Σ Τ Ρ Α Τ Η Γ Ι Κ Η Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Υ Γ Ι Α Τ Η Ν Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Κ Α Ι Α Ν Α Ζ Ω Ο Γ Ο Ν Η Σ Η Τ Ο Υ Δ Η Μ Ο Σ Ι Ο Υ Χ Ω Ρ Ο Υ

Σ Τ Ρ Α Τ Η Γ Ι Κ Η Σ Χ Ε Δ Ι Α Σ Μ Ο Υ Γ Ι Α Τ Η Ν Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Κ Α Ι Α Ν Α Ζ Ω Ο Γ Ο Ν Η Σ Η Τ Ο Υ Δ Η Μ Ο Σ Ι Ο Υ Χ Ω Ρ Ο Υ Π Ε Ρ Ι Ο Χ Η Μ Α Σ Τ Α Μ Π Α Ρ Ε Θ Υ Μ Ν Ο Υ Κουτλάκη Χ. Στυλιανή Αρχιτέκτων Μηχανικός Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΜΑΡΤΙΟΣ 2014

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ... 3 Ο σχεδιασμός σύμφωνα με την πολιτική συνοχής, στα πλαίσια του ΣΕΣ.... 4 Σχέδιο - masterplan... 6 ΤΟ MASTERPLAN ΓΙΑ ΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ... 7 Χάρτης MASTERPLAN... 9 ΕΡΓΑΛΕΙΟΘΗΚΗ T O O L B O X... 10 Διάγραμμα Στόχων Εννοιών - Σεναρίων... 11 Πίνακας επιλογής σεναρίων για τους ΚΧ... 12 Σενάρια toolbox...σφάλμα! Δεν έχει οριστεί σελιδοδείκτης. ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΓΕΙΤΟΝΙΩΝ... 24 ΠΡΑΣΙΝΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΟΙ... 30 Α. Φυσικός χώρος ρέματος, εκτός αστικού ιστού.... 33 Β. Φυσικός χώρος ρέματος, εντός αστικού ιστού.... 34 Γ. Η νοητή συνέχεια του ρέματος εντός πολεοδομικού ιστού.... 35 Δ. Η απόληξη του πράσινου διαδρόμου στην παραλία.... 36 ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΑΣΤΑΜΠΑ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΕΝΤΟΣ ΟΡΙΩΝ ΑΥΤΗΣ... 38 Α. Η διαδρομή γειτονιάς... 38 Β. Οι πράσινοι διάδρομοι... 40 Γ. Επέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο...42 Προτεινόμενη φύτευση... 44 Προτεινόμενα δάπεδα... 45 2

Μελέτη: Στρατηγική σχεδιασμού για την ανάπτυξη και αναζωογόνηση του δημόσιου χώρου περιοχής Μασταμπά Δήμου Ρεθύμνου Μηχανικός: Κουτλάκη Χ. Στυλιανή Αρχιτέκτων Μηχανικός Πανεπιστημίου Θεσσαλίας ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΗ ΑΝΑΖΩΟΓΟΝΗΣΗ Η μελέτη αυτή για το Ρέθυμνο καθώς και η εστίασή της στην περιοχή του Μασταμπά συντάσσει μια στρατηγική για τη νέα εποχή αναπλάσεων της πόλης του Ρεθύμνου που λαμβάνει υπόψη τα παραπάνω, σε ένα συνολικό τρόπο αντιμετώπισης και διαχείρισης του δημόσιου χώρου της πόλης και του εδαφικού δυναμικού. Η μελέτη για το δημόσιο χώρο του Ρεθύμνου και τη στρατηγική για την ανάπτυξη και αναζωογόνησή του συμπίπτει χρονικά με 2 φάσεις: η πρώτη είναι η ολοκλήρωση και η εφαρμογή ενός προγράμματος αναπλάσεων του Δήμου Ρεθύμνου, σύμφωνα με τα πρότυπα της βιώσιμης κινητικότητας ενώ η δεύτερη φάση είναι η νέα περίοδος των ευρωπαϊκών προγραμμάτων χρηματοδότησης που θα γίνεται σύμφωνα με το ΣΕΣ. Η στρατηγική που αναπτύσσεται στην παρούσα μελέτη έχει δύο σκέλη που λειτουργούν ταυτόχρονα: το πρώτο είναι η διατύπωση ενός πολεοδομικού σχεδίου masterplan το οποίο αποτυπώνει το όραμα για το Ρέθυμνο των επόμενων χρόνων το οποίο συνδυάζεται με το υπάρχον πλαίσιο των αναπλάσεων της πόλης ενώ το δεύτερο σκέλος αφορά στη διατύπωση μιας συνολικής στρατηγικής σεναρίων λειτουργιών που ανατίθενται στις αναπλάσεις των κοινόχρηστων και ελεύθερων χώρων της πόλης συνολικά, με τρόπο ανοικτό για την ενεργοποίηση των πολιτών, στη βάση ενός γενικού σχεδίου για την πόλη. Πλαίσιο μελέτης: Πολιτική συνοχής για την Ευρώπη 2020 Σύμφωνο Εταιρικής Σχέσης (ΣΕΣ) Χωρική συνοχή και βιώσιμη αστική τοπική ανάπτυξη Στόχος: 3

Εδαφική συνοχή και ολοκληρωμένη τοπική ανάπτυξη με την ενεργό συμμετοχή των τοπικών αρχών και κοινοτήτων. Στρατηγική: Ειδικός άξονας προτεραιότητας. Καθορισμός του masterplan για την αστική ανάπτυξη. Ολοκλήρωση άξονα, εφαρμογή masterplan: Επιλογή ειδικών στόχων, δράσεων και παρεμβάσεων καθώς και η διαχείριση του άξονα προτεραιότητας στην αρμοδιότητα των τοπικών αρχών και κοινοτήτων. Προβλέψεις για την ενεργό και ισότιμη συμμετοχή των τοπικών αρχών και των ειδικών εδαφικών ενοτήτων στον προγραμματισμό, εφαρμογή και παρακολούθηση του Επιχειρησιακού Προγράμματος. Γενικοί στόχοι Επιχειρησιακού Προγράμματος -Βελτίωση αστικού περιβάλλοντος -Βιώσιμη αστική κινητικότητα -Προστασία της βιοποικιλότητας και του εδάφους και των οικοσυστημάτων -Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, την πρόληψη των κινδύνων και τη διαχείριση -Προστασία, προώθηση και ανάπτυξη της πολιτιστικής κληρονομιάς -Προώθηση της κοινωνικής ένταξης και αντιμετώπιση της φτώχειας -Κοινωνικές επιχειρήσεις -Προώθηση τοπικών σχεδίων και πρωτοβουλιών παροχής κοινωνικής εργασίας από νέους -Διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων και δημιουργία εναλλακτικών θέσεων εργασίας Ο σχεδιασμός σύμφωνα με την πολιτική συνοχής, στα πλαίσια του ΣΕΣ. Ο σχεδιασμός που προτείνεται αφορά στο σύνολο της πόλης και ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της ευρωπαϊκής πολιτικής συνοχής σχετικά με την αναβάθμιση των πόλεων για την εδαφική συνοχή. Η βάση του σχεδιασμού της παρούσας μελέτης αφορά ειδικότερα στην αναζωογόνηση των γειτονιών του συνόλου της πόλης, στην αναβάθμιση της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος και του δημόσιου χώρου των περιοχών κατοικίας, την κοινωνική διάσταση της γειτονιάς, με τη συμμετοχή των πολιτών και την ενεργοποίηση των κατοίκων, την αναγνώριση και ανανέωση του φυσικού περιβάλλοντος και του ανάγλυφου και την αξιοποίηση του εδαφικού δυναμικού. 4

Η στρατηγική για την υλοποίηση του οράματος οφείλει να έχει, σύμφωνα με το διαμορφούμενο πρότυπο για την Ευρώπη 2020, δύο πτυχές: - Να αφορά το σύνολο της πόλης, να διαμορφώνει ένα γενικό πλάνο για την εικόνα και τη λειτουργία των γειτονιών. - Για την υλοποίηση του οράματος και την εφαρμογή του πλάνου για τις γειτονιές, η διαμόρφωσή του περνά στη κρίση, τη συμμετοχή και την παρέμβαση της τοπικής κοινότητας, όπως αυτή εκφράζεται συλλογικά και ατομικά. Για το λόγο αυτό διαμορφώνεται ένα σχέδιο - masterplan, ως ειδικός άξονας προτεραιότητας για την αναζωογόνηση των γειτονιών και την κατάκτηση του οράματος για την πόλη. Παράλληλα, παραδίδεται ο τρόπος υλοποίησης του συστήματος, ο οποίος επαφίεται στη συμμετοχή των εταίρων του ΣΕΣ για την επιλογή των στόχων, των δράσεων, το χρόνο και το εύρος υλοποίησης των παρεμβάσεων, τον καθορισμό των προτεραιοτήτων. Πρόκειται δηλαδή για ένα δυναμικό σύστημα το οποίο αποτελεί το «λειτουργικό» για τη υλοποίηση του οράματος για την πόλη και τις γειτονιές της. Για την υλοποίηση αυτή απαιτούνται εφαρμογές οι οποίες είναι στη διάθεση των εταίρων της πόλης και θα καθορίσουν τη μορφή, τις ποιότητες και το χαρακτήρα της συνολικής αστικής παρέμβασης. 5

