ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ 13 ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ 15 ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ 17 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΡΟΖΑΣ ΙΜΒΡΙΩΤΗ 23 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΥ 24 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΔΙΕΡΓΑΣΙΕΣ, ΣΥΖΗΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΤΥΠΟΥ ΕΙΔΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ (Π.Ε.Σ.Α.) (1895-1936) ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1895-1936 29 1. Από τον Τρικούπη στον Βενιζέλο με το ζήτημα της εκπαίδευσης επίκαιρο 29 2. Η κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας και το γλωσσοεκπαιδευτικό πρόβλημα 34 3. Η έλλειψη κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας και οι προσπάθειες θεμελίωσης του αστικού σχολείου 36 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΙΚΗ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ 39 1. Το παράδειγμα της Γερμανίας 39 2. Η κίνηση «vom Kinde aus» και η αντίδραση στο «σχολείο του καταναγκασμού και της τιμωρίας» 42 3. Τα «Εξοχικά Παιδαγωγεία», ένας ιδιότυπος τύπος σχολείων 44 4. Η εργασία ως μέσο επαγγελματικής προετοιμασίας και οικονομικής χρησιμότητας του παιδιού 47 5. Οι Έλληνες παιδαγωγοί και το «μορφώσιμο» του Eduard Spranger 51 6. Οι ελληνικές φοιτητικές συντροφιές της Γερμανίας 56 7. Όταν «η στραβογλωσιά φέρνει το στράβωμα, τη στέρεψη του νου» 60 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ 63 1. Η υγεία ως δημόσιο αγαθό και η διανοητική υγεία των παιδιών 63 2. Η ψυχολογική μελέτη του παιδιού και η Πειραματική Παιδαγωγική 67 3. Ο σχολικός γιατρός πολύτιμος συνεργάτης του δασκάλου 70 4. «Η καλουμένη Επιστήμη του Παιδός ή Παιδολογία» 72 5. Το «Ινστιτούτο Ειδικής Εκπαιδεύσεως» του Ovide Decroly 77 6. Ο «αληθής» παιδαγωγός οφείλει να γνωρίζει Παιδολογία 81 7. Ο Εμμανουήλ Λαμπαδάριος και η υγιεινολογική αναμόρφωση του σχολείου 86 8. Ο αγώνας για «τη μελέτη και προαγωγή» των παιδολογικών επιστημών 89 9. Το μέλλον της φυλής ως ζήτημα ποιότητας του βιολογικού της κεφαλαίου 90
6 ΑΝΤΩΝΙΑ ΧΑΡΙΣΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Η ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ Π.Ε.Σ.Α. 95 1. Η ιατρική επίβλεψη του σχολείου αποκτά τη νομιμοποίηση της πολιτείας 95 2. Το κίνημα του «φιλανθρωπικού υγιεινισμού» και η δράση των οργανώσεων 101 3. Ιδιωτικές παρεμβάσεις στον τομέα της εκπαίδευσης των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες 103 3.1. Η εκπαίδευση των παιδιών με αισθητηριακά προβλήματα 105 3.2. Η εκπαίδευση των σωματικά ανάπηρων παιδιών 106 3.3. Η προστασία του «ρέποντος» προς το έγκλημα ανηλίκου 108 4. Θεσμικές παρεμβάσεις για την εκπαίδευση των παιδιών με νοητική καθυστέρηση και συναισθηματικές ή/ και συμπεριφορικές διαταραχές 110 5. Συζητήσεις και πρακτικές για την προστασία των μαθητών σύμφωνα με «τις παραδόσεις και τις απαιτήσεις του ανθρωπισμού» 114 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΤΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ ΤΗΣ 4 ΗΣ ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 1936 123 1. Όταν η κοινοβουλευτική εξουσία αμφισβητείται 123 2. Η «Μεταβολή» της 4 ης Αυγούστου, το «Νέον Κράτος» και ο «Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός» 126 3. «Καθήκον του έθνους και της