«Ασφάλεια στο Διαδίκτυο»: μία πρόταση για αυτόνομο μάθημα

«Ασφάλεια στο Διαδίκτυο»: μία πρόταση για αυτόνομο μάθημα Χαράλαμπος Μπαλής 1, Ηρακλής Ταγκόπουλος 2, Μαρία - Αγγελική Σταμούλη 3 1 Καθηγητής Πληροφορικής, ΠΕ19, Ph.D. M.Sc. chbalis@gmail.com 2 Πληροφορικός, ΠΕ19, M.Sc. i.tagopoulos@gmail.com 3 Στατιστικός, Ph.D., M.Sc. mstamouli@yahoo.com Περίληψη Η παρούσα εισήγηση είναι μια προσπάθεια να ξεκινήσει ένας διάλογος για να τονιστεί η αναγκαιότητα δημιουργίας αυτόνομου μαθήματος για την Ασφάλεια στο Διαδίκτυο στην Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια εκπαίδευση της χώρας. Αρχικά, παρουσιάζονται στοιχεία επιστημονικών ερευνών, οι οποίες καταδεικνύουν με σαφή τρόπο τις τεράστιες διαστάσεις που έχει λάβει το πρόβλημα της Ασφάλειας των παιδιών στο Διαδίκτυο και τις προκλήσεις που καλούνται να αντιμετωπίσουν όλοι οι φορείς που σχετίζονται με την εκπαίδευση των νέων προς αυτήν την κατεύθυνση. Στη συνέχεια, παρατίθενται στοιχεία που αφορούν στον τρόπο ενσωμάτωσης της Ασφάλειας στο Διαδίκτυο στο σχολικό πρόγραμμα των χωρών της Ευρώπης και κατατίθεται η πρόταση με ένα ενδεικτικό πρόγραμμα σπουδών για τη διδασκαλία της Ασφάλειας στο Διαδίκτυο ως αυτόνομου μαθήματος. Τέλος, τονίζονται οι πρωτοβουλίες που είναι απαραίτητο να ληφθούν από τους εμπλεκόμενους φορείς προκειμένου να δημιουργηθόύν οι συνθήκες για τη διαμόρφωση και την υλοποίηση προτάσεων προς την κατεύθυνση της επίλυσης του προβλήματος. Λέξεις κλειδιά: Ασφάλεια, Διαδίκτυο, Διδασκαλία, Εκπαίδευση, Μάθημα Εισαγωγή Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται με αλματώδη ρυθμό η χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και ιδιαίτερα η εξοικείωση με την υπηρεσία του Διαδικτύου από τα παιδιά, μέσα και έξω από το σχολικό περιβάλλον (EC, 2006). Σύμφωνα με έρευνα που έγινε στις 25 ευρωπαϊκές χώρες-μέλη του δικτύου EU Kids Online, το ένα τρίτο των παιδιών ηλικίας 9-10 ετών χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο καθημερινά, ενώ για τα παιδιά ηλικίας 12-15 ετών αυτό το ποσοστό ανεβαίνει στο 77%. Η ίδια έρευνα έδειξε ότι τα παιδιά στην Ευρώπη αρχίζουν να χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο σε όλο και μικρότερες ηλικίες - κατά μέσο όρο η χρήση του Διαδικτύου για πρώτη φορά είναι η ηλικία των 7 ετών στη Σουηδία και η ηλικία των 8 ετών σε άλλες χώρες της Βόρειας Ευρώπης. Ενθαρρυντικό είναι ότι στην Ελλάδα τα παιδιά ξεκινούν να χρησιμοποιούν κατά μέσο όρο το Διαδίκτυο στην ηλικία των 11 ετών, που είναι και ο μεγαλύτερος μέσος όρος ανάμεσα στις συμμετέχουσες χώρες (Livingstone et al, 2011). Επίσης, πρόσφατες μελέτες επισημαίνουν ότι το 92,8% των παιδιών μεταξύ 12 και 18 ετών έχουν πρόσβαση στο Διαδίκτυο μέσω ηλεκτρονικού υπολογιστή που βρίσκεται στο σπίτι τους (Walrave et al, 2008), ενώ το αντίστοιχο ποσοστό για τους μαθητές της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης είναι το 91,2%, σε αντίθεση με το 66% που κάνουν χρήση στο σχολείο (Valcke et al, 2008). Επιπλέον, πανελλήνια έρευνα αποκάλυψε ότι οι έφηβοι χρησιμοποιούν το Διαδίκτυο σε ποσοστό 94%, ενώ αυτό το ποσοστό είναι αυξημένο κατά 35-40% σε σύγκριση με τα δεδομένα αντίστοιχης έρευνας του 2005 (Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας, 2010). Παράλληλα, είναι λογικό να αυξάνεται και η ανησυχία για την ασφάλεια των παιδιών λόγω της αυξημένης χρήσης του Διαδικτύου, το οποίο είναι μία τεχνολογία με τεράστια τεχνική πολυπλοκότητα, αλλά και κοινωνικές διαστάσεις. Το Διαδίκτυο, όπως και κάθε νέο ανθρώπινο τεχνολογικό κατασκεύασμα, ανάλογα με τη χρήση του, μπορεί να έχει τόσο θετικές όσο και αρνητικές κοινωνικές συνέπειες (Katz & Rice, 2002). Πολλοί συμφωνούν ότι το Διαδίκτυο έχει κάνει τον κόσμο ένα "καλύτερο μέρος" και οι περισσότεροι χρήστες του Διαδικτύου το βλέπουν ως μια

2 πολύ σημαντική πηγή πληροφοριών (USC Annenberg School Center for the Digital Future, 2004). Όντως, η χρήση του Διαδικτύου μπορεί να ενισχύσει σε μεγάλο βαθμό την εκπαίδευση και τη δημιουργικότητα των νέων παρέχοντας νέες ευκαιρίες για μάθηση, ψυχαγωγία, επικοινωνία και κοινωνικοποίηση. Όμως, λόγω της διπλής διάστασής του τα παιδιά αντιμετωπίζουν μια ιδιαίτερη πρόκληση στην κατανόησή του, αφού δεν είναι κάτι απτό, ορατό και άμεσα διαχειρίσιμο σε σύγκριση με τις φυσικές, κοινωνικές και ψυχικές καταστάσεις που αντιλαμβάνονται και αντιμετωπίζουν καθημερινά (Zheng Yan, 2005). Μερικές μόνο από τις προκλήσεις, αλλά και κινδύνους που καλούνται να αντιμετωπίσουν τα παιδιά μέσα από τη χρήση του Διαδικτύου αφορούν στην έκθεση σε ακατάλληλο υλικό, όπως η πορνογραφία ή τα βίαια ηλεκτρονικά παιχνίδια, στο απόρρητο και την ασφάλεια των προσωπικών τους δεδομένων, στον διαδικτυακό εκφοβισμό, στην προσέγγιση από αγνώστους μέσω των εφαρμογών κοινωνικής δικτύωσης, στον εθισμό, στον διαδικτυακό τζόγο κ.α. (Jocelyn Wishart, 2004; Hasebrink, 2009). Τα αποτελέσματα έρευνας που διεξήχθη μεταξύ 7 Ευρωπαϊκών χωρών (Ελλάδα - συντονίστρια χώρα, Γερμανία, Ισπανία, Πολωνία, Ισλανδία, Ολλανδία, Ρουμανία) σε εφήβους ηλικίας 14-17 ετών, κατά τα έτη 2011-2012, αποκάλυψαν ότι (Tsitsika et al, 2012): 1. 92% των εφήβων της μελέτης είναι μέλη σε κοινωνικά δίκτυα στο διαδίκτυο 2. 63% των εφήβων επικοινωνούν με αγνώστους on-line 3. 9,3% από αυτούς αναφέρουν ότι αυτό τους έβλαψε (5,4% του συνολικού δείγματος) 4. 45,7% από αυτούς συνάντησαν στο φυσικό κόσμο κάποιον που γνώρισαν μέσω διαδικτύου (28.4% του συνολικού δείγματος) 5. 58.8% του δείγματος εκτέθηκε σε πορνογραφικό υλικό 6. 21.9% έχει δεχθεί διαδικτυακό εκφοβισμό (53.5% από αυτούς ανέφεραν ότι αυτό τους έβλαψε) 7. 10,6% των εφήβων του δείγματος ασχολούνται με το τζόγο στο φυσικό κόσμο, ενώ το 5,9% ασχολείται με το τζόγο στο διαδίκτυο 8. 1.2% του συνολικού δείγματος παρουσιάζει συμπεριφορές εξάρτησης και 12,7% οριακή διαδικτυακή συμπεριφορά (13.9% δυσλειτουργική διαδικτυακή χρήση ) Στις Η.Π.Α. τέσσερα από τα πέντε παιδιά ηλικίας 12-17 ετών είναι μέλη σε εφαρμογές κοινωνικής δικτύωσης (Lenhart et al., 2011). Η κοινωνική δικτύωση είναι και η πιο δημοφιλής δραστηριότητα στο Διαδίκτυο μεταξύ των εφήβων και μετά ακολουθούν η χρήση του Διαδικτύου για σχολικές εργασίες σε ποσοστό 85%, τα διαδικτυακά παιχνίδια σε ποσοστό 83% και η παρακολούθηση βίντεο κλιπς με 76% (Livingstone et al,, 2011). Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, το σχολείο, σε στενή συνεργασία με την οικογένεια και τους κοινωνικούς φορείς, καλείται να παίξει έναν θεμελιώδη ρόλο στην προώθηση και την εξασφάλιση εκείνων των συνθηκών διαδικτυακής ασφάλειας που θα βοηθήσουν τα παιδιά να αντιμετωπίσουν τους παραπάνω κινδύνους (DfES, 2002). Είναι αναγκαίο να υλοποιηθεί μία ολοκληρωμένη στρατηγική, η οποία με αφετηρία το σχολικό περιβάλλον, αφενός, να έχει ως στόχο την παροχή των απαραίτητων τεχνικών γνώσεων στα παιδιά για την αντιμετώπιση των προκλήσεων και των κινδύνων που προκύπτουν από τη χρήση του Διαδικτύου και, αφετέρου, να διαμορφώσει μια κουλτούρα που θα βοηθήσει τα παιδιά να συνειδητοποιήσουν από μικρή ηλικία ποιες είναι οι πραγματικές δυνατότητες και η χρησιμότητά του, αλλά και να κατανοήσουν τις παραμέτρους που μπορεί να κρύβουν παγίδες. Στην παρούσα εισήγηση διερευνάται ο τρόπος προσέγγισης και ενσωμάτωσης της Ασφάλειας στο Διαδίκτυο στις δομές της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης των χωρών της Ευρώπης και παρουσιάζεται μία πρόταση για τη διδασκαλία της Ασφάλειας στο Διαδίκτυο (ΑΔ) ως αυτόνομου μαθήματος στη εκπαίδευση. Η διδασκαλία της ασφάλειας στο διαδίκτυο στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση των χωρών της Ευρώπης

3 Το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Πληροφόρησης για την Εκπαίδευση (Δίκτυο Ευρυδίκη) διεξήγαγε κατά το σχολικό έτος 2008-2009 μία έρευνα μεταξύ 30 ευρωπαϊκών χωρών με σκοπό να προσδιορίσει με ποιον τρόπο το σύστημα εκπαίδευσης της κάθε χώρας προσεγγίζει τα θέματα Ασφάλειας του Διαδικτύου που αντιμετωπίζουν τα παιδιά και τί ακριβώς διδάσκονται τα παιδιά στο σχολείο για αυτό το ζήτημα. Τα κύρια ευρήματα αυτής της μελέτης προέκυψαν με διερεύνηση θεμάτων σχετικών με τη σχολική διδακτέα ύλη, τις μεθόδους διδασκαλίας, την κατάρτιση των εκπαιδευτικών και των επαγγελματικών προσόντων τους, τη συνεργασία μεταξύ των δομών της εκπαίδευσης με άλλους δημόσιους ή ιδιωτικούς φορείς κ.α. (EACEA/Eurydice, 2010). Το μάθημα της Ασφάλειας Διαδικτύου στο σχολικό πρόγραμμα Η διδασκαλία της ΑΔ περιλαμβάνεται, με διαφορετικές μεθόδους ανά περίπτωση, στο σχολικό πρόγραμμα των 24 από τις 30 χώρες που συμμετείχαν στην έρευνα, ενώ η ενσωμάτωση αυτή έχει ξεκινήσει πολύ πρόσφατα για το 80% των χωρών, συγκεκριμένα κατά τη διάρκεια των σχολικών ετών 2006-07 και 2007-08. Σε αυτές τις 24 χώρες η ΑΔ διδάσκεται στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, ενώ στην πλειοψηφία τους οι χώρες έχουν ενσωματώσει διδακτέα ύλη και στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση, κυρίως στα πλαίσια διαθεματικών ενοτήτων διδασκαλίας. Σε 6 χώρες (Βουλγαρία, Γερμανία, Κύπρος, Λιθουανία, Αυστρία και Σλοβενία) διδάσκεται αποκλειστικά και μόνο στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Από τις υπόλοιπες χώρες, οι 4 (Βέλγιο - Γερμανόφωνη Κοινότητα, Ελλάδα, Ρουμανία και Ισλανδία) σχεδιάζουν να ενσωματώσουν σχετική ύλη από το σχολικό έτος 2009-10. Στην Ολλανδία και τη Σουηδία, χώρες με υψηλό επίπεδο σχολικής αυτονομίας όσον αφορά τον ορισμό των μαθημάτων και την κατανομή του διδακτικού χρόνου, η ΑΔ δεν συμπεριλαμβάνεται ως μάθημα σε κεντρικό επίπεδο. Ωστόσο, μπορεί να συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα σπουδών ενός σχολείου, εφόσον αποφασιστεί από τις τοπικές αρχές ή το διευθυντή του σχολείου. Στη Δανία, δεν υπάρχουν άμεσα σχέδια για την ενσωμάτωση μαθήματος ΑΔ στο πρόγραμμα σπουδών (EACEA/Eurydice, 2010), όπως γίνεται κατανοητό από το Σχήμα 1. Σχήμα 1. Η Ασφάλεια Διαδικτύου (ΑΔ) ως μέρος του σχολικού προγράμματος στην Α θμια και Β θμια Εκπαίδευση στην Ευρώπη