Σχέδιο - masterplan Το masterplan αποτυπώνει στο χώρο τις βασικές επιδιώξεις του οράματος για την πόλη. Το σχέδιο αυτό αφορά στο σύνολο του Δήμου και εξαρτάται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, το φυσικό και δομημένο περιβάλλον, το ανάγλυφο, το οδικό δίκτυο και το δίκτυο συγκοινωνιών, τις γειτονιές και τη σχέση της περιοχής μελέτης με το άμεσο περιβάλλον της. Το masterplan είναι το στρατηγικό σχέδιο στο οποίο θα αναπτυχθούν οι δράσεις για την επίτευξη του οράματος για την εικόνα και τη λειτουργία της πόλης. Αποτυπώνεται σε πολεοδομική κλίμακα και παρουσιάζει τις χωρικές ενότητες της αστικής παρέμβασης και το σχέδιο βιώσιμης κινητικότητας σε επίπεδο γειτονιών και δήμου. Εδαφικό δυναμικό Μελετάται ο τόπος των αστικών παρεμβάσεων ενώ παράλληλα γίνεται καταγραφή του δημόσιου χώρου της πόλης. Ο δημόσιος χώρος αφορά τα οικοδομικά τετράγωνα τα οποία είναι χαρακτηρισμένα ως κοινόχρηστοι χώροι (ΚΧ), τους ελεύθερους χώρους, το φυσικό περιβάλλον στα όρια της πόλης και εντός του αστικού ιστού, το οδικό δίκτυο και ειδικά το δίκτυο που εξυπηρετεί την κυκλοφορία στις γειτονιές του Δήμου. Ταυτόχρονα, καταγράφονται και οι χώροι οι οποίοι παρουσιάζουν ειδικό πολεοδομικό ενδιαφέρον όπως τα οικοδομικά τετράγωνα που είναι χαρακτηρισμένα ως κοινωφελείς χώροι (ΚΦ-σχολεία, εκκλησίες, παιδικοί σταθμοί, κέντρα υγείας, ΚΑΠΗ κλπ), τα δημόσια κτίρια, τα αστικά κενά και τα σημεία ειδικού ενδιαφέροντος (τοπόσημα, μνημεία, κέντρα γειτονιάς, σημεία θέας κλπ.) Σκοπός της παραπάνω καταγραφής είναι η αποτύπωση του αστικού δυναμικού που είναι διαθέσιμο για τους σκοπούς της πολεοδομικής ανασυγκρότησης. Το δυναμικό αυτό συσχετίζεται σαφώς με το masterplan και αναζητούνται οι δυνατότητες δικτύων δημόσιων χώρων και διαδρομών βιώσιμης κινητικότητας που θα ολοκληρώνουν το επιτελικό σχέδιο για την περιοχή μελέτης. Την καταγραφή του δημόσιου χώρου ακολουθεί η κατηγοριοποίηση σύμφωνα με τα γενικά και ειδικά χαρακτηριστικά των χώρων ώστε να γίνει η εφαρμογή των εργαλείων του λειτουργικού συστήματος που θα αναπτυχθεί στο masterplan. Ορίζονται οι διαφορετικές χωρικές ενότητες και περιγράφεται ο ρόλος τους στο στρατηγικό πλάνο του masterplan. 6

ΤΟ MASTERPLAN ΓΙΑ ΤΟ ΡΕΘΥΜΝΟ Το στρατηγικό σχέδιο για το Ρέθυμνο περιλαμβάνει τα εξής 3 βασικά στοιχεία: - η ενεργοποίηση των δημόσιων χώρων μέσω της εργαλειοθήκης-toolbox. - η διαδρομή γειτονιών - οι πράσινοι διάδρομοι Η κεντρική ιδέα της διαδρομής γειτονιών είναι η δημιουργία μιας πορείας η οποία διασχίζει όλο τον οικιστικό όγκο του Ρεθύμνου από ανατολή προς δύση. Αυτή η διαδρομή αποτελεί τον τόπο αναφοράς των γειτονιών και σηματοδοτεί την επανάκτηση του δημόσιου χώρου του δρόμου από τα αυτοκίνητα στους κατοίκους, στα πλαίσια της βιώσιμης κινητικότητας. Μέσω αυτής ενώνονται όλες οι γειτονιές του Ρεθύμνου, με μια ποιοτική διαδρομή απόλαυσης της πόλης, μια διαδρομή γειτονιών ως ραχοκοκαλιά του συστήματος για την αναζωογόνηση των γειτονιών, στα τμήματα του αστικού ιστού που κατά μεγάλο ποσοστό δεν έχουν αναπλαστεί. Η διαδρομή των γειτονιών η οποία διασχίζει την πόλη από ανατολή προς δύση, τίθεται παράλληλα με τον κεντρικό διαμπερή κυκλοφοριακό-εμπορικό άξονα της πόλης και το παραλιακό της μέτωπο που αναπλάθεται. Πρόκειται για τον 3 ο διαμπερή άξονα, στον οποίο αναφέρεται η νέα εποχή για τις αναπλάσεις του Ρεθύμνου, με επίκεντρο τον οικιστικό όγκο του Ρεθύμνου και τις γειτονιές. Λειτουργεί συμπληρωματικά ως προς το χαρακτήρα και τις λειτουργίες των άλλων δύο προσθέτοντας ένα επιπλέον στρώμα layer αστικής ποιότητας, επαναφέροντας στο προσκήνιο τη διάσταση της γειτονιάς σε επίπεδο πόλης. Η κεντρική ιδέα των πράσινων διαδρόμων είναι η ένταξη του φυσικού χώρου των ρεμάτων της πόλης και η ολοκλήρωση τους με την νοητή προέκτασή τους ως την παραλία. Σκοπός είναι η ένωση των φυσικών χώρων στα όρια της πόλης βουνό και θάλασσα και η δημιουργία της αντίστοιχης νέας βόλτας εμπειρίας της πόλης, η απόδοση στη ζωή της πόλης του δημόσιου χώρου των ρεμάτων και η δημιουργία ευνοϊκών συνθηκών για το μικροκλίμα μέσω της διείσδυσης του φυσικού περιβάλλοντος διαμπερώς στον πολεοδομικό ιστό. Επίσης η αναπλάσεις για την προέκταση των ρεμάτων αποδίδουν στην πόλη νέου τύπου δημόσιους χώρους. 7

Οι πράσινοι διάδρομοι, τα ρέματα και η συνέχειά τους, με κατεύθυνση από νότο προς βορρά, τέμνουν τους 3 άξονες (διαδρομή γειτονιών, κεντρικός άξονας, παραλιακό μέτωπο), κατά τακτικό τρόπο, ορίζοντας τον ανάγλυφο και τις περιοχές της πόλης. Η απόδοση τους στην πόλη και η δημιουργία των πορειών από βουνό προς θάλασσα και αντίστροφα δημιουργούν σε συνδυασμό με τους 3 άξονες ένα πολεοδομικό πλέγμα λειτουργίας του δημόσιου χώρου της πόλης. Η μεταστροφή των ρεμάτων από όρια σε τόπους σύζευξης και η ολοκλήρωση των πράσινων διαδρόμων, ενεργοποιούν το σύνολο του εδαφικού δυναμικού της πόλης, εισάγοντας στο σχεδιασμό τη διάσταση του φυσικού της περιβάλλοντος. Το 2 ο layer αστικής ποιότητας σε επίπεδο πόλης, είναι η ένταξη του φυσικού της περιβάλλοντος στο σχεδιασμό (βουνό, θάλασσα, ρέματα, βλάστηση), η σύζευξή του σε πλέγμα με τις μεγάλες αναπλάσεις και η διάχυσή του στον πολεοδομικό ιστό. Η ανάπτυξη του πλέγματος των αξόνων και των ρεμάτων και η ανάγνωση του δημόσιου χώρου του Ρεθύμνου σε αυτή τη λογική έχει σκοπό αφενός να συνδυάσει τις διαφορετικές φάσεις των αναπλάσεων αλλά και να οργανώσει το νέο πλαίσιο αντίληψης για το δημόσιο χώρο της πόλης. Το Ρέθυμνο πλέον αποκτά στη στρατηγική των αναπλάσεών του ένα πολεοδομικό πρόγραμμα. Το πρόγραμμα αυτό εισάγει τη διάσταση της γειτονιάς και του φυσικού περιβάλλοντος στην αντίληψη της πόλης και τη συνδυάζει με τα υπάρχοντα δεδομένα. Η στρατηγική των σεναρίων αποτυπώνει τη συνολική διάσταση της πρότασης της μελέτης αυτής για την ανάπτυξη και ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου. Ο δημόσιος χώρος αναπτύσσεται σε νέα πεδία (γειτονιά, διαδρομή, άξονες ρεμάτων, φυσικό περιβάλλον) και αναπτύσσεται με νέους τύπους επεμβάσεων ενώ η ενεργοποίησή του βασίζεται στην ανάπτυξη των σεναρίων με συνολικό και ανοικτό προς τους δημότες τρόπο. 8