κυβερνήσεως» η εκπαίδευση της νεολαίας 128 3.1. Η προσπάθεια για τη δημιουργία μιας «εθνικής πολιτικής αριστοκρατίας» 133 4. Η κοινωνική πολιτική του Ι. Μεταξά 135 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Η ΡΟΖΑ ΙΜΒΡΙΩΤΗ ΣΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΕΙΔΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ (1936-1940) ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΙ, ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΗΣ ΡΟΖΑΣ ΙΜΒΡΙΩΤΗ ΕΩΣ ΤΟ 1936 141 1. Οι σπουδές της 141 2. Η εκπαίδευση των γυναικών ως έκφραση ενός αστικού φεμινισμού 143 2.1. H θετική επίδραση της Αύρας Θεοδωροπούλου 153 2.2. Οι φεμινιστικές απόψεις της Ιμβριώτη στην αρθρογραφία της 156 3. Με τον Γληνό και τον Δελμούζο στον Εκπαιδευτικό Όμιλο 158 3.1. Η μαθητεία της στον Γληνό 163 3.2. Η πολιτική αγιογράφηση του Γληνού και η σύνδεση μαζί του 166 4. Η διδασκαλία της Ιστορίας στο Μαράσλειο 168 4.1. Ο ελληνικός ιστορισμός πριν το Μαράσλειο 168 4.2. Η μεταρρυθμιστική προσπάθεια στο Μαράσλειο 171 4.3. Η «ανατρεπτική» διαφοροποίηση της διδασκαλίας στην Ιστορία 175 4.4. Ο ρόλος της Ιστορίας στην πολιτική διαπαιδαγώγηση του μελλοντικού Πολίτη 186 5. Οι επιδράσεις της Γερμανικής Μεταρρυθμιστικής Παιδαγωγικής στο έργο της Ιμβριώτη 191 5.1. Με υποτροφία του Ιδρύματος Ροκφέλερ στη Γερμανία 191
Η ΡΟΖΑ ΙΜΒΡΙΩΤΗ ΣΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΕΙ ΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ (1937-1940) 7 5.2. Οι παιδαγωγικές παρεμβάσεις της στα Εκπαιδευτικά Συνέδρια του 1930 και η επιστροφή της στο σχολείο 196 5.3. Το σχολείο οφείλει να είναι σχολείο εργασίας για να μορφώσει ελεύθερους ανθρώπους 200 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΡΟΖΑΣ ΙΜΒΡΙΩΤΗ ΣΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΡΕΥΜΑ ΤΗΣ ΕΙΔΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 207 1. Οι θεωρητικές αναζητήσεις για την Ειδική αγωγή μέσα από την αρθρογραφία της Ιμβριώτη 207 1.1. Η Θεραπευτική Παιδαγωγική και η διδασκαλία, μόρφωση και πρόνοια των παιδιών με ειδικές ανάγκες 208 1.2. Ειδικά σχολεία για την προστασία και αντίληψη του παιδιού 210 1.3. Γιατρός και παιδαγωγός, οι βασικοί πυλώνες του Ειδικού Σχολείο 212 1.4. Το παιδί του Ειδικού Σχολείου μια «ξεχωριστή μορφή μαθητή» 215 1.5. Το πρόκριμα του Ειδικού Σχολείου έναντι της Ειδικής Τάξης 220 2. Το εγχείρημα του Π.Ε.Σ.Α. ως παιδαγωγική κοινωνική παρέμβαση της Ιμβριώτη μέσα από το βιβλίο και τις Εκθέσεις της 225 2.1. Οι επιδιώξεις της Ιμβριώτη, η συνεργασία της με τον Λαμπαδάριο και οι πολιτικές σκοπιμότητες του Μεταξά 226 2.2. Οι αντιλήψεις και οι πρακτικές του Λαμπαδάριου για τα παιδιά με ειδικές ανάγκες 235 3. Η συμβολή της Ιμβριώτη στην ίδρυση και λειτουργία του Π.Ε.Σ.Α 239 3.1. Η ίδρυση του σχολείου 239 3.2. Η λειτουργία του σχολείου 246 3.3. Ποιος είναι ο μαθητής του Ειδικού Σχολείου; 250 3.4. Οι εκπαιδευτικοί του Π.Ε.Σ.Α. και οι παιδαγωγικές συνεδρίες τους 255 4. Η εφαρμογή των αρχών της Μεταρρυθμιστικής Παιδαγωγικής και της Παιδολογίας στο Π.Ε.Σ.Α. 261 4.1. Υγιεινολογική οργάνωση του Π.Ε.Σ.Α. 261 4.2. Παιδαγωγικές αρχές λειτουργίας του Π.Ε.Σ.Α. 266 5. «Ανώμαλα και Καθυστερημένα Παιδιά» 270 5.1. Ο προπαρασκευαστικός χαρακτήρας της Προβαθμίδας 270 5.2. Ο «παιδοκεντρικός» χαρακτήρας της Κατώτερης βαθμίδας πρώτος χρόνος 273 5.3. Τα «κέντρα ενδιαφέροντος» του παιδιού στην Κατώτερη βαθμίδα δεύτερος χρόνος 277 5.4. Η «ενιαία συγκεντρωτική διδασκαλία» στη Μέση βαθμίδα πρώτος χρόνος 278 5.5. Οι αρχές του «Σχολείου Εργασίας» στη Μέση βαθμίδα δεύτερος χρόνος 280 6. «Σχολείον Ανωμάλων και Καθυστερημένων Παίδων»: Η Παιδαγωγική απέναντι στην Ιατρική 282 7. Το Ειδικό Σχολείο «Πρότυπο σχολείο ζωής» 287 8. Η εξέλιξη της Ειδικής Αγωγής στην Ελλάδα ως αποτέλεσμα του Π.Ε.Σ.Α. 289
