Ένας κόσμος ραγδαίων αλλαγών Α Η εποχή μας γνωρίζει την ευρύτατη διείσδυση της γνώσης σχεδόν σε όλους τους τομείς της κοινωνικής ζωής και την ανάδειξη της μόρφωσης σε κομβική δραστηριότητα του ανθρώπινου βίου. Η εξέλιξη αυτή ορίζεται από βαθύτατες αλλαγές στη δομή του συστήματος της κοινωνικής εργασίας, σε στενή σύζευξη με τη δυναμική πρόοδο στα πεδία της επιστημονικής έρευνας και της τεχνολογικής καινοτομίας. Η μεγάλης κλίμακας, οργανωμένη και συστηματική δημιουργία επιστημονικών γνώσεων, η εκτενής και ταχύτατη χρήση τους για παραγωγικούς σκοπούς φαίνεται να αποτελούν την κύρια οδό της επιτυχίας εντός της παγκόσμιας πλέον και εξόχως ανταγωνιστικής σύγχρονης κεφαλαιοκρατικής οικονομίας. Το γεγονός ότι η γνώση διαπερνά ευρύτατο φάσμα ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε συνάρτηση με τις μεγάλες ανατροπές που επιφέρει στο χαρακτήρα της εργασίας δημιούργησε την αίσθηση ότι κινούμαστε προς μια νέα κοινωνική πραγματικότητα. Ποικίλες, εξιδανικευτικές προσεγγίσεις επιχείρησαν να ορίσουν τα νέα φαινόμενα, προσβλέποντας σε μιαν αυθόρμητη εμφάνιση ενός καλύτερου κόσμου, θεμελιωμένου στη δημιουργία, διάδοση και εφαρμογή γνώσεων. Ο Daniel Bell, εκπρόσωπος της γνωστής θεωρίας περί «μεταβιομηχανικής κοινωνίας», έκανε λόγο για τη μετατόπιση των θεμελίων της κοινωνικής ζωής από την ιδιωτική ιδιοκτησία στη συγκεντροποίηση της θεωρητικής γνώσης (Bell, 1973, 115). Όπως υποστήριξε, στη μεταβιομηχανική κοινωνία κυρίαρχη θα είναι πλέον η διανοητική τεχνολογία (ο ηλεκτρονικός υπολογιστής), η οποία θα δώσει στους ανθρώπους πρωτό- ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [13]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ γνωρες δυνατότητες σχεδίασης των δραστηριοτήτων τους, πρόβλεψης των εξελίξεων και διεύθυνσης συστημάτων μεγάλης κλίμακας, με πληθώρα αλληλεπιδρουσών μεταβλητών (Bell, 1973, 26,31-33). Δεδομένου του θεμελιώδους ρόλου της θεωρητικής γνώσης, τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα, οι χώροι δηλαδή όπου αυτή κωδικοποιείται και εμπλουτίζεται, θα αποτελέσουν τις αξονικές δομές, τους κύριους θεσμούς της νέας κοινωνίας (Bell, 1973, 44, 246 ). Αργότερα ο Daniel Bell θα ορίσει την αναδυόμενη νέα πραγματικότητα ως «κοινωνία της πληροφορίας», δηλώνοντας ότι πρόκειται για ένα τρόπο παραγωγής, όπου η εργασία και το κεφάλαιο (οι βασικές μεταβλητές της βιομηχανικής κοινωνίας), αντικαθίστανται από την πληροφορία και τη γνώση. Σύμφωνα με την προτεινόμενη από τον ίδιο «γνωσιακή θεωρία της αξίας», στη νέα κοινωνία βασική πηγή της αξίας θα είναι η γνώση και όχι η εργασία (Bell, 1980, 506). Κινούμενος θεωρητικά σε παρόμοια κατεύθυνση, ο Alvin Toffler θα διακρίνει στην εξέλιξη της κοινωνίας τρεις βαθμίδες - κύματα: το πρώτο κύμα, που αντιστοιχεί στην αγροτική εποχή, το δεύτερο, που αντιστοιχεί στη βιομηχανική και το τρίτο κύμα, που αφορά στην εμφάνιση μιας νέας κοινωνίας της πληροφορίας, στην οποία ο ρόλος της γνώσης θα είναι καθοριστικός. Σύμφωνα με τον Alvin Toffler, οι τεχνολογίες της πληροφορικής θα δημιουργήσουν ένα ευφυές ανθρώπινο περιβάλλον με «ολοκληρωτική μνήμη», μια «πληροφοριο-σφαίρα», εντός της οποίας τα άτομα θα έχουν τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης σε τεράστιο όγκο γνώσεων, αποκτώντας ευρεία, συνθετική αντίληψη του κόσμου (Τόφλερ, 1982, 207-218). Η έλευση του «τρίτου κύματος» θα επιφέρει τη ριζική αλλαγή του χαρακτήρα της παραγωγικής δραστηριότητας των ανθρώπων. Ενώ στη βιομηχανική εποχή κυριαρχούσε η μαζική παραγωγή, ο γιγαντισμός, η τυποποίηση των πάντων, η συγκεντρωτική απασχόληση των εργαζομένων σε ιεραρχικά δομημένες επιχειρήσεις, στη νέα εποχή θα κυριαρχεί η [14]