Χάρτης MASTERPLAN 9

ΕΡΓΑΛΕΙΟΘΗΚΗ T O O L B O X Το λειτουργικό σύστημα που περιγράφεται αποτελείται από την εργαλειοθήκη toolbox- των αστικών παρεμβάσεων και αναπτύσσεται συνολικά στο χώρο μελέτης, στην επιφάνεια του Δήμου. Πρόκειται για μια σειρά αστικών εργαλείων σε διάφορες κλίμακες τα οποία αποτελούν μετάφραση σε επίπεδο πόλης των γενικών στόχων του επιχειρησιακού προγράμματος που αναφέρθηκαν παραπάνω. Τα εργαλεία αυτά αναπτύσσονται στον άξονα προτεραιότητας όπως ορίζεται από το masterplan και στους δημόσιους-ελεύθερους χώρους ανάλογα με την κατηγοριοποίηση του εδαφικού δυναμικού. Οι επιμέρους επιλογές για την εφαρμογή της εργαλειοθήκης είναι στην κρίση των πολιτών που συμμετέχουν αποφασιστικά στον τρόπο υλοποίησης του προγράμματος και στην τελική μορφή των παρεμβάσεων, σύμφωνα. Το λειτουργικό σύστημα είναι ανοιχτό σε μετατροπές και ερμηνείες από τις μελέτες εξειδίκευσης ανά περίπτωση. Οι ποιοτικές διαφοροποιήσεις είναι καθοριστικές για το χαρακτήρα των παρεμβάσεων, ειδικά σε κλίμακα γειτονιάς, αποτελούν όμως μέρος του συνολικού πλάνου. Το πλάνο αυτό συνιστά ένα πρόγραμμα χρήσεων, λειτουργιών, μορφών, εξοπλισμού, υλικών που περιγράφεται στο toolbox και αναπτύσσεται στρατηγικά στις χωρικές ενότητες του masteplan. Στρατηγική της μελέτης είναι οι αναπλάσεις που γίνονται στο Δήμο του Ρεθύμνου, ακόμα και όταν αυτές δεν είναι συνολικά προγράμματα αλλά μεμονωμένες περιπτώσεις, να αναφέρονται σε μία κοινή λογική ενεργοποίησης του δημόσιου χώρου. Σκοπός είναι να σταματήσει η αποσπασματική αντιμετώπιση και οι όποιες δράσεις να εντάσσονται στις επιλογές του masterplan, σε ένα σύστημα δημόσιων χώρων. Οι γενικοί στόχοι του επιχειρησιακού προγράμματος αντιστοιχούνται σε έννοιες σχεδιασμού και οι έννοιες μεταφράζονται σε σενάρια για τη ενεργοποίηση του δημόσιου χώρου. Έχουν επιλεχθεί ορισμένες βασικές έννοιες και τα αντίστοιχα σενάρια τα οποία χρησιμοποιεί η συγκεκριμένη μελέτη. Αυτά είναι προς εφαρμογή σε όλους τους δημόσιους χώρους της πόλης, ανάλογα με τα χαρακτηριστικά τους. 10

Διάγραμμα Στόχων Εννοιών - Σεναρίων 11

Πίνακας επιλογής σεναρίων για τους ΚΧ 12

ΣΕΝΑΡΙΑ 1.Street food γειτονιάς, φαγητό στο δρόμο Πρόκειται για σημεία σε δρόμο η σε άλλο δημόσιο χώρο όπου ο πολίτης ή τουρίστας μπορεί να απολαύσει φαγητό που παρασκευάζεται επιτόπου από πλανόδιο πωλητή. Ο εξοπλισμός αποτελείται απλό μια φορητή κατασκευής «φορητό μαγειρείο». Το εργαλείο αυτό : Α. Ενισχύει την ανάπτυξη της τοπικής κουζίνας που μπορεί να ενσωματωθεί στο μοντέλο αυτό. Β. Αποτελεί γρήγορη και οικονομική λύση φαγητού Γ. Ο περαστικός μπορεί να πειραματιστεί και με πολυεθνικές πρωτόγνωρες γι αυτόν γεύσεις Δ. Ενισχύει την έννοια της γειτονιάς ενώ παράλληλα αναπτύσσεται μια ήπιας μορφής επιχειρηματικότητα του τομέα της εστίασης ο οποίος ήδη αποτελεί σημαντικό κομμάτι της επιχειρηματικής δράσης της πόλης του Ρεθύμνου. Σύμφωνα με μελέτη που εκπονήθηκε το 2007 από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργικών Προϊόντων, 2,5 δισεκατομμύρια άνθρωποι επιλέγουν το street food κάθε μέρα. 13

2. υπαίθριες αγορές - χώροι ανταλλαγής προϊόντων Το μοντέλο της υπαίθριας αγοράς, όπως διαμορφώθηκε με τη τυπολογία της λαϊκής αγοράς, βασίζεται στην προβολή και αγοραπωλησία προϊόντων. Στα διαγράμματα απεικονίζεται μια ενδεικτική διάταξη της αγοράς με έντονο το στοιχείο της κοινωνικής συναναστροφής. Διευρύνοντας την έννοια της υπαίθριας αγοράς προτείνεται οι εν λόγω κοινόχρηστοι χώροι να λειτουργήσουν πιλοτικά και ως χώροι ανταλλαγής προϊόντων. η συγκεκριμένη δράσηεργαλείο θα μπορούσε έτσι να εντείνει την κοινωνική συναναστροφή και επικοινωνία την ανταλλαγή απόψεων και την προβολή προϊόντων της ευρύτερης περιοχής του Ρεθύμνου. 14

3.Συνελεύσεις γειτονιάς Έχοντας κατά νου την έννοια της συλλογικότητας συγκροτούνται συνελεύσεις κατοίκων υπεράνω προκατασκευασμένων ιδεολογικών σχήματων και λειτουργούν με βάση τοπικούς κανόνες αυτοοργάνωσης και δομές αλληλεγγύης. Επί της ουσίας σχηματίζονται χωρικά κύτταρα που φιλοξενούν ενεργές ομάδες πολιτών που διαβουλεύονται κοινωνικά τοπικά προβλήματα. όποτε είναι δυνατό μπορούν να οδηγήσουν και σε λήψη αποφάσεων. 15

4. Info points Δημιουργία σημείων αστικής ενημέρωσης Info points στις γειτονιές ως πίνακες ανακοινώσεων και ενημέρωσης πολιτών για δράσεις: α. Πολιτιστικές β. Οικονομικές γ. Κοινωνικές δ. Αθλητικές 16

5. Workshops αστικά εργαστήρια σεμινάρια Επι της ουσίας πρόκειται για αστικές συνεδρίες μικρής κλίμακας όσον αφορά τον αριθμό των συμμετεχόντων. Στον τομέα της εκπαίδευσης, ένα εργαστήριο περιλαμβάνει εντατικά μαθήματα, ένα σεμινάριο ή μια σειρά συναντήσεων με έμφαση την αλληλεπίδραση και την ανταλλαγή πληροφοριών ανάμεσα στον αριθμό των συμμετεχόντων. Ενδεικτικά τα workshops ενδέχεται να περιλαμβάνουν: α. Αστικά υπαίθρια Εργαστήρια με κεντρικό θέμα ένα καλλιτεχνικό δρώμενο ή την εξάσκηση σε κάποια τεχνική δεξιότητα β. Διαλέξεις με θέματα επιστημονικά καλλιτεχνικά κοινωνικά γ. Κατασκευές, με έντονο το στοιχείο της συμμετοχικότητας δ. Εγκαταστάσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις το αποτέλεσμα ενός αστικού εργαστηρίου μπορεί να οδηγεί και σε παραγόμενο αποτέλεσμα όπως λόγου χάρη δημιουργία εγκαταστάσεων στον δημόσιο χώρο. 17

6. Υπαίθριες προβολές -παραστάσεις Το εργαλείο των υπαίθριων προβολών / παραστάσεων είναι ένα ευέλικτο και οικονομικά προσιτό εργαλείο ενώ ταυτόχρονα επιτυγχάνει να μετασχηματίσει έναν κενό αστικό χώρο σε κοινωνικό πυκνωτή. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται : - δημιουργική εκμετάλλευση των αστικών κενών και των τυφλών όψεων πολυκατοικιών - κοινωνική συνεύρεση πολιτών - χαμηλού κόστους ψυχαγωγία αμεσότητα ελεύθερη πρόσβαση 18