4 Στο Σχήμα 2 παρουσιάζεται ότι στο Βέλγιο και την Ισπανία θέματα ΑΔ έχουν ενσωματωθεί στο μάθημα των Τεχνολογιών της Πληροφορικής και Επικοινωνιών (ΤΠΕ), ιδιαίτερα στη Β θμια εκπαίδευση. Στη Δημοκρατία της Τσεχίας η ΑΔ περιλαμβάνεται σε ένα ευρύτερο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που ως σκοπό έχει την καταπολέμηση της ξενοφοβίας και του ρατσισμού. Στη Φινλανδία και στο Ηνωμένο Βασίλειο εμπεριέχεται σε μαθήματα που σχετίζονται με τις επικοινωνίες και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ενώ στη Βουλγαρία, στην Κύπρο και στην Λετονία είναι μέρος του προγράμματος σπουδών των ΤΠΕ και διδάσκεται για 5-10 ώρες ετησίως. Στη Γερμανία και τη Λιθουανία η ΑΔ διδάσκεται στα πλαίσια ερευνητικών εργασιών (projects) ή ενσωματωμένη σε άλλα μαθήματα. Στην Αυστρία για τις ηλικίες 10-14 ετών η ΑΔ παρέχεται ως μέρος των ΤΠΕ, ενώ για τις ηλικίες 14-18 ετών διδάσκεται με μεγαλύτερη έμφαση σε τεχνικά θέματα. Σε γενικές γραμμές, στην Α θμια εκπαίδευση η ΑΔ προσφέρεται σε πιο ανεπίσημη βάση ως μέρος εκπαιδευτικών εργασιών, ενώ στη Β θμια η προσέγγιση είναι πιο οργανωμένη και κυρίως μέσα από τις ΤΠΕ, από μαθήματα της επιστήμης της Πληροφορικής ή από άλλα γενικότερα μαθήματα που σχετίζονται με θέματα συμπεριφοράς, κοινωνικά, υγείας και τεχνολογίας. Το περιεχόμενο που διδάσκεται αφορά κυρίως θέματα ασφαλούς συμπεριφοράς στο Διαδίκτυο, ιδιωτικότητας, διαδικτυακού εκφοβισμού, αντιγραφής και πνευματικών δικαιωμάτων, χρήσης των κινητών τηλεφώνων, επικοινωνία με αγνώστους κ.α. Ο τρόπος που έχει ενσωματωθεί η ΑΔ στη διδακτέα ύλη συνδέεται και με το ποιες ειδικότητες εκπαιδευτικών τη διδάσκουν. Έτσι, στην Α θμια εκπαίδευση υπεύθυνος είναι ο δάσκαλος, ενώ στη Β θμια εκπαίδευση όπου διδάσκεται ως μέρος των ΤΠΕ υπεύθυνος είναι ο καθηγητής Πληροφορικής/ΤΠΕ, αλλά και άλλες ειδικότητες, όταν η ΑΔ αποτελεί μέρος άλλων μαθημάτων (EACEA/Eurydice, 2010). Σχήμα 2. Η Ασφάλεια Διαδικτύου ως μέρος της διδακτέας ύλης στην Α θμια και Β θμια Εκπαίδευση στην Ευρώπη

5 Η πρόταση για ένα αυτόνομο μάθημα Ασφάλειας στο Διαδίκτυο Το ζήτημα της Ασφάλειας των παιδιών στο Διαδίκτυο είναι ένα πρόβλημα που καθημερινά διογκώνεται, αποκτά νέες διαστάσεις και είναι επιτακτική ανάγκη η ολοκληρωμένη αντιμετώπισή του, ώστε να προληφθούν οι πολύ σοβαρές συνέπειες που μπορεί να έχει στην ανάπτυξη, τον ψυχισμό και τη συμπεριφορά των παιδιών. Το σχολείο και οι καθηγητές Πληροφορικής θα πρέπει να έχουν πρωτεύοντα ρόλο σε αυτήν την προσπάθεια, για να δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες που θα καθοδηγήσουν τα παιδιά στην κατανόηση και τη χρήση των θετικών πλευρών του Διαδικτύου, αλλά και στην συνειδητοποίηση των κινδύνων που με βεβαιότητα αυτό επιφυλάσσει. Λόγω αυτών των δεδομένων έχουν πια διαμορφωθεί οι κοινωνικές συνθήκες, αλλά και η τεράστια αναγκαιότητα, ώστε να ξεκινήσει η συζήτηση για τη δημιουργία ενός πλαισίου αυτόνομης διδασκαλίας του μαθήματος «Ασφάλεια στο Διαδίκτυο» στο σχολείο. Παρατίθεται ενδεικτικά ένα προτεινόμενο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών 30-35 διδακτικών ωρών για το μάθημα της Ασφάλειας στο Διαδίκτυο, το οποίο μπορεί να διαμορφωθεί κατάλληλα για την Α θμια ή την Β θμια Εκπαίδευση. 