πολυμορφία, η παραγωγή σε μικρές παρτίδες υπό τον διαρκώς αμεσότερο έλεγχο του καταναλωτή, η αποκέντρωση και η εξατομίκευση της εργασίας. Η οικονομική δραστηριότητα και πρόοδος θα εξαρτώνται πλέον όχι απ τη διεύρυνση των μηχανικών μέσων του βιομηχανικού συστήματος αλλά από την ταχύτητα διάδοσης και ανταλλαγής πληροφοριών (Τόφλερ, 1982, 225-226, 236-250). Ο Peter F.Drucker θα ερμηνεύσει τις συντελούμενες αλλαγές στην οικονομία ως ανάδυση της «μετακαπιταλιστικής κοινωνίας», στην οποία αποφασιστικό ρόλο δε θα παίζουν πλέον το κεφάλαιο, οι φυσικοί πόροι και η εργασία, όπως συνέβαινε παλαιότερα, αλλά οι γνώσεις. Ο νέος ρόλος των τελευταίων στην οικονομία θα αναβαθμίσει καίρια τη θέση των ίδιων των εργαζομένων της γνώσης, καθιστώντας επίσης αναγκαία τη συνεχή βελτίωσή τους διαμέσου της συνεχούς μάθησης (Drucker, 2000, 15,17, 64, 124). Με το ρόλο της γνώσης στη σύγχρονη κοινωνία σε συνάρτηση με την εκτεταμένη χρήση της πληροφοριακής τεχνολογίας καταπιάνεται το αξιοσημείωτο έργο του Manuel Castells, Η ανάδυση της δικτυακής κοινωνίας, στο οποίο διατυπώνει την άποψη ότι η ευρεία διάδοση των τεχνολογιών πληροφορικής και η επιδίωξη των επιχειρήσεων να αναβαθμίσουν την ανταγωνιστικότητα, την ευελιξία και προσαρμοστικότητά τους οδήγησε στην αναδόμηση της κεφαλαιοκρατίας, στην εμφάνιση ενός νέου τεχνο-οικονομικού συστήματος, του πληροφοριακού καπιταλισμού. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρατήρησή του ότι τα πληροφοριακά δίκτυα, καλύπτοντας μεγάλα τμήματα του πλανήτη, μετατρέπουν την παγκόσμια οικονομία σε ένα ενιαίο σύστημα, εντός του οποίου η παραγωγική δραστηριότητα καταμερίζεται με εξαιρετικά ευέλικτο τρόπο. Μπορεί βέβαια το σύστημα αυτό να μην είναι κυριολεκτικά πλανητικό (να μην ενσωματώνει, δηλαδή, όλες τις παραγωγικές διαδικασίες που συντελούνται στον πλανήτη), πλην όμως επηρεάζει, άμεσα ή έμμεσα τη ζωή όλης της ανθρωπότητας (Castells, 1996, 2,96,102,204). ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [15]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ Σύμφωνα με τον Manuel Castells, οι νέες τεχνολογίες της πληροφορικής και αυτοματοποίησης συνεπάγονται όχι τη μείωση των θέσεων εργασίας, αλλά την αλλαγή του περιεχομένου τους, τον περιορισμό των μονότονων, επαναλαμβανόμενων δραστηριοτήτων, την ενίσχυση της αυτονομίας αλλά και της συνεργασίας μεταξύ των εργαζομένων, την εξατομίκευση της εργασιακής δραστηριότητας σε συνάρτηση με την αποκέντρωση της παραγωγής (Castells, 1996, 242-247, 264-265). Β Αν εξετάσουμε σε καθαρή μορφή τα φαινόμενα στα οποία αναφέρονται οι παραπάνω θεωρίες, επιχειρώντας μιαν αφαίρεση από τις αντιφατικές διαστάσεις τους εντός των σύγχρονων κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, οφείλουμε να αναγνωρίσουμε σε αυτά την εκδήλωση