7.Urban farming - αστικές καλλιέργειες Με το εργαλείο που προτείνεται η έννοια της καλλιέργειας ξεπερνά τα όρια του χωραφιού και εισέρχεται ως συστατικό στοιχείο της πόλης του Ρεθύμνου. Οι μικρές ιδιωτικές καλλιέργειες είτε σχηματίζοντας ένα δίκτυο παραγωγής τοπικών προϊόντων είτε παραμερίζοντας τον όρο ιδιωτικό κάνουν χρήση του δημόσιου χώρου του Ρεθύμνου χρησιμοποιώντας τον ως βάση για την παραγωγή τοπικών αγροτικών προϊόντων. Στόχος είναι να επιτευχθεί μερική ως και ολική αυτονομία των κατοίκων των γειτονιών στη διατροφή τους. Χρησιμοποιώντας υψηλής πυκνότητας αστική καλλιέργεια, όπως για παράδειγμα με κάθετες εκμεταλλεύσεις ή θερμοκήπια, πέρα από τα περιβαλλοντικά και διαχειριστικά οφέλη επιτυγχάνεται μιας μορφής οικονομία κλίμακας. Το σύστημα της αστικής καλλιέργειας μπορεί να ανακυκλώσει τα οργανικά απόβλητα. Την ίδια στιγμή, μπορεί να τροφοδοτεί παρέχει φρέσκα τρόφιμα στους πολίτες σχεδόν σε κάθε εποχή και με μηδενικό σχεδόν ενεργειακό αποτύπωμα. 19

8. Φυτεμένοι χώροι (πράσινοι χώροι- πάρκα πρασίνου) Παρά το γεγονός ότι η πόλη του Ρεθύμνου περιβάλλεται από υψηλής ποιότητας φυσικό περιβάλλον το εγχείρημα του να εισχωρήσει το περιαστικό πράσινο εντός του αστικού ιστού κρίνεται ιδιαίτερα σημαντικό. Για το λόγο αυτό σε κοινόχρηστους χώρους ανεξαρτήτου κλίμακας και με κυρίαρχο κριτήριο την έλλειψη αστικού πρασίνου σε μικρή ακτίνα από αυτό προτείνονται πάρκα πρασίνου μέσης ή μικρής κλίμακας pocket parks 20

9. Χώροι στάσης Σε επιλεγμένους κοινόχρηστους χώρους και σύμφωνα με τις ανάγκες της γειτονίας καθώς και με χωρικά κριτήρια δημιουργούνται σημεία στάσης των πολιτών και των τουριστών ο αστικός εξοπλισμός που χρησιμοποιείται είναι μορφολογικά συνεπής (κοινό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο) με τις υπόλοιπες αστικές παρεμβάσεις. 21

10. χώροι αθλητισμού Για την ενδυνάμωση της έννοιας της γειτονίας δημιουργούνται όπου κρίνεται απαραίτητο και αναλόγως κλίμακας ανοιχτού χώρου, χώροι αθλητισμού. καλαθοσφαίριση 5χ5 επιτραπέζια αντισφαίριση ή και χώροι αστικών αθλημάτων. η επιλογή γίνεται με κριτήριο τις επιθυμίες και ανάγκες της τοπικής κοινωνίας. 22

11. παιδική χαρά Παιδική χαρά ή καλύτερα πάρκο παιδικής χαράς ονομάζεται το είδος του δημόσιου ή ιδιωτικού πάρκου το οποίο απευθύνεται στη διασκέδαση των παιδιών. Πρόκειται για υπαίθριο χώρο ο οποίος συνήθως αποτελεί τμήμα ενός ευρύτερου πάρκου. Συναντάται σε στάσεις αναψυχής, σε γειτονιές, σε εμπορικά καταστήματα, όπως τα εστιατόρια, σε ξενοδοχειακά συγκροτήματα, ακόμη και σε κατοικίες. Σκοπός του είναι η ψυχαγωγία των παιδιών της γειτονιάς. Οι παιδικές χαρές προσφέρουν δυνατότητες άθλησης και κοινωνικοποίησης συνεισφέροντας έτσι στην ανάπτυξη των παιδιών. Οι παιδικές χαρές είναι απλές κατασκευές, συνήθως βρίσκονται σε κοινόχρηστους χώρους υπαίθριες πάνω σε χαλίκια, χώμα ή γρασίδι. 23

ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΓΕΙΤΟΝΙΩΝ Βασικός πυλώνας του οραματισμού για την αναζωογόνηση των γειτονιών είναι η διαδρομή των γειτονιών που διασχίζει το Ρέθυμνο στην κύρια οικιστική του μάζα, νοτιότερα των κεντρικών αξόνων (Εμμ.Παχλά Μ.Πορτάλιου Κουντουριώτη - Ηγ.Γαβριήλ - Σταμαθιουδάκη και Μ.Πορτάλιου Μοάτσου - Ζυμβρακάκη) και συνδέει τις διαφορετικές περιοχές του, όπως αυτές ορίζονται ουσιαστικά από το ανάγλυφο της πόλης με τα διαδοχικά ρέματα από Νότο προς Βορρά. Σε συνδυασμό με την ανάπλαση του κεντρικού άξονα κυκλοφορίας και την προγραμματισμένη ανάπλαση της παραλιακής οδού, αποτελεί τον 3 ο και νοτιότερο άξονα του πλέγματος αναπλάσεων της πόλης. Η διαδρομή γειτονιών αναλαμβάνει το ρόλο της ανάπτυξης και αναζωογόνησης του δημόσιου χώρου στις γειτονιές, ρόλος συμπληρωματικός ως προς το λειτουργικό των 2 άλλων αξόνων - διαμπερής εμπορικός κυκλοφοριακός άξονας στην περίπτωση των λεωφόρων στο κέντρο και αναψυχής τουρισμού στο μέτωπο της παραλίας. Η μετάδοση των αναπλάσεων στο κέντρο βάρους των γειτονιών είναι το ζητούμενο και η απόδοση ποιοτικών διαδρομών και δημόσιου χώρου στην καθημερινότητα των δημοτών, στον άμεσο χώρο που κατοικούν. Η διαδρομή αυτή είναι ο «γεωμετρικός τόπος» για την εκτόνωση της αστικής δραστηριότητας που έχει αποκλειστεί από το σύνολο των δρόμων των γειτονιών της πόλης, η επιφάνεια των οποίων έχει καταληφθεί κατά κύριο λόγο από τα οχήματα. Σκοπός της είναι να αποτελέσει το χώρο ώσμωσης μεταξύ των τμημάτων πόλης εκατέρωθεν και να ενεργοποιήσει χρήσεις γειτονιάς σε έναν νέο άξονα ανατολής δύσης. Η διαδρομή αυτή θα αποτελέσει το νέο άξονα αναφοράς της πόλης, αντίστοιχο και σε παραλληλία με τον παραλιακό άξονα και τις κεντρικές οδούς που διασχίζουν το Ρέθυμνο από άκρη σε άκρη. Εδώ θα υλοποιείται μέρος του νέου οράματος για την πόλη, μια διαδρομή αφιερωμένη στην μικροκλίμακα και την εξυπηρέτηση της γειτονιάς. Είναι ο δημόσιος χώρος που αυτή τη φορά αποδίδεται άμεσα στους κατοίκους, ενώνοντας τις γειτονιές από το ένα άκρο στο άλλο προσφέροντας έναν εκτεταμένο περίπατο που διασχίζει το ενδιαφέρον ανάγλυφο με τα ρέματα και τους λόφους διαπερνώντας την οικιστική περιοχή του Ρεθύμνου. Στη νέα μορφή της πόλης, όπως αυτή προκύπτει αναβαθμισμένη από τα προγράμματα των τελευταίων ετών, προστίθεται ένα επιπλέον στρώμα layer που αναφέρεται στα τεκταινόμενα 24