1. Ασφαλής Πλοήγηση 4 ώρες διδασκαλίας. Οι μαθητές διερευνούν τον τρόπο με τον οποίο το Διαδίκτυο προσφέρει τη δυνατότητα για συνεργασία με άλλα άτομα σε όλο τον κόσμο, και παράλληλα πώς να παραμένουν ασφαλείς μέσα από συγκεκριμένες στρατηγικές συμπεριφοράς, όπως π.χ. είναι η διάκριση μεταξύ μιας επικίνδυνης και μίας ασφαλούς επαφής με ένα άτομο. Μαθαίνουν ότι μπορούν να επισκέπτονται συναρπαστικά μέρη στο Διαδίκτυο, αλλά πρέπει να ακολουθούν συγκεκριμένους κανόνες για να παραμένουν ασφαλείς και να αποφεύγουν ακατάλληλους διαδικτυακούς τόπους. 2. Ιδιωτικότητα και Ασφάλεια 4 ώρες διδασκαλίας. Οι μαθητές διδάσκονται για την ασφαλή διαχείριση των πληροφοριών τους στο Διαδίκτυο, την προστασία από κλέφτες ταυτοτήτων και το ψάρεμα (phishing), τη δημιουργία ισχυρών κωδικών πρόσβασης, την αναγνώριση προσπαθειών εξαπάτησης, την ανάλυση πολιτικών προστασίας προσωπικών δεδομένων, αλλά και τεχνικά θέματα αντιμετώπισης κινδύνων (αντι-ιϊκά, τοίχοι προστασίας, κτλ ). Μαθαίνουν πώς να αντιδρούν υπεύθυνα όταν ένα διαδικτυακός τόπος ζητάει προσωπικές πληροφορίες, ενώ κατανοούν τους λόγους που οι άνθρωποι χρησιμοποιούν κωδικούς και ανακαλύπτουν τρόπους για κατασκευή ισχυρών και ασφαλών κωδικών για τους εαυτούς τους. Μαθαίνουν ότι οι παιδικές ιστοσελίδες πρέπει να προστατεύουν τα προσωπικά τους στοιχεία και ξέρουν πώς να επιβεβαιώνουν ότι μία ιστοσελίδα πληροί τα διεθνή πρότυπα ασφάλειας. Αφομοιώνουν την έννοια της ιδιωτικότητας στην πραγματική τους ζωή και μεταφέρουν τη γνώση αυτή στη χρήση του Διαδικτύου. 3. Επικοινωνία και Επαφές 4 ώρες διδασκαλίας. Οι μαθητές θα προβληματιστούν σχετικά με το πώς μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις δεξιότητές τους για τη δημιουργία και την ενίσχυση ασφαλών διαδικτυακών επικοινωνιών και κοινοτήτων. Θα διδαχθούν τις αρχές της ψηφιακής ηθικής και θα τις εφαρμόσουν στη διαδικτυακή τους συμπεριφορά. Συνειδητοποιούν τη διαφορά μεταξύ πραγματικής και διαδικτυακής επικοινωνίας και μαθαίνουν πώς να συντάσσουν ξεκάθαρα μηνύματα, ώστε να μην φέρνουν σε δύσκολη θέση το συνομιλητή τους. Προσπαθούν να ενδυναμώνουν τους δεσμούς των διαδικτυακών κοινοτήτων που συμμετέχουν και προωθούν τη συνεργασία και την αλληλοβοήθεια, ενώ κατανοούν πώς να αποφεύγουν να αποκαλύπτουν προσωπικά στοιχεία σε άτομα που ξέρουν μόνο διαδικτυακά. 4. Διαδικτυακός Εκφοβισμός 4 ώρες διδασκαλίας. Οι μαθητές μαθαίνουν πώς αισθάνεται κάποιος που υφίσταται εκφοβισμό και τί πρέπει να κάνουν αν εμπλακούν σε μια τέτοια