8 ΑΝΤΩΝΙΑ ΧΑΡΙΣΗ ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ 1. Οι επιδράσεις Ελλήνων και ξένων παιδαγωγών στην Ιμβριώτη 297 1.1. Η συμπόρευση με την Αύρα Θεοδωροπούλου 297 1.2. Οι παιδαγωγοί του Εκπαιδευτικού Ομίλου 298 1.3. Οι επιδράσεις του Δελμούζου 300 1.4. Οι επιδράσεις του Γληνού 301 1.5. Ο Spranger και το «μορφώσιμο» 302 2. Οι πολιτικές και επιστημονικές συνεργασίες της Ιμβριώτη στην περίπτωση του Π.Ε.Σ.Α 303 2.1. Η Ιμβριώτη και ο λαϊκός εθνικισμός του Μεταξά 303 2.2. Η Ιμβριώτη, ο Λαμπαδάριος και η ειδική αγωγή 304 2.3. Οι επιδράσεις του Γ. Ιμβριώτη στο Π.Ε.Σ.Α. 305 3. Η επίδραση των επιστημονικών και ιδεολογικών ρευμάτων της Ευρώπης στο Π.Ε.Σ.Α. 306 3.1. Οι επιδράσεις της Γερμανικής Παιδαγωγικής και της Παιδολογίας 306 3.2. Ιατροκεντρικές προσεγγίσεις στην κατηγοριοποίηση των μαθητών 307 4. Το ειδικό σχολείο ως μέσο άμβλυνσης των κοινωνικών προβλημάτων και κοινωνικής ένταξης των μαθητών 308 5. Τα παιδαγωγικά πρότυπα του Π.Ε.Σ.Α. 309 6. Η επιλογή των εκπαιδευτικών και το «φροντιστήριο» των γονέων 311 7. Η μέθοδος διδασκαλίας στο Π.Ε.Σ.Α. 312 8. Η ιατρική και παιδαγωγική επιστήμη στο Π.Ε.Σ.Α. 313 9. Η διαμόρφωση του θεσμικού πλαισίου για την ειδική αγωγή 315 10. Η συμβολή της Ιμβριώτη στη διαδικασία ίδρυσης και λειτουργίας του Π.Ε.Σ.Α. 318 10.1. Το καθεστώς Μεταξά και η επιλογή της Ιμβριώτη ως διευθύντριας στο Π.Ε.ΣΑ. 318 10.2. Το Π.Ε.Σ.Α. επίτευγμα της Ιμβριώτη ή του Λαμπαδάριου; 319 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α : ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ ΡΟΖΑΣ ΙΜΒΡΙΩΤΗ ΚΑΙ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ Π.Ε.Σ.Α. 1. Βιογραφικό χρονολογικό σχεδίασμα Ιμβριώτη 324 2. Χρονολογικός πίνακας εργογραφίας της Ιμβριώτη πριν την ίδρυση του Π.Ε.Σ.Α. 325 3. Χρονολογικός πίνακας εργογραφίας της Ιμβριώτη για την Ειδική Αγωγή 327 4. Χρονολογικός πίνακας εργογραφίας της Ιμβριώτη μετά το Π.Ε.Σ.Α. 328 5. Χρονολογικό σχεδίασμα του Π.Ε.Σ.Α. 328 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β : ΤΕΚΜΗΡΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΟΥ Π.Ε.Σ.Α. 1. Μαθητική «Πολικλινική» Αθηνών 330 2. Εισαγωγικό Δελτίο 331 3. Δελτίο Πληροφοριών 333 4. Δελτίο ατομικότητας 335 5. Διάγραμμα χρονολογικής και πνευματικής ηλικίας των μαθητών 338 6. Διάγραμμα: α) Νοσηρότητα των μαθητών. β) Χαρακτήρας και ελαττώματα των μαθητών 339
Η ΡΟΖΑ ΙΜΒΡΙΩΤΗ ΣΤΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΕΙ ΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΑΘΗΝΩΝ (1937-1940) 9 7. Το κτίριο του Π.Ε.Σ.Α. 345 8. Εικόνες από τη σχολική ζωή 345 ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ 345 1. Αρχεία 345 2. Διατάγματα και νόμοι 345 3. Εφημερίδες 346 4. Περιοδικά 347 α. Άρθρα ενυπόγραφα 347 β. Άρθρα ανυπόγραφα 350 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 353 Α. Ελληνική ή σε μετάφραση 353 B. Ξενόγλωσση βιβλιογραφία 363 Γ. Διαδικτυακή βιβλιογραφία 364 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 366