και τις δραστηριότητες της γειτονιάς. Η νέα διαδρομή που προτείνεται έχει να κάνει με τις κατοικίες των πολιτών, τον άμεσο δημόσιο χώρο τους που αποδίδεται για κοινωνικές και αστικές δραστηριότητες που η σύγχρονη πόλη έχει συνηθίσει να αγνοεί σε βάρος της ποιότητας ζωής και των παραδοσιακής εμπειρίας των κατοίκων περί οικήσεως και γειτονικών σχέσεων. Για το λόγο αυτό, μεγάλη σημασία έχει η απόσταση που αυτή απέχει από τον κύριο οικιστικό όγκο της πόλης στα νότια των αναπλασμένων αξόνων. Η γεωμετρία του όγκου αυτού, ο οποίος ακολουθεί το ανάγλυφο και διαπλατύνεται προς νότο στις περιοχές της Καλλιθέας και κυρίως του Μασταμπά, ορίζει και την χάραξη της διαδρομής. Για τους σκοπούς της μελέτης θεωρείται βασική προϋπόθεση η διαδρομή των γειτονιών να βρίσκεται σε μέγιστο βάθος 2-3 οικοδομικών τετραγώνων από τον κύριο οικιστικό όγκο και τις αποστάσεις του από τους αναπλασμένους άξονες σύμφωνα με το πρότυπο της βιώσιμης κινητικότητας. ώστε να είναι άμεσα προσβάσιμη από τους κατοίκους και να αποτελεί φυσικό τόπο της γειτονιάς τους. Για το λόγο αυτό προτείνεται ο κύριος βρόγχος στο Μασταμπά, για την εξυπηρέτηση του συνόλου των κατοικιών εδώ, ενώ σημειώνονται η δυνατότητα για δευτερεύουσες διακλαδώσεις βρόγχους στα σημεία που η γραμμική πόλη αναπτύσσεται κατά πλάτος, βρόγχοι που ακολουθούν τη διάχυση του φαινομένου της επανάκτησης των ποιοτήτων γειτονιάς και μπορούν να υλοποιηθούν σε μετέπειτα φάσεις του έργου ανάλογα και με την επίδραση που έχει αυτό στην καθημερινή ζωή των κατοίκων στον άμεσο δημόσιο χώρο. Ενδιαφέρον έχει η σχέση της διαδρομής των γειτονιών με το φυσικό ανάγλυφο της πόλης. Η ενεργοποίηση της σχέσης αστικού και φυσικού περιβάλλοντος είναι από τις βασικές επιδιώξεις της μελέτης που θεωρεί ότι η αναζωογόνηση της γειτονιάς δεν μπορεί να γίνει χωρίς τη συμμετοχή της φύσης στο υποβαθμισμένο περιβαλλοντικά αστικό τοπίο. Ειδικά στην περίπτωση του Ρεθύμνου, το φυσικό τοπίο είναι ένας εξαιρετικός παράγοντας, που ενώ αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματα στο βόρειο τμήμα της πόλης, στο νότιο έχει αγνοηθεί σε μεγάλο βαθμό. Επιδίωξη είναι η ανατροπή αυτής της πραγματικότητας με την εισαγωγή του φυσικού χώρου στο σχεδιασμό για τις γειτονιές που τώρα τον αγνοούν. Η διαδρομή απλώνεται κατά μήκος μιας πορείας που διακλαδίζεται ανάλογα με το πλάτος της πόλης που αναπτύσσεται σε υψόμετρο. Στρατηγικός στόχος είναι η τοποθέτησή της στο κέντρο των γειτονιών του Ρεθύμνου, ώστε να είναι εύκολη η πρόσβαση σε μικρή ακτίνα από τα όρια των γειτονιών και άμεση η συσχέτιση του δημόσιου χώρου που αποδίδεται κατά μήκος τους 25

στο χώρο της γειτονιάς. Η συνέχειά της σε όλο το μήκος του αστικού ιστού αποτελεί το μεγάλο της πλεονέκτημα καθώς σκοπός είναι να προκαλέσει τον περίπατο στην άμεση περιοχή της γειτονιάς ακόμα και την κυκλοφορία, τη βόλτα των κατοίκων ανάμεσα στις περιοχές. Το περίγραμμα των τελευταίων ορίζεται από τις φυσικές τομές των ρεμάτων που διασχίζουν την πόλη στο νότιο τμήμα της από νότο προς βορρά. Τα σημεία τομής της διαδρομής με τα ρέματα αποτελούν έξοχους τόπους ώσμωσης της γειτονιάς με τον φυσικό χώρο. Πρόκειται για χώρους που ο κρίσιμος τόπος αναφοράς των γειτονιών εφάπτεται με τη φύση και διαχέεται σε αυτήν. Τα ρέματα από τομές σε ένα αστικό περιβάλλον που εξαπλώθηκε ακόμα και καλύπτοντάς τα, λογίζονται ως φυσικοί τόποι για την εκτόνωση της κοινωνικότητας της πόλης με όρους γειτονιάς και αναπρογραμματίζονται ως πράσινοι διάδρομοι. Συνδέονται με την πορεία των γειτονιών για την εξάπλωση του φυσικού στο αστικό σε μια αναστροφή της τωρινής κατάστασης. Η σύνδεση των φυσικών χώρων που περιβάλλουν τα νότια όρια της πόλης, των λόφων και των περιαστικών δασών, με την παραλία στα βόρεια και η αποκατάσταση των ρεμάτων με όρους βιώσιμου σχεδιασμού της πόλης στο φυσικό περιβάλλον, ενεργοποιούνται με το συνδυασμό διαδρομής γειτονιάς - ρεμάτων. Δημιουργείται ένα πλέγμα φυσικού και αστικού με όρους κοινωνικής ενεργοποίησης του δημόσιου χώρου της πόλης που επεκτείνεται στο φυσικό περιβάλλον των ρεμάτων της που τη διατρέχουν. Δρόμοι και ρέματα συμπληρώνουν το χώρο αναφοράς των γειτονιών για την αναζωογόνησή τους, πολλαπλασιάζοντας την επιφάνεια τα οφέλη και τις ποιότητες του νέου δημόσιου χώρου των γειτονιών του Ρεθύμνου. Η διάχυση του φυσικού στοιχείου κατά μήκος της διαδρομής γειτονιών και επί των οδών στη συνέχεια της πορείας του ρέματος προς αποκατάσταση της φυσικής παραμέτρου στην πόλη και την ανάπτυξη πράσινων διαδρόμων διαδρομών στον άξονα βορράς-νότος αποτελεί πυλώνα της παρούσας μελέτης. Η στρατηγική για τη δημιουργία της διαδρομής των γειτονιών βασίζεται στη φιλοσοφία της «επανάκτησης» του δημοσίου χαρακτήρα της επιφάνειας των δρόμων που την απαρτίζουν. Η τωρινή κατάσταση χαρακτηρίζεται από την σχεδόν αποκλειστική χρήση των δρόμων από τα οχήματα, είτε για στάθμευση είτε για διέλευση. Επίσης τα πεζοδρόμια δεν επιτελούν σωστά το σκοπό τους καθώς καταλαμβάνονται σε μεγάλο τμήμα από φύτευση και υποδομές δικτύων, κολώνες, κάδους, σήμανση κυκλοφορίας κ.α. που εμποδίζουν τελικά το βασικό σκοπό τους που είναι η απρόσκοπτη μετακίνηση των πεζών. 26

Η επανάκτηση που μελετάμε διακρίνεται σε φάσεις που έχουν να κάνουν με τη σταδιακή μείωση της κατάληψης από τα οχήματα του δημόσιου χώρου, σε επιφάνεια και χρόνο, και την απόδοσή του στους κατοίκους της γειτονιάς και τους χρήστες του περιπάτου. Σε πρώτη φάση στόχος είναι η μείωση της κυκλοφορίας των οχημάτων. Καταρχήν επιδιώκεται να μειωθεί η διαμπερής κυκλοφορία διαμέσου των γειτονιών και ειδικά στους δρόμους που απαρτίζουν τη διαδρομή που σχεδιάζεται με την ελαχιστοποίηση των κινήσεων με αυτοκίνητο στις απολύτως απαραίτητες πρόσβαση χώρων στάθμευσης, οχήματα εξυπηρετήσεων και ανάγκης. Επιθυμητή είναι η μετάβαση σε ένα καθεστώς δρόμων ήπιας κυκλοφορίας για την αποκλειστική εξυπηρέτηση της γειτονιάς και σε επόμενη φάση η μετατροπή μέρους των οδών σε πεζόδρομους με πρόσβαση αυτοκινήτου για τη στάθμευση εντός των ιδιοκτησιών των κατοίκων. Spring parklets αντικατάσταση θέσεων στάθμευσης με μικρά «πάρκα» -στάσεις στο κατάστρωμα της οδού. 27

Παράλληλα επιδιώκεται η μείωση της παρόδιας στάθμευσης με την αφαίρεση θέσεων και την απόδοση του αντίστοιχου χώρου σε ωφέλιμο εμβαδόν για τους κατοίκους και για χρήσεις γειτονιάς. Σκοπός είναι η δημιουργία μιας ποιοτικής διαδρομής βόλτας κατά μήκος των γειτονιών με εκμετάλλευση των διαθέσιμων χαρακτηριστικών. Για την επανάκτηση εμβαδού σε όφελος του ελεύθερου χώρου για χρήσεις γειτονιάς και την αποκατάσταση της μετακίνησης των πεζών, σχεδιάζεται ελεύθερος διάδρομος κίνησης των πεζών με τα ανάλογα πλάτη. Για το σκοπό αυτό εξετάζεται η μετακίνηση και ομαδοποίηση των κάδων απορριμμάτων επί του καταστρώματος των οδών και προτείνονται διατάξεις υπογειοποίησής τους, σε χώρους που τώρα καταλαμβάνονται από παρόδια στάθμευση και η διαπλάτυνση των πεζοδρομίων τουλάχιστον στην μία πλευρά για τη δημιουργία ικανού διαδρόμου πεζών ποδηλατών. Διατάξεις βυθιζόμενων κάδων Για τον ίδιο σκοπό ανασχεδιάζεται η σήμανση των οδών και του εξοπλισμού ενώ εξετάζεται το ενδεχόμενο για υπογειοποίηση των δικτύων ηλεκτρισμού και τηλεφωνίας για την απελευθέρωση του αντίστοιχου χώρου και τη γεωμετρική και αισθητική βελτίωση των δρόμων. Σχεδιάζεται η φύτευση, ο φωτισμός και ο εξοπλισμός του δρόμου. Οι διασταυρώσεις διαπλατύνονται, σηματοδοτούνται γεωμετρικά και οπτικά στην κατεύθυνση της προτεραιότητας των πεζών επί της διαδρομής της γειτονιάς ενώ παράλληλα σχεδιάζονται μικρά γραμμικά πλατώματα πρασίνου κατά μήκος της διαδρομής. Επισημαίνονται οι θέσεις όπου υπάρχουν φυγές θέας προς βουνό ή θάλασσα και σχεδιάζονται εδώ καθιστικά για τη στάση και τον ποιοτικό εμπλουτισμό της διαδρομής γειτονιάς. Σημειώνονται οι διασταυρώσεις και οι διαδρομές προς το κέντρο της πόλης, την παραλία και προς χαρακτηριστικά σημεία για 28