μιας θεμελιώδους τάσης της κοινωνικής εξέλιξης, της δυναμικής ενίσχυσης διεύρυνσης των διανοητικών, επιστημονικών στοιχείων της εργασίας. Τούτο σημαίνει ότι ολοένα και περισσότερο καθίσταται αναγκαίος ένας νέος τύπος εργαζομένου, ο οποίος θα πρέπει να κατέχει σύνθετες επαγγελματικές ικανότητες και κυρίως να είναι σε θέση να κατανοεί και να επεξεργάζεται πληροφορίες, να αποκτά αλλά και να δημιουργεί γνώσεις και βεβαίως να τις αξιοποιεί κατά τον βέλτιστο τρόπο για τη διεκπεραίωση ποικίλων εργασιακών καθηκόντων. Η ανάπτυξη του γνωσιακού - διανοητικού περιεχομένου της εργασίας καθιστά τη μόρφωση κρίσιμο ζήτημα της κοινωνικής ζωής, μετατρέπει τη θεσμικά οργανωμένη, συστηματική και μακροχρόνια επιστημονική εκπαίδευση σε προνομιακό και αποφασιστικής σημασίας πεδίο δημιουργίας των σύγχρονων εργασιακών ικανοτήτων. Δεδομένης μάλιστα της ραγδαίας ανάπτυξης της επιστήμης και των καταιγιστικών τεχνολογικών και εργασιακών αλλαγών, ανακύπτει η ανά- [16]
γκη για διαρκή εκπαίδευση των ανθρώπων, προκειμένου αυτοί να είναι σε θέση να ανταποκρίνονται σε νέα εργασιακά καθήκοντα, παρακολουθώντας τις καινοτομίες που επιφέρει η επιστημονική και τεχνική πρόοδος. Όχι τυχαία, η ιδέα της δια βίου μάθησης είναι σήμερα τόσο δημοφιλής. Στην εποχή της πληροφορίας η σπουδαιότητα της γνώσης συνάπτεται με την ικανότητα μετάδοσής της. Παραγόμενη μέσα σε παγκόσμια δίκτυα, στα οποία συμμετέχουν ποικίλα εκπαιδευτικά και ερευνητικά ιδρύματα, δημόσιοι οργανισμοί και επιχειρήσεις, η γνώση θα πρέπει να διαχέεται σε όλους τους ενδιαφερόμενους, σε όλη τη κοινωνία. Συνακόλουθα, αναβαθμίζεται η αναγκαιότητα της επικοινωνίας και της συλλογικότητας μεταξύ των δημιουργών της, κάτι που όμως προσκρούει στις ανταγωνιστικές σχέσεις της εμπορευματικής οικονομίας και στις κυρίαρχες πρακτικές ιδιωτικοποίησης της γνώσης (Gibbons κ.α., 1994, 14,25,35). Σε κάθε περίπτωση, θεμελιώδης για μια κοινωνία της γνώσης είναι η ικανότητα να συνεργάζεται κανείς αρμονικά με άλλους ανθρώπους, να συμμετέχει σε ομαδικές δραστηριότητες στο πλαίσιο των οποίων γίνεται εφικτή η ανταλλαγή των ικανοτήτων που έκαστος διαθέτει. Άξια προσοχής είναι η εκτίμηση ότι στη νέα πραγματικότητα κινητήριος δύναμη της παραγωγής γνώσεων δε θα είναι πλέον η ατομική αλλά η ομαδική - συλλογική δημιουργικότητα (Gibbons κ.α., 1994, 9). Η σημασία που αποκτά η γνώση για τη σύγχρονη οικονομία συνεπάγεται την αναγκαιότητα αναδιαμόρφωσης των σχέσεων εργασίας ε- ντός των επιχειρήσεων, οι οποίες καλούνται να λειτουργήσουν ως οργανισμοί δημιουργίας και συσσώρευσης γνώσεων. Έτσι βλέπουμε να εμφανίζεται μια νέα εργασιακή «ηθική» η οποία καταφάσκει τη σημασία της ομαδικής εργασίας, την αναγκαιότητα καλλιέργειας ευαισθησίας και ενδιαφέροντος για το κάθε μέλος της ομάδας. Σε ορισμένες επιχειρήσεις, προκειμένου να καταστεί εφικτή η ταχύτερη διάδοση της γνώσης στις οργανωτικές δομές τους και η βέλτιστη αξιοποίησή της για την υλοποίηση των στόχων τους, προωθούνται εργασιακά μοντέλα που στηρίζονται ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [17]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ στην αλληλοβοήθεια. Τη θέση γραφειοκρατικών ιεραρχιών, συναπτόμενων με άκαμπτες διαδικασίες επικοινωνίας, παίρνουν τώρα ευέλικτες ο- μάδες, που απολαμβάνουν μεγάλη αυτονομία ως προς τον τρόπο λειτουργίας τους, αλλά πρωτίστως διακατέχονται από πνεύμα συλλογικότητας, αναγκαίο για την ελεύθερη, άτυπη, άμεση επικοινωνία και απρόσκοπτη ανταλλαγή ιδεών και διανοητικών ικανοτήτων μεταξύ των μελών τους (Von Krogh κ.