απνδίδνπλ ζπρλφηεξα ηηο επηηπρίεο ηνπο ζην ζρνιείν ζε εμσηεξηθνχο παξάγνληεο θαη φρη ζηε δηθή ηνπο ηθαλφηεηα, ελψ ηείλνπλ λα απνδίδνπλ ηηο απνηπρίεο ηνπο ζηε δηθή ηνπο έιιεηςε ηθαλνηήησλ. Άιιε κία ζρεηηθή ςπρνθνηλσληθή ηδηαηηεξφηεηα πνπ εκθαλίδεηαη ζηα παηδηά κε καζεζηαθέο δπζθνιίεο είλαη ε καζεκέλε απειπηζία (learned helplessness). Ρν αίζζεκα απηφ δελ εξκελεχεηαη απφ λνεηηθνχο, αηζζεηεξηαθνχο ή άιινπο νξγαληθνχο παξάγνληεο θαη έρεη σο απνηέιεζκα ηελ πεξηνξηζκέλε επηζπκία γηα πξνζπάζεηα εμαηηίαο ηεο αληίιεςεο ησλ παηδηψλ φηη νη πηζαλφηεηεο γηα επηηπρία είλαη πεξηνξηζκέλεο. Ρέινο, έρνπλ δπζθνιίεο ζην λα δεκηνπξγνχλ θαη λα δηαηεξνχλ ηθαλνπνηεηηθέο δηαπξνζσπηθέο ζρέζεηο, επεηδή παξνπζηάδνπλ πεξηνξηζκέλε 19