6 κατάσταση. Διδάσκονται πώς να εξερευνούν τους ρόλους των ανθρώπων που τους προσεγγίζουν και πώς μία συμπεριφορά-τόσο αρνητική όσο και θετική - μπορεί να επηρεάσει τους φίλους τους και την ευρύτερη διαδικτυακή κοινότητα που μπορεί να συμμετέχουν. Γνωρίζουν ότι ο διαδικτυακός εκφοβισμός μπορεί να προέρχεται και από ανήλικα άτομα και πρέπει να είναι πάντα σε εγρήγορση σε κάθε είδους μηνυμάτων που δέχονται, αλλά και να ξεχωρίζουν τα καλοπροαίρετα και χιουμοριστικά σχόλια συνομιλητών τους. 5. Ψηφιακό ίχνος και δημοσίευση προσωπικών δεδομένων 4 ώρες διδασκαλίας. Οι μαθητές μαθαίνουν να προστατεύουν την ιδιωτικότητα τους, καθώς και να σέβονται την ιδιωτικότητα των άλλων. Συνειδητοποιούν ότι ο ψηφιακός τους κόσμος είναι κατά κάποιο τρόπο μόνιμος, και με κάθε μήνυμα τους δημιουργούν ένα ψηφιακό αποτύπωμα. Ενθαρρύνονται να σκέφτονται πριν αυτο-αποκαλυφθούν σε ένα μέσο κοινωνικής δικτύωσης και πως ό,τι μοιράζονται μπορεί να επηρεάσει τις ζωές άλλων ή και τη δική τους. Διδάσκονται τα οφέλη του διαμοιρασμού της πληροφορίας, αλλά και τους πιθανούς κινδύνους και τα ρίσκα από τη δημοσίευση μίας προσωπικής πληροφορίας. 6. Προσωπική Εικόνα και Ταυτότητα 4 ώρες διδασκαλίας. Οι μαθητές θα εξερευνήσουν τις ψηφιακές τους ζωές, εστιάζοντας στη σύνδεση και τις διαφορές της πραγματικής με την ψηφιακή τους ταυτότητα, ενώ μαθαίνουν τα οφέλη και τους κινδύνους της παρουσίας τους στο διαδίκτυο με διαφορετικά πρόσωπα /ταυτότητες. Θα μάθουν να αναγνωρίζουν τις ασφαλείς διαδικτυακές κοινότητες που υποστηρίζουν το σεβασμό και την υπευθυνότητα και να βεβαιώνονται ότι τυχόν πληροφορίες που τους αφορούν δεν θα χρησιμοποιηθούν κακόβουλα από άλλους. 7. Αξιολόγηση πηγών πληροφορίας 4 ώρες διδασκαλίας. Η ενότητα αυτή θα περιλαμβάνει τη δυνατότητα του παιδιού να αναζητά, να εντοπίζει, να αξιολογεί και να χρησιμοποιεί πληροφορίες αποτελεσματικά. Οι μαθητές μαθαίνουν μέσα από αποτελεσματικές πρακτικές αναζήτησης και τεχνικές αξιολόγησης πώς να αξιολογούν την ποιότητα, την αξιοπιστία και την εγκυρότητα ιστοσελίδων. Κατανοούν τις μεθόδους που χρησιμοποιούν πολλές ιστοσελίδες για τη διαφήμιση και την πώληση προϊόντων, ώστε να τις αποφεύγουν, ενώ βελτιώνουν την κριτική τους ικανότητα απέναντι σε οποιαδήποτε πληροφορία έχουν πρόσβαση και βελτιστοποιούν την ακρίβεια των «λέξεων-κλειδιά» στις αναζητήσεις τους. 8. Αντιγραφή και Πνευματικά Δικαιώματα 4 ώρες διδασκαλίας. Οι μαθητές προβληματίζονται σχετικά με τις ευθύνες και τα δικαιώματα που έχουν ως δημιουργοί σε διαδικτυακούς χώρους, όπου χρησιμοποιούν και διαμοιράζονται πληροφορίες. Διδάσκονται τις έννοιες και τις συνέπειες της λογοκλοπής και της πειρατείας, και αφομοιώνουν τη δίκαιη χρήση της αντιγραφής και τον σεβασμό της πνευματικής ιδιοκτησίας των δημιουργιών άλλων ατόμων. Μαθαίνουν να βάζουν όνομα και ημερομηνία σε οτιδήποτε δημιουργούν και δημοσιεύουν και ότι «πλαγιαρισμός» σημαίνει να αντιγράφεις την εργασία κάποιου και να την παρουσιάζεις ως δική σου. Κατανοούν τις νομικές και ηθικές διαστάσεις του σεβασμού της εργασίας κάποιου και τις διαφορές μεταξύ της έμπνευσης που μπορεί κάποιος να έχει μέσα από την εργασία και τη δημιουργία κάποιου άλλου και της αντιγραφής χωρίς άδεια του δημιουργού. 9. Δημιουργία υλικού για το Διαδίκτυο 4 ώρες διδασκαλίας. Τα παιδιά θα διδαχθούν πώς να κατασκευάζουν περιεχόμενο, αλλά και λογισμικό για το Διαδίκτυο και να μπαίνουν στη