α., 2001, 43-49). Κατά μία χαρακτηριστική άποψη, η συλλογικότητα, το ενδιαφέρον για τον άλλον, εντός του χώρου εργασίας, έχουν πλέον επιστημολογική αξία, διότι αφορούν στο «γιατί και πώς οι οργανώσεις αποκτούν γνώσεις» (Von Krogh κ.α., 2001, 49). Οι τεχνολογικά προηγμένες επιχειρήσεις δίνουν έμφαση όχι μόνον στην ιδιωτικοποιημένη γνώση, αυτή δηλαδή που έχει κωδικοποιηθεί και υπάγεται σε διαδικασίες εμπορευματοποίησης, αλλά και στη μέγιστη αξιοποίηση των γνώσεων που διαθέτει το προσωπικό, ιδιαίτερα στη σιωπηλή, μη δηλωμένη και άμεσα μη εμπορεύσιμη γνώση. Η ανάγκη αποκάλυψης και χρήσης αυτής ακριβώς της γνώσης ωθεί τις επιχειρήσεις να υιοθετήσουν στοιχεία ακαδημαϊκής κουλτούρας (Gibbons κ.α., 1994, 25-26). Όπως διαπιστώνεται, μια διαδικασία σύγκλισης βρίσκεται σε εξέλιξη μεταξύ επιχειρήσεων και ακαδημαϊκών ιδρυμάτων, στο πλαίσιο της οποίας κώδικες και πρακτικές των επιχειρήσεων διεισδύουν στους ακαδημαϊκούς χώρους, ενώ ακαδημαϊκοί κανόνες ρυθμίζουν τη δραστηριότητα ενός ξεχωριστού και βεβαίως προνομιούχου στρώματος εργαζομένων της γνώσης σε τομείς προηγμένης τεχνολογίας. Οι εταιρίες που ενσωματώνουν δραστηριότητες προηγμένης επιστημονικής έρευνας, (σε πεδία όπως η βιοτεχνολογία, η παραγωγή λογισμικού, η πληροφορική, οι επιστήμες των υλικών, η αεροδιαστημική, η ενέργεια, η ηλεκτρονική τεχνολογία) έχουν μεγάλη ανάγκη από την προσέλκυση και αξιοποίηση εργαζομένων με υψηλού επιπέδου επιστημονικές γνώσεις και ερευνητικές ικανότητες. Για το λόγο αυτό χαλαρώνουν τις αυστηρές γραφειοκρατικές δομές τους όσον αφορά την οργάνωση της εργασίας, υιοθετούν περισσότερο ευέλικτες πρακτικές, οι [18]
οποίες παρέχουν μεγαλύτερη αυτονομία στους εργαζόμενους της γνώσης (Kleinman & Vallas, 2001, 451,453,460-462,465). Συνάμα, ενθαρρύνεται η εργασία σε ομάδες, σε συνθήκες συναδελφικού και υποστηρικτικού κλίματος, το οποίο φέρνει πιο κοντά την επιχείρηση με την ακαδημαϊκή κουλτούρα (Kleinman & Vallas, 2001, 471). Ενδεικτική αυτών των αλλαγών είναι επίσης η δημιουργία από ιδιωτικές επιχειρήσεις προϋποθέσεων για πραγματοποίηση σημαντικών επιστημονικών δημοσιεύσεων από τις δικές τους ερευνητικές ομάδες. Στόχος τους είναι, αφενός, να καταστήσουν περισσότερο ελκυστική την απασχόληση σε αυτές του κατάλληλου ερευνητικού δυναμικού, αφετέρου, να προαγάγουν το κύρος της επιχείρησης στα πεδία στα οποία αυτή δραστηριοποιείται (Kleinman & Vallas, 2001, 470-471). Στο νέο οικονομικό περιβάλλον είναι δημοφιλής η άποψη ότι η γνώση και η πληροφορία διασφαλίζουν την ευελιξία στην εργασία, τη δυνατότητα των εταιριών να εξελίσσουν τα προϊόντα τους, τις διαδικασίες παραγωγής και τις στρατηγικές του μάρκετινγκ, καθώς και την ικανότητα των εργαζομένων να βελτιώνονται διαρκώς, να γίνονται περισσότερο δημιουργικοί και αποτελεσματικοί. Για το λόγο αυτό θεωρείται αναγκαίο στις επιχειρήσεις που συμμετέχουν αποτελεσματικά στην οικονομία της γνώσης και των πληροφοριών, παράλληλα