το συσχετισμό της διαδρομής με τον πολεοδομικό ιστό και την ενίσχυση της αντίληψης της πόλης μέσω της βόλτας ανάμεσα στις γειτονιές. Σκοπός είναι να προκύψει μια διαδρομή για πεζούς και ποδήλατα, για παιχνίδι και ξεκούραση, για κοινωνικές επαφές και δραστηριότητες γειτονιάς, με τον περιορισμό της κατάληψης από τα οχήματα και την συνεχόμενη παρουσία του φυσικού στοιχείου για την αισθητική βελτίωση και την κλιματική άνεση. Παρόμοιες συνθήκες είναι θεμιτό να δημιουργηθούν και στο υπόλοιπο οδικό δίκτυο των περιοχών της γειτονιάς, σε ένα σχεδιασμό αποφυγής της διαμπερούς κυκλοφορίας, με σκοπό την ολοένα περισσότερη απόδοση δημόσιου χώρου των δρόμων σε ήπιες χρήσεις μετακίνησης. Στην παρούσα μελέτη είναι σημαντικό να είναι σαφής η συνολική αντιμετώπιση του άξονα αυτού ως ενός άξονα γειτονιάς που θα παίξει κεντροβαρή ρόλο για την αναζωογόνηση της οικιστικής περιοχής του Ρεθύμνου. Για το λόγο αυτό σχεδιάζονται οι ελάχιστες απαραίτητες συνθήκες (διασφάλιση απρόσκοπτης κίνησης πεζών ποδηλατών, φύτευση, εξοπλισμός) σε όλο το μήκος της διαδρομής γειτονιών, συνθήκη απαραίτητη για την υλοποίηση της στρατηγικής. 29

Η διαδρομή των γειτονιών έχει ως αυτοσκοπό την απόδοση του δρόμου στους ανθρώπους, τη μετατροπή τους από εποχούμενους σε γείτονες, την ανάπτυξη των σχέσεων και της αλληλεγγύης και της αίσθησης ότι η γειτονιά τους ανήκει και τους αφορά. Να μετατρέψει δηλαδή το δρόμο, τις διασταυρώσεις, τα κενά, τις πρασιές, τις θέες σε εμπειρία γειτονιάς και να καλέσει τους κατοίκους να βγουν από τα σπίτια τους και να τη ζήσουν σε μια διάσταση καλά εντυπωμένη στον εξωστρεφή ελληνικό τρόπο ζωής αλλά ξεχασμένη στα αυστηρό μοτίβο των οικοπέδων δρόμων για αυτοκίνητα που είναι δομημένη η σύγχρονη ελληνική πόλη. Η στρατηγική της μελέτης βασίζεται στη συνέχεια της διαδρομής σε όλο το μήκος της πόλης για την αναζωογόνηση του δημόσιου χώρου και την ενεργοποίηση του κλίματος της γειτονιάς. ΠΡΑΣΙΝΟΙ ΔΙΑΔΡΟΜΟΙ Πράσινοι διάδρομοι στα πλαίσια της μελέτης αυτής καλούνται οι διαδρομές που συνδέεουν τους φυσικούς χώρους στα άκρα της πόλης, στα βόρεια και νότια, μέσω των ρεμάτων. Είναι οι διάδρομοι απόλαυσης του φυσικού τοπίου, του κλίματος και της κοινωνικής επαφής που αναδεικνύει το φυσικό δυναμικό των ρεμάτων και το εντάσσει στη στρατηγική για το δημόσιο χώρο της πόλης. Η φυσιολογία του ανάγλυφου του Ρεθύμνου χαρακτηρίζεται από τις διαδοχικές τομές των ρεμάτων που ξεκινούν από τα υψώματα στο βόρειο τμήμα και συνεχίζουν νότια προς τη θάλασσα. Τα ρέματα σε μεγάλο βαθμό καθόρισαν την αστική μορφολογία, καθώς η πόλη αναπτύχθηκε γραμμικά και αμφιθεατρικά ακολουθώντας τις κλίσεις από την παραλία ως το όριο του ΒΟΑΚ. Οι διαφορετικές περιοχές της, Περιβόλια, Καλλιθέα, Μασταμπάς, Κουμπές, από ανατολή προς δύση οριοθετούνται από τα ρέματα στα όρια τους τα οποία σηματοδοτούν σημαντικές τομές στον πολεοδομικό ιστό, τουλάχιστον ως τον άξονα της Μοάτσου-Πορτάλιου όπου και οι κλίσεις ελαχιστοποιούνται και χάνεται το ίχνος τους. Η στρατηγική του σχεδιασμού για την ανάπτυξη και αναζωογόνηση του δημόσιου χώρου έχει ως κύριο άξονα την ενεργοποίηση των χώρων που ορίζουν τα ρέματα και η νοητή συνέχειά τους ως τη θάλασσα. 30

Σκοπός είναι η απόδοση των χώρων αυτών στο δημόσιο χώρο της πόλης, η αναγνώριση, ανάδειξη και η εκμετάλλευση των ποιοτικών τους χαρακτηριστικών και ο εμπλουτισμός του αστικού περιβάλλοντος με νέες ποιότητες δημόσιου χώρου με βασικό χαρακτηριστικό το φυσικό τοπίο του ρέματος. Η ενεργοποίηση του εδαφικού δυναμικού των ρεμάτων γίνεται με την αναγνώριση των διαφορετικών τόπων των πράσινων διαδρομών. Σε αυτούς ανατίθενται ρόλοι και προστίθενται λειτουργίες για τη συμμετοχή τους στο δημόσιο χώρο της πόλης ενώ σχεδιάζονται στη φιλοσοφία της πράσινης διαδρομής. 31

ΠΡΑΣΙΝΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ΤΟΥ ΡΕΜΑΤΟΣ - ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΠΛΑΣΗ 32

Η φιλοσοφία αυτή ορίζει ότι από βορρά προς σε νότο και σε όλο το μήκος της διαδρομής αναπτύσσεται ένας τόπος με χαρακτηριστικά φυσικού περιβάλλοντος που διασχίζει την πόλη και καταλήγει στη θάλασσα. Η δυναμική των διαδρομών είναι τέτοια που σε επίπεδο δημόσιων χώρων σχετίζεται με τον γραμμικό κυκλοφοριακό άξονα που διασχίζει, αν και πολύ διαφορετικός σε λειτουργία. Λειτουργούν οι πράσινοι διάδρομοι ως σημείο αναφοράς του δημόσιου χώρου των γειτονιών που περιγράφουν ενώ παράλληλα διαμορφώνουν απρόσκοπτες κινήσεις-διαδρομές κάθετα στην ανάπτυξη της πόλης συνδέοντας βουνό και θάλασσα στα άκρα τους, μεταβάλλοντας τον γραμμικό παράλληλο με την ακτή (και τον ΒΟΑΚ) τρόπο που αντιλαμβάνονται την πόλη οι κάτοικοι και οι επισκέπτες. Παράλληλα θεωρείται ότι η δημιουργία φυσικών διαδρόμων με φύτευση κατά μήκος του άξονα βορρά-νότου, πέρα από την ποιοτική αναβάθμιση της πόλης θα προσφέρει και στην κλιματική της αναβάθμιση καθώς θα προστεθούν στην επιφάνειά της, κατά τακτικό τρόπο 7-8 φυσικοί δίοδοι με φύτευση, που θα ευνοούν το μικροκλίμα και την κυκλοφορία του αέρα, των καθοδικών ρευμάτων αέρα από το βουνό και τις κοίτες των ρεμάτων καθώς και της θαλάσσιας αύρας. Αναγνώριση περιοχών πράσινης διαδρομής. Για την μελέτη της πράσινης διαδρομής, αυτή χωρίζεται σε 4 διακριτά τμήματα. Α. Φυσικός χώρος ρέματος, εκτός αστικού ιστού. Το πρώτο τμήμα είναι ο φυσικός χώρος του ρέματος εκτός του αστικού ιστού. Πρόκειται για το χώρο ο οποίος είναι πέραν του κτισμένου ορίου της πόλης όπου το ρέμα τίθεται σε αμιγώς φυσικό περιβάλλον δάσος, χαλέπα, χωράφια. Ο χώρος αυτός σε σχετική απόσταση από την πόλη, από το κέντρο των γειτονιών, ωστόσο είναι σε άμεση σχέση με αυτήν. Είναι ένας φυσικός χώρος, συχνά εξαιρετικού κάλους, που οδηγεί στην είσοδο φαραγγιών από όπου προέρχονται και τα ρέματα του Ρεθύμνου. Οι τόποι αυτοί τώρα είναι άγνωστοι για την καθημερινότητα των πολιτών και εκτός των περιπατητικών διαδρομών. Σε αυτούς είναι δυνατή η άμεση επαφή των ανθρώπων με τη φύση με όλα τα σχετικά ευεργετήματα. Η αποκατάσταση της πρόσβασης σε αυτούς τους χώρους και η αποσαφήνιση των διαδρομών είναι ζωτικής σημασίας. Η ευρύτητα των φυσικών χώρων και η μικρή απόσταση από τις κατοικημένες περιοχές εξασφαλίζουν τα πολλαπλασιαστικά οφέλη από τη συσχέτισή τους με τις γειτονιές. Στρατηγική της παρούσας μελέτης για τους χώρους αυτούς είναι η ήπια 33

διαμόρφωση μιας διαδρομής μονοπατιού που να καθιστά εύληπτη και προσιτή τη βόλτα στους χώρους αυτούς. Σκοπός είναι η επαφή με τη φύση και η απόλαυση του τοπίου μέσω της πρόσβασης και της γνώσης του άμεσου φυσικού περιβάλλοντος της πόλης και η ένταξη της εμπειρίας αυτής στην καθημερινότητα της αστικής ζωής. Με ήπιες διαμορφώσεις, ελάχιστες παρεμβάσεις με φυσικά υλικά και σηματοδότηση είναι δυνατός ο προσδιορισμός μιας διαδρομής σε ακτίνα βόλτας από το κέντρο των γειτονιών και της διαδρομής γειτονιάς που τις ενώνει. Η δυνατότητα πρόσβασης του φυσικού χώρου και η επίγνωση αυτής της ευκαιρίας για αστική καθημερινή βόλτα δίνει στο άνω άκρο της πράσινης διαδρομής το κατάλληλο έναυσμα για την προσέγγιση των ρεμάτων από τους κατοίκους και τους επισκέπτες του Ρεθύμνου, προσθέτοντας την έννοια του φυσικού περιβάλλοντος στις ποιότητες του δημόσιου χώρου της πόλης. Ο φυσικός χώρος των ρεμάτων δύναται να αντιμετωπιστεί σαν ένας κήπος, ένα αστικό πάρκο, το οποίο στο νοτιότερο τμήμα του εκτός πόλης διατηρεί το φυσικό του χαρακτήρα στο μέγιστο βαθμό. Β. Φυσικός χώρος ρέματος, εντός αστικού ιστού. Το δεύτερο τμήμα είναι ο φυσικός χώρος του ρέματος, εντός του αστικού ιστού, χώρος όπου ο φυσικός χώρος του ρέματος διατηρεί κάποια από τα χαρακτηριστικά του. Αυτά είναι η κοίτη του ρέματος που καταγράφεται ως επιφάνεια, τα πρανή του ρέματος, που παρουσιάζουν αξιόλογο εύρος και τμήματα γης όπου υπάρχει σε αρκετές περιπτώσεις σχετικά πυκνή παραρεμάτια βλάστηση. Ο συγκεκριμένος χώρος είναι και αυτός που έχει την πιο άμεση σχέση με τον πολεοδομικό ιστό και τη δημόσια ζωή της γειτονιάς. Συνήθως αποτελεί τομή και όριο ανάμεσα στις γειτονιές στις αντίπερα όχθες ενώ συγκεντρώνει λανθάνουσες και συμπληρωματικές δημόσιες λειτουργίες. Πρόκειται για το τμήμα των ρεμάτων που αφορά περισσότερο τη ζωή της πόλης καθώς ουσιαστικά μόνο εδώ ο φυσικός χώρος του ρέματος συμμετέχει στην καθημερινότητά της, και αυτό γίνεται χωρίς οργανωμένο τρόπο. Η σχέση της πόλης με το ρέμα είναι σχέση διάχυσης καθώς ο φυσικός χώρος λογίζεται ως το υπόλοιπο, το κενό και το ασαφές όριο της αστικής ανάπτυξης που συμβαίνει στις παρυφές του. Η σχέση αυτή της διάχυσης της πόλης στο ρέμα είναι αυτή που η μελέτη επιχειρεί να εμπλουτίσει σε σχέση ώσμωσης, αντιστρέφοντας τις ροές από την πόλη προς το ρέμα σε ένταξη του φυσικού χώρου του ρέματος στη ζωή της πόλης και της γειτονιάς. Ειδικά το τμήμα αυτό των ρεμάτων, (περίπου μέχρι το ύψος των οδών Μοάτσου Πορτάλιου όπου το ίχνος τους χάνεται) αφορά στον κύριο οικιστικό όγκο της νεότερης πόλης η οποία και νοητά από το βόρειο όριο της 34

περιοχής αυτής μεταβάλλει και τις χρήσεις τις σε περισσότερο κεντρικές (υπηρεσίες, εμπορικές και τουριστικές χρήσεις). Η στρατηγική για το τμήμα αυτό είναι η ένταξη του φυσικού χώρου του ρέματος στην καθημερινή ζωή της γειτονιάς, η ανάδειξη του περιβάλλοντος και η εισχώρηση χρήσεων για τον εμπλουτισμό της εμπειρίας του φυσικού χώρου της πόλης. Στη στρατηγική αυτή συντελεί αποφασιστικά το γεγονός της διασταύρωσης της διαδρομής της γειτονιάς με τους πράσινους διαδρόμους των ρεμάτων. Η διαδρομή γειτονιάς, το σημείο αναφοράς και πύκνωσης της κοινωνικής ζωής και βιώσιμης κινητικότητας των γειτονιών στα νότια της πόλης, διαπερνά τα ρέματα στο φυσικό τους χώρο μέσα στην πόλη, λειτουργώντας ως αγωγός του δημόσιου χώρου της γειτονιάς προς το ρέμα και αντίστροφα. Η διαδρομή γειτονιάς λειτουργεί ως πλέγμα με τις πράσινες διαδρομές, σε ένα νέο δίκτυο εκτεταμένων δημόσιων χώρων για τις γειτονιές που καλούνται να ξαναανακαλύψουν ενεργά τη σχέση τους με το θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον των ρεμάτων που τις περιβάλλει. Ειδικότερα, καλούνται να χρησιμοποιήσουν προς το σκοπό αυτό, τη διαδρομή των γειτονιών που διαπερνά τα ρέματα και τις γειτονιές από άκρη ως άκρη, σμιλεύοντας τα όρια μεταξύ των «μεσορεμάτιων» περιοχών τουλάχιστον σε ότι αφορά το δημόσιο χώρο και την εισροή του φυσικού περιβάλλοντος των ρεμάτων στα ενδότερα των γειτονιών. Γ. Η νοητή συνέχεια του ρέματος εντός πολεοδομικού ιστού. Το τρίτο τμήμα είναι η αστική συνέχεια του ρέματος. Πρόκειται για τη νοητή συνέχεια του φυσικού χώρου της κοίτης του, σε επέκταση προς τη θάλασσα η οποία διασχίζει τον αστικό ιστό. Τα ρέματα φθίνουν κατευθυνόμενα προς βορρά όπου και ο πολεοδομικός ιστός είναι πυκνότερος και εξαφανίζονται στο όριο με τους μεγάλους άξονες που διασχίζουν την πόλη κατά μήκος. Η μελέτη επιχειρεί να συνεχίσει την πράσινη διαδρομή, επεκτείνοντας το φυσικό χώρο του ρέματος προς τα βόρεια και μέσα από τον αστικό ιστό. Για το σκοπό αυτό, επιλέγονται τα σημεία που η πράσινη διαδρομή εισχωρεί στον ιστό, οι κόμβοι του πλέγματος κυκλοφοριακού άξονα και πράσινων διαδρόμων, καθώς και οι κάθετοι προς την παραλία δρόμοι οι οποίοι αναπλάθονται με όρους φυσικού περιβάλλοντος. Μέσω των δρόμων αυτών, ο πράσινος διάδρομος φτάνει ως την παραλιακή οδό. Η αστική αυτή συνέχεια του ρέματος ως ποιότητα φυσικού χώρου είναι ιδιαίτερα σημαντική πολεοδομικά καθώς ολοκληρώνεται η 35

πράσινη διαδρομή διαπερνώντας τον κύριο πολεοδομικό όγκο της πόλης που συγκεντρώνει τις πλέον εξωστρεφείς λειτουργίες - εμπορικές και τουριστικές. Χωρίς το τμήμα αυτό, χάνεται μεγάλο μέρος των πλεονεκτημάτων σχετικά με το μικροκλίμα, την κυκλοφορία του αέρα, τον εμπλουτισμό του δημόσιου χώρου και της προσθήκης στον πολεοδομικό χάρτη της πόλης διαμπερών διαδρομών που συνδέουν θάλασσα και βουνό, τα βασικά χαρίσματα της μορφολογίας της πόλης. Πέραν των παραπάνω, η υλοποίηση της αστικής συνέχειας είναι το πλέον καινούριο στοιχείο για τις αναπλάσεις στην πόλη, προσθέτοντας ένα νέο είδος τόπου, του αστικού πράσινου διαδρόμου, ο οποίος ξεπερνά τις τυπικές αναπλάσεις των αξόνων και των οδών του Ρεθύμνου, δημιουργεί νέες αστικές εμπειρίες και μεταβάλλει την εικόνα ριζικά σε μια διάσταση που δεν είναι βίωμα κατοίκων και επισκεπτών, όπως στις υπόλοιπες περιπτώσεις των αναπλάσεων των οδών. Χωρική ποιότητα δρόμου συνέχεια ρέματος εντός πόλης Δ. Η απόληξη του πράσινου διαδρόμου στην παραλία. Με αντίστοιχο τρόπο αντιμετωπίζεται η συνάντηση πράσινου διαδρόμου και παραλιακού μετώπου. Τα σημεία αυτά είναι ταυτόχρονα η ολοκλήρωση της διαδρομής στον εμβληματικό δημόσιο - φυσικό τόπο του Ρεθύμνου, την παραλία, αλλά και η έναρξη μιας συνέχειας φυσικού χώρου από τη θάλασσα προς το βουνό μέσω των ρεμάτων. Τα σημεία αυτά μπορούν να θεωρηθούν οι κόμβοι των πράσινων διαδρόμων με τις παραλιακές οδούς αλλά είναι κάτι παραπάνω: είναι η είσοδος των πράσινων διαδρόμων στην παραλία και η έξοδος προς τη 36

θάλασσα των ρεμάτων. Ο συμβολισμός δεν αρκείται σε σηματοδότηση, η οποία μπορεί να συμβαίνει με κατάλληλες διαμορφώσεις επί των αναπλάσεων των παραλιακών οδών. Δημιουργεί αρχιτεκτονικά σύνολα αναφοράς στην παραλία για τη νέα εμπειρία από το συνδυασμό των φυσικών παραμέτρων και του αναγλύφου της πόλης (παραλία-ρέμα-βουνό). Τα σύνολα αυτά με τη σειρά τους, αποτελούν νέα τοπόσημα, χαρακτηριστικά για τη νέα στρατηγική για το δημόσιο χώρο του Ρεθύμνου. Ξεπερνούν τους όρους της ανάπλασης καθώς δεν αναπλάθουν ήδη διαμορφωμένες καταστάσεις και εμπειρίες, αλλά προτείνουν νέες ανασχεδιάζοντας, αποκαθιστώντας και εφευρίσκοντας σχέσεις από το εδαφικό δυναμικό της πόλης του Ρεθύμνου. Χωρική διάσταση πράσινου διαδρόμου στον πολεοδομικό ιστό 37

ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΑΣΤΑΜΠΑ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΕΝΤΟΣ ΟΡΙΩΝ ΑΥΤΗΣ Η διαδρομή γειτονιάς Στην περιοχή του Μασταμπά, η διαδρομή γειτονιάς ως συνέχεια του τμήματος που διασχίζει την περιοχή της Καλλιθέας, ξεκινάει από την συμβολή της προέκτασης της οδού Δημοκρατίας με την οδό Πλάτωνος, μεταξύ των οδών Αγ.Ιωάννου και Μαρκέλλου. Σε αυτό το σημείο η διαδρομή χωρίζεται σε δύο σκέλη, εκ των οποίων το πρώτο συνεχίζει προς νότο και το δεύτερο προς βορρά. Το ενα σκέλος ακολουθεί την οδό Μαρκέλου προς το νότο και η πορεία του διαμορφώνεται μέσω των οδών Κονδυλάκη Κουρμούλη Ερωφίλης, ακολουθεί παράλληλα την πορεία της οδού Κουρμούλη προς νότο και τελικά καταλήγει στα όρια του αστικού ιστού στην οδό Γαβαλάδων μέχρι και το λόφο του Τιμίου Σταυρού όπου ενώνεται με το δεύτερο σκέλος της διαδρομής. Το δεύτερο σκέλος της διαδρομής γειτονιάς, από την προέκταση της οδού Δημοκρατίας συνεχίζει μέσω της οδού Μαρκέλου στις οδούς Γαλερού Ετεάρχου Κριάρη Ι.Μητροπόλεως και καταλήγει στην οδό Γαβαλάδων ( όπου και ενώνεται με το πρώτο σκέλος της διαδρομής). Κατά μήκος της διαδρομής, ανάλογα με το πλάτος των δρόμων στους οποίους ανήκει, προτείνονται σενάρια διαμόρφωσης με στόχο να ενεργοποιήσουν το δημόσιο χώρο της γειτονιάς, να προσθέσουν νέα στοιχεία φύτευσης, να προωθήσουν ενα καθεστώς ήπιας κυκλοφορίας για τα ΙΧ και να αποδώσουν το χώρο που απαιτείται για την απρόσκοπτη μετακίνηση πεζών και ποδηλάτων. 38

39

Οι πράσινοι διάδρομοι Παράλληλα, με τη διαδρομή γειτονιάς προτείνεται η δημιουργία δύο πράσινων διαδρόμων κατά μήκος των περιοχών των ρεμάτων «Καμαράκι» και «Κριάρη», ξεκινώντας από τα σημεία τομής τους με τα νότια όρια του αστικού ιστού και καταλήγοντας στην θάλασσα. Ο πρώτος πράσινος διάδρομος, ακολουθεί την πορεία του ρέματος «Καμαράκι» μέχρι την προέκταση της οδού Δημοκρατίας - όπου και η επιφάνεια της κοίτης του εξαφανίζεται - και στη συνέχεια μέσω των οδών Δημοκρατίας και Β. Καλλέργη καταλήγει στην παραλία. Ο δεύτερος πράσινος διάδρομος, ξεκινά από το σημείο τομής της οδού Κουρμούλη με την κοίτη του ρέματος «Κριάρη» και στη συνέχεια εκτεινόμενος προς βορρά, διαμέσου των οδών Κριάρη και Μ.Αλεξάνδρου, καταλήγει στην θάλασσα, στο σημείο μεταξύ Δικαστικού Μεγάρου και γηπέδου Σοχώρας. 40

41

Επέμβαση στον κοινόχρηστο χώρο Η προτεινόμενη επέμβαση στην περιοχή του Μασταμπά, τοποθετείται στον χώρο των κοινοχρήστων χώρων (ΚΧ) με αριθμό 442Β 125Β 442Γ, δίπλα στην παραρεμάτια περιοχή του ρέματος «Καμαράκι» νότια της οδού Μαρκέλλου. Αντλώντας υλικό από το εγχειρίδιο σεναρίων για τους κοινόχρηστους χώρους, η στρατηγική αντιμετώπισης που ακολουθήθηκε, προτείνει σενάρια χρήσεων που προωθούν την ενεργοποίηση των χώρων αυτών σε επίπεδο γειτονιάς. Καθώς τα συγκεκριμένα ΚΧ βρίσκονται σε επαφή με την παραρεμάτια ζώνη αλλά και με τον προτεινόμενο πράσινο διάδρομο, αποτελούν τομή στο επίπεδο πλέγματος πορειών και χρήσεων που αναπτύσσονται μέσω της γενικότερης στρατηγικής της παρούσας μελέτης. 1. τρισδιάστατη απεικόνιση περιοχής παρέμβασης 42

Οι χρήσεις που επιλέγησαν για τους συγκεκριμένους κοινόχρηστους χώρους ήταν αυτοί της παιδικής χαράς, χώρου αθλητικών δραστηριοτήτων (μπάσκετ, επιτραπέζια αντισφαίριση), χώρου στάσης και χώρου για αστική καλλιέργεια (urban farming) με τον αντίστοιχο αστικό εξοπλισμό. Παράλληλα, οριοθετείται ένας άξονας περιπατητικής διαδρομής που διατρέχει την περιοχή, κατά μήκος της κοίτης του ρέματος. Εκατέρωθεν του προαναφερθέντος άξονα, προτείνεται η εγκατάσταση ξύλινων εξεδρών «παρατηρητηρίων», εξυπηρετώντας με αυτόν τον τρόπο τις ανάγκες του δίπολου «κίνηση-στάση» κατά μήκος μιας αξιόλογης φυσιολατρικής διαδρομής. Ενθαρρύνεται με αυτόν τον τρόπο, η επισκεψιμότητα στην περιοχή, προωθώντας την χρήση της διαδρομής τόσο για πεζοπόρους φυσιολάτρες όσό και την χρήση των κοινόχρηστων χώρων από τους κατοίκους, αναζωογονώντας ένα μέχρι πρότινος παραμελημένο κομβικό σημείο γειτονιάς που γειτνιάζει με ενα αξιόλογο τοπιογραφικό υπόβαθρο φυσικού περιβάλλοντος. 2. τρισδιάστατη απεικόνιση περιοχής παρέμβασης 43

44

Προτεινόμενα δάπεδα 45