7 Συζήτηση διαδικασία προστασίας του περιεχομένου αυτού, ώστε να κατανοούν και να αποφεύγουν πιο εύκολα του κινδύνους που συναντούν καθημερινά κατά την πλοήγησή τους. Η παρούσα εισήγηση έχει, ουσιαστικά, ως στόχο να δώσει το έναυσμα για μία συζήτηση για το βαθμό στον οποίο είναι αναγκαία η διδασκαλία της θεματικής ενότητας «Ασφάλεια στο Διαδίκτυο» ως αυτόνομο μάθημα στην Α θμια και Β θμια εκπαίδευση στη χώρα μας. Παρουσιάστηκε η κατάσταση σχετικά με την προσέγγιση του θεματικού πεδίου της ΑΔ από τις δομές εκπαίδευσης των ευρωπαϊκών χωρών με στοιχεία του σχολικού έτους 2008-2009. Διακρίνεται η διάθεση για μία πιο ολοκληρωμένη ενσωμάτωση του μαθήματος στα προγράμματα σπουδών, ενώ και όσες χώρες δεν είχαν καν εντάξει μία σχετική ενότητα στο σχολικό πρόγραμμα τους, έχουν δηλώσει επιθυμία να το κάνουν ενώ άλλες έχουν ήδη δημιουργήσει ομάδες εργασίας για τον επαναπροσδιορισμό και την εξέταση του θέματος. Στη συνέχεια παρατέθηκε περιληπτικά ένα ενδεικτικό αναλυτικό πρόγραμμα 30-35 διδακτικών ωρών για ένα αυτόνομο μάθημα ΑΔ. Είναι χωρισμένο σε ενότητες των 4 ωρών, οι οποίες μπορούν να προσαρμοστούν και να τροποποιηθούν κατάλληλα είτε ως προς τη διάρκεια είτε ως προς το περιεχόμενο, ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες της ηλικίας των παιδιών που κάθε φορά απευθύνονται, στην Α θμια ή στην Β θμια εκπαίδευση. Εδώ θα πρέπει να επισημανθεί η σημασία της πολύ καλής γνώσης που πρέπει να έχει ο εκπαιδευτικός Πληροφορικής τόσο σε τεχνικά θέματα αντιμετώπισης των διαδικτυακών κινδύνων όσο και σε θέματα συμπεριφοράς και ψυχολογίας των παιδιών, ώστε και άρτια εκπαίδευση να παρέχει αλλά και να κατανοεί τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες των μαθητών. Αυτό προϋποθέτει και ανάλογη συνεχή επιμόρφωση του εκπαιδευτικού από τους υπεύθυνους φορείς σε αυτά τα σημαντικά πεδία για να είναι ικανός ο κάθε εκπαιδευτικός να επιλέγει την αποτελεσματικότερη και πιο σύγχρονη κάθε φορά μέθοδο διδασκαλίας και τα κατάλληλα εργαλεία για το έργο του. Συμπεράσματα Είναι σαφές ότι τα παιδιά χρειάζονται το Διαδίκτυο, είναι μέρος της προσωπικής, της κοινωνικής και της σχολικής τους ζωής και είναι χρέος του Σχολείου και ειδικότερα του κλάδου των Πληροφορικών να τους καθοδηγούν προς την αξιοποίηση των θετικών του διαστάσεων. Στην Ελλάδα η ΑΔ αυτή τη στιγμή, τόσο στην Α θμια όσο και στην Β θμια εκπαίδευση, είναι ενταγμένη περισσότερο σε διαθεματικά πλαίσια διδασκαλίας (Πανσεληνάς, 2010), χωρίς να έχει υπάρξει κάποια ένδειξη για κάποια άλλη εξέλιξη. Σε έρευνα του Ελληνικού Κέντρου Ασφαλούς Διαδικτύου ανάμεσα σε 700 περίπου εκπαιδευτικούς από όλη την Ελλάδα το 2009, καταγράφηκε ότι το 5% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η Ασφάλεια Διαδικτύου πρέπει να διδάσκεται ως αυτόνομο μάθημα με βαθμό και ένα άλλο 5% ως αυτόνομο μάθημα χωρίς βαθμό (Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου, 2009). Θα πρέπει να μπει στη συνείδηση όλων ότι το πρόβλημα της Ασφάλειας στο Διαδίκτυο δεν είναι κάτι επιφανειακό και επουσιώδες, αλλά έχει πάρει στις μέρες μας επικίνδυνες διαστάσεις. Τα μεγάλα προβλήματα απαιτούν ολοκληρωμένες λύσεις και όχι αποσπασματικές κινήσεις και το Σχολείο πρέπει να πρωτοστατήσει προς αυτήν την προσπάθεια για την παροχή πραγματικής και ουσιαστικής Παιδείας και τη δημιουργία συμπεριφορών με ολοκληρωμένες άμυνες, ενώ ο κλάδος μας μπορεί να κατευθύνει έναν γόνιμο διάλογο με προτάσεις και προοπτική για το μέλλον.

8 Αναφορές Department for Education and Skills (DfES). (2002). Young people and ICT: findings from a survey conducted Autumn 2001. NGfL Research and Evaluation Series. No. 5. London: Becta. EACEA/Eurydice. (2010). Education on Online Safety in Schools in Europe. Brussels: EACEA P9 Eurydice. EC. (2006). Eurobarometer survey on Safer Internet. Retrieved 7 Dec 2012 from: http://ec.europa.eu/information_society/activities/sip/docs/eurobarometer/eurobarometer_2005_25_ms.pdf. Hasebrink, U., Livingstone, S., Haddon, L. and Ólafsson, K. (2009). Comparing children s online opportunities and risks across Europe: Cross-national comparisons for EU Kids Online. London: LSE, EU Kids Online, 2nd edition. Katz, J. E., & Rice, R. E. (2002). Social consequences of internet use: Access, involvement, and interaction. Cambridge, MA: MIT Press. Lenhart, A., Madden, M., Smith, A., Purcell, K., Zickuhr, K., & Rainie, L. (2011). Teens, kindness and cruelty on social network sites: How American teens navigate the new world of digital citizenship. Washington, DC: Pew Internet & American Life Project. Livingstone, S., Haddon, L., Gorzig, A., and Olafsson, K. (2011). Risks and safety on the internet: The perspective of European children. Full Findings from the EU Kids Online survey of 9 16 year olds and their parents. LSE, London: EU Kids Online. Tsitsika, A., Tzavela, E., Mavromati, F., & the EU NET ADB Consortium. (2004). Research on internet addictive behaviours among european adolescents. Retrieved 15 Dec 2012 from http://www.eunetadb.eu/en/results. USC Annenberg School Center for the Digital Future. (2004). Ten years, ten trends. Los Angeles: USC Annenberg School. Valcke, M., Schellens, T., Van Keer, H., & Gerarts, M. (2008). Primary school children s safe and unsafe use of the Internet at home and at school: an exploratory study. Computers in Human Behavior, 23(6), 2838 2850. Walrave, M., Lenaerts, S., & De Moor, S. (2008). Cyberteens @ risk: Teenagers addicted to the Internet, but aware of the risks? Antwerp: Antwerp University. Wishart, J. (2004). Internet safety in emerging educational contexts. Computers & Education, 43, 193 204. Yan, Z. (2005). Age differences in children's understanding of the complexity of the Internet. Journal of Applied Developmental Psychology, 26 (4), 385-396. Ελληνικό Κέντρο Ασφαλούς Διαδικτύου. (2009). Έρευνα: Προώθηση της ασφαλούς χρήσης του Διαδικτύου στο σχολείο η άποψη των εκπαιδευτικών. Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2012 από http://www.saferinternet.gr/index.php?action=download&objid=file342. Πανσεληνάς, Γ. (2010). Ασφαλής χρήση του Διαδικτύου: Αποτελεσματικές διδακτικές παρεμβάσεις και ο ρόλος του εκπαιδευτικού Πληροφορικής. 4 ο Πανελλήνιο Συνέδριο Καθηγητών Πληροφορικής. Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας. (2010). Η ταυτότητα των χρηστών του Διαδικτύου στην Ελλάδα, Παρατηρητήριο για την Κοινωνία της Πληροφορίας, Ανακτήθηκε στις 22 Δεκεμβρίου 2012 από http://www.observatory.gr/files/meletes/y14eeu_a100312_tx_προφίλ χρηστών Internet.pdf.