με την εργασιακή δραστηριότητα, να αναπτύσσονται ποικίλες διαδικασίες ατομικής και συλλογικής μόρφωσης, οι οποίες θα συμβάλλουν στη διαρκή αναβάθμιση της ικανότητάς τους να καινοτομούν και να αναπτύσσονται. Ως εκ τούτου, αρκετές επιχειρήσεις δημιουργούν δικά τους εκπαιδευτικά κέντρα και προγράμματα ή συνεργάζονται με ποικίλα ακαδημαϊκά ιδρύματα για την οργάνωση της επιμόρφωσης και εκπαίδευσης του προσωπικού τους (Jarvis & Tosey, 2001, 149 Kleinman & Vallas, 2001, 472-473). Συνάμα, η δυνατότητα ταχύτατης μετάδοσης της γνώσης - πληροφορίας τείνει να διαμορφώσει μια νέα σχέση μεταξύ παραγωγών και καταναλωτών, δεδομένου ότι οι πρώτοι αποκτούν τη δυνατότητα να α- ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [19]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ ντλούν διαρκώς πληροφορίες από τους τελευταίους, ως προς τις ανάγκες τους για συγκεκριμένα προϊόντα, και οι τελευταίοι αποκτούν τη δυνατότητα άμεσης πρόσβασης στις διαδικασίες σχεδίασης και παραγωγής προϊόντων (Kenney, 2001, 98). Η κατάσταση αυτή ωθεί τον Alvin Toffler να υποστηρίξει ότι επίκειται η προοδευτική υπέρβαση της απόστασης μεταξύ του παραγωγού και του καταναλωτή, η εμφάνιση του «παραγωγαναλωτή», πράγμα που θα σημάνει τον περιορισμό του ρόλου της αγοράς στη ζωή της κοινωνίας (Τόφλερ, 1982, 321-329, 330-331). Στην υπό διαμόρφωση νέα πραγματικότητα σημαντική εξέλιξη αποτελεί το γεγονός ότι η επανάσταση των τεχνολογιών της πληροφορικής δημιουργεί τη δυνατότητα καθολικής πρόσβασης στη γνώση, πέρα από χωρο-χρονικούς περιορισμούς, με αποτέλεσμα η μόρφωση να προβάλλει σήμερα ως πρωτόγνωρη δυνατότητα μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Η διευρυμένη διαμεσολάβηση των ανθρώπινων σχέσεων από την τεχνολογία, από παγκόσμιας εμβέλειας μέσα επικοινωνίας, συγκέντρωσης, επεξεργασίας και διάδοσης πληροφοριών σηματοδοτεί την απελευθέρωση των ανθρώπινων επαφών και αλληλεπιδράσεων από τους διάφορους φυσικούς περιορισμούς, την υπέρβαση των ορίων της άμεσης παρουσίας των συμμετεχόντων σε ενιαίο χώρο. Η γνώση τείνει να απαλλαγεί εφεξής από την παραδοσιακή περιχαράκωσή της σε ξεχωριστά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Τα ηλεκτρονικά πολυμέσα υπόσχονται τη δημιουργία ενός μορφωτικού περιβάλλοντος, όπου το άτομο στις συνθήκες του καθημερινού του βίου θα μπορεί να έρχεται σε επαφή με ένα ευρύτατο φάσμα πνευματικών επιτευγμάτων της ανθρωπότητας (Jarvis, 2001, 34). Ο κάθε χώρος της καθημερινότητας θα μπορεί πλέον να λειτουργεί ως πεδίο μάθησης, ενώ η σχέση με τη γνώση θα είναι ευέλικτη και ιδιαιτέρως εξατομικευμένη, με δυνατότητα ικανοποίησης κάθε είδους μορφωτικής ανάγκης. Ο καθένας θα είναι ολοένα και περισσότερο σε θέση να αποκτά γνώσεις οποιουδήποτε περιεχομένου, οποιαδήποτε στιγμή το επιθυμεί και σε οποιοδήποτε μέρος κι αν βρίσκε- [20]
ται. «Το ηλεκτρονικό περιβάλλον θα συνομιλεί πραγματικά μαζί μας» (Τόφλερ, 1982, 415). Και βεβαίως, θα είναι πλέον εφικτή η άμεση ενσωμάτωση στους χώρους εργασίας θεσμών και διαδικασιών διαρκούς εκπαίδευσης. Όσο περισσότερο η τεχνολογία θα καθιστά εφικτή και αναγκαία την καθολική επικοινωνία, όσο περισσότερο θα ενισχύεται η παγκοσμιότητα των σύγχρονων παραγωγικών, οικονομικών και ευρύτερα πολιτικών και πολιτισμικών δραστηριοτήτων, τόσο περισσότερο θα είναι αναγκαίο να ενσαρκώνονται στην ατομική εργασία και μόρφωση τα επιτεύγματα της παγκόσμιας ανθρωπότητας. Θα πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι οι παραπάνω επισημάνσεις σκιαγραφούν τη συγκλονιστική τάση μετατροπής της εργασίας σε κατεξοχήν διανοητική δραστηριότητα, σε συνάρτηση με την οποία η γνώση και η μόρφωση αποκτούν καθοριστική σημασία στον ανθρώπινο βίο. Πρόκειται για την τάση εμφάνισης της «κοινωνίας της γνώσης», τουτέστιν μιας νέας βαθμίδας ιστορικής εξέλιξης, η οποία δεν προστίθεται απλώς στο συνεχές των προηγούμενων βαθμίδων, παρά σηματοδοτεί τη δυνατότητα ουσιώδους μετασχηματισμού του μέχρι τώρα κυρίαρχου τύπου ανθρώπινης εργασίας και κοινωνικών σχέσεων, των μέχρι τώρα κυρίαρχων νόμων ανάπτυξης της κοινωνίας. Η τάση σύζευξης της γνώσης με την εργασία, μετατροπής της τελευταίας σε διανοητική δραστηριότητα, ανάδειξης της μόρφωσης σε περιεχόμενο του ανθρώπινου βίου παραπέμπει στην ιστορική πραγματικότητα για την οποία ο Κ.Μαρξ δήλωνε ότι η παραγωγή του πλούτου θα εξαρτάται ολοένα και λιγότερο από την άμεση εργασία και το χρόνο διάρκειάς της, ενώ θεμέλιό της θα καταστεί «η ιδιοποίηση της γενικής παραγωγικής δύναμης του ανθρώπου, η δική του κατανόηση της φύσης και ο εξουσιασμός της διαμέσου της ύπαρξης του ανθρώπου ως κοινωνικού σώματος μ ένα λόγο η ανάπτυξη του κοινωνικού ατόμου» (Μαρξ, 1990, 538). ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [21]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ Ούτως εννοούμενη η «κοινωνία της γνώσης», συγκροτούμενη δηλαδή από σχέσεις επικεντρωμένες στην πολύπλευρη ανάπτυξη του «κοινωνικού ατόμου», σηματοδοτεί τον ορίζοντα της κοινωνικής χειραφέτησης, με τη μορφή της υπέρβασης της ταξικής κοινωνίας και συνάμα της μετάβασης από την προϊστορία της ανθρωπότητας στην πραγματική της ιστορία 1. Γ Η ανάδειξη της σχέσης γνώσης και εργασίας από τη σκοπιά της προοπτικής της κοινωνικής χειραφέτησης αποτελεί επίτευγμα της μαρξιστικής σκέψης. Δέον να σημειώσουμε ότι για το μαρξισμό η εργασία έχει εγγενώς μορφωτική διάσταση, ως δραστηριότητα η οποία όχι μόνο παράγει τα υλικά μέσα που απατούνται για την φυσική ύπαρξη του ανθρώπου, αλλά και δημιουργεί τον πολιτισμό, διαμορφώνει τον ίδιο τον άνθρωπο ως κοινωνικό-πολιτισμικό ον 2. 1 Σύμφωνα με την κλασική δήλωση του Κ.Μαρξ «Οι αστικές σχέσεις παραγωγής είναι η τελευταία ανταγωνιστική μορφή της κοινωνικής διαδικασίας παραγωγής...την ίδια στιγμή οι παραγωγικές δυνάμεις που αναπτύσσονται στα σπλάχνα της αστικής κοινωνίας δημιουργούν τις υλικές συνθήκες για την άρση του ανταγωνισμού. Συνακόλουθα, αυτός ο κοινωνικός σχηματισμός οδηγεί την προϊστορία της ανθρωπότητας στο τέλος της» (Marx, 1986, 182). 2 Αξίζει εδώ να αναφέρουμε το εγχείρημα του Γκέοργκ Χέγκελ να παρουσιάσει την παγκόσμια ιστορία, όλη την εξέλιξη του πολιτισμού, ως διαδικασία ποιοτικής ανάπτυξής του, προσδίδοντας σε αυτή (στη διαδικασία) περιεχόμενο μορφωτικό. Στη σκέψη του Γκ.Χέγκελ, η παγκόσμια ιστορία προκύπτει ως πορεία του πνεύματος μέσα στον κόσμο: το πνεύμα, εντός και δια της ιστορίας, δημιουργεί τον πολιτισμό, και συνάμα κατανοεί τη φύση και τον εαυτό του, αποκτά αυτοσυνείδηση και καθίσταται ελεύθερο. Κορύφωση της ιστορικής εξέλιξης είναι η κατάσταση της πλήρους αυτοσυνείδησης και της συνειδητοποιημένης ελευθερίας (Χέγκελ, 2005, 172,180). Η ιστορία στη σκέψη του Γκ.Χέγκελ προβάλλει ως δημιούργημα του πνεύματος, ως έργο διανοητικό, το οποίο αποτυπώνεται, αντικειμενοποιείται σε όλες τις πτυχές του πολιτισμού. Σε αυτή όμως την εξόχως ιδεοκρατική κοσμοθεωρία κρύβεται η διαίσθηση του νομοτελούς χαρακτήρα της κοινωνικής εξέλιξης, της δημιουργίας και ανάπτυξης του ανθρώπινου κόσμου βάσει νόμων που υπερβαίνουν τις επιθυμίες και ενέργειες των μεμονωμένων ατόμων. Η σκέψη του Γκ.Χέγκελ πλησίασε σημαντικά την ιδέα ότι η ιστορική εξέλιξη της κοινωνίας, ουσία της οποίας αποτελεί η [22]
Για το μαρξισμό η εργασία συνιστά σκόπιμη, διαμεσολαβημένη από εργαλεία (μέσα εργασίας) και συντελούμενη εντός πλαισίου ιδιότυπων κοινωνικών σχέσεων (σχέσεων εργασίας), μετασχηματιστική επενέργεια στα σώματα της φύσης. Με τη βοήθεια των μέσων εργασίας ο άνθρωπος μετασχηματίζει τη φύση και συνάμα διεισδύει στις ενδότερες πτυχές της υλικής πραγματικότητας, αναλύει και ανακαλύπτει τις αντικειμενικές της ιδιότητες, επενεργεί σε αυτήν σύμφωνα με το μέτρο και τους νόμους της. Διαμέσου των εργαλείων η ανθρωπότητα καθιστά αντικείμενο εργασιακής επενέργειας και, συνεπώς, αντικείμενο ανίχνευσης, γνωσιακής προσπέλασης και κατανόησης, διαρκώς διευρυνόμενες περιοχές του μικρόκοσμου και μακρόκοσμου. Γνωρίζουμε την πραγματικότητα επειδή ακριβώς αναπτύσσουμε διαμεσολαβημένη, εργασιακή σχέση προς αυτήν, επειδή τη μετασχηματίζουμε με τη βοήθεια ολοένα και πιο ισχυρών μέσων εργασίας. Η εργασία αποτελεί πεδίο απόκτησης, διεύρυνσης αλλά και ελέγχου, επαλήθευσης των ανθρώπινων γνώσεων, καθώς και διαμόρφωσης, εκδήλωσης, ανάπτυξης των ανθρώπινων ικανοτήτων. Στα αποτελέσματα της εργασίας αντικειμενοποιούνται οι γνώσεις, οι ικανότητες και οι σκοποί που συνθέτουν την ανθρώπινη δραστηριότητα. Έτσι, ο κόσμος που μας περιβάλλει, ως κόσμος πολιτισμικός, δημιουργημένος από την εργασία, αποτελεί σύνολο αντικειμενοποιημένων γνώσεων, ικανοτήτων και σκοπών, αντικειμενοποιημένων κοινωνικών δυνάμεων του ανθρώπου. Ενώπιον αυτού του κόσμου βρίσκεται η εκάστοτε νέα γενιά και, προκειμένου να μπορέσει να επιβιώσει και να αναπτυχθεί εντός αυτού, ακριπολιτισμική μεταμόρφωση του φυσικού κόσμου, αποτελεί διαδικασία διαμόρφωσης των ειδοποιών χαρακτηριστικών της ανθρωπότητας, της ίδιας της κοινωνικότητας ως πνευματικότητας (ως πνευματικού δεσμού), και συνάμα, διαδικασία μόρφωσης, σταδιακής πνευματικής προσοικείωσης των επιτευγμάτων αυτής της πορείας. ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [23]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ βώς ως γενιά ανθρώπων, θα πρέπει να διέλθει από τη διαδικασία της α- ποαντικειμενοποίησης, της αφομοίωσης δηλαδή των γνώσεων, της ανάπτυξης των ικανοτήτων και της κατανόησης των σκοπών που έχουν αντικειμενοποιηθεί στα υφιστάμενα μέσα εργασίας και ευρύτερα στο πολιτισμικό, κοινωνικό περιβάλλον. Από αυτή τη σκοπιά, η μόρφωση αποτελεί δραστηριότητα αφομοίωσης από τη νέα γενιά των γνώσεων, ανάπτυξης των ικανοτήτων και κατανόησης των νοημάτων που ενσαρκώνονται στα μέσα εργασιακής - πολιτισμικής δραστηριότητας και, συνακόλουθα, αφορά στην αφομοίωση των τρόπων που της επιτρέπουν να συνεχίσει να δημιουργεί και να αναπτύσσει τον ανθρώπινο πολιτισμό. Οι άνθρωποι, λοιπόν, μορφώνονται επειδή εργάζονται, μετασχηματίζουν σκόπιμα τον κόσμο τους, προκειμένου ακριβώς να διατηρήσουν και να αναπτύξουν την εργασιακή τους σχέση με τον κόσμο. Η μόρφωση συνιστά πρωτίστως διαμόρφωση του ανθρώπου ως υποκειμένου της εργασίας. Η εργασία δε αποτελεί την ουσία, την καθοριστική σχέση της κοινωνικής ολότητας. Γι αυτό το λόγο η εργασιακή διάσταση της μόρφωσης είναι η ουσιώδης, η πλέον καθοριστική 3. Η κοινωνία ως οργανική ολότητα και η εργασία ως ουσία (ουσιώδης σχέση) της κοινωνίας διανύουν μια διαλεκτική διαδικασία ανάπτυξης, εντός της οποίας εμφανίζονται, αναπτύσσονται σταδιακά και ωριμάζουν τα ειδοποιά τους γνωρίσματα. Σε συνάρτηση με αυτή τη διαδικασία ωριμάζει και η γνωσιακή δραστηριότητα των ανθρώπων η μόρφωση αποκτά κατεξοχήν κοινωνική σημασία. Ακριβέστερα, η γνωσιακή - μορφωτική 3 Ο Δημήτρης Πατέλης κάνει λόγο για την «παραγωγική συνιστώσα της εκπαίδευσης», δηλαδή για την παραγωγή και αναπαραγωγή εντός της εκπαίδευσης τους ανθρώπου της εργασίας της βασικής παραγωγικής δύναμης (Πατέλης, 2002, 55). [24]
διάσταση της εργασίας, το εύρος και η σημασία της βρίσκονται στον πυρήνα της ωρίμανσης της εργασίας καθεαυτής 4. 4 Θα πρέπει εδώ να αναφέρουμε ότι η συγκεκριμένη οπτική της εξέλιξης της κοινωνίας και της σχέσης μεταξύ εργασίας, γνώσης και μόρφωσης που παρουσιάζουμε εδώ και υπό την οποία θα πραγματευτούμε τα θέματα αυτού του βιβλίου εδράζεται μεθοδολογικά στην θεωρία της κοινωνίας την οποία ο Βίκτωρ Α.Βαζιούλιν αναπτύσσει στο έργο του Λογική της ιστορίας. Η ιδιαίτερη σημασία του έργου αυτού συνίσταται στο γεγονός ότι για πρώτη φορά επιχειρείται η μελέτη της κοινωνίας ως αναπτυσσόμενης οργανικής ολότητας, ως εσωτερικής ενότητας διαφορετικών πλευρών, για πρώτη φορά διακρίνονται οι κινητήριες αντιφάσεις και οι νομοτελείς βαθμίδες αυτής της πορείας, και συνάμα ανιχνεύονται οι περαιτέρω προοπτικές της (Βλ.Πατέλης, 2004). Αξιοποιώντας στην εξέταση της δομής της κοινωνίας τα μεθοδολογικά συμπεράσματα από τη μελέτη του επί της αντικειμενικής λογικής του Κεφαλαίου του Κ.Μαρξ (βλ.vazjulin, 2002), ο Β.Α.Βαζιούλιν διακρίνει στην κοινωνική ολότητα α) την απλούστερή της σχέση, το Είναι του κοινωνικού τις βιολογικές σχέσεις των ανθρώπων με τη φύση και μεταξύ τους, β) την Ουσία της κοινωνίας την εργασία ως αντιφατική αλληλεπίδραση παραγωγικών δυνάμεων και σχέσεων παραγωγής, γ) το Φαινόμενο τις περιπτώσεις έκφανσης του κοινωνικού στον ανθρώπινο ψυχισμό (στη συνείδηση) και δ) την Πραγματικότητα (την ενότητα μεταξύ φαινομένου και ουσίας) τις σχέσεις του εποικοδομήματος, τους δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων ως προσωπικοτήτων. Ιδιαίτερη μεθοδολογική σημασία για το ερευνητικό μας εγχείρημα έχει η παρουσίαση στο εν λόγω έργο της ιστορικής εξέλιξης ως διαδικασίας ωρίμανσης των ίδιων των κοινωνικών δεσμών, της ίδιας της κοινωνικής ολότητας, η οποία συμπεριλαμβάνει συγκεκριμένες αναγκαίες βαθμίδες: α) Τη βαθμίδα δημιουργίας των προϋποθέσεων εμφάνισης της κοινωνίας. Ο Β.Α.Βαζιούλιν διακρίνει ως αφετηριακή στιγμή της κοινωνίας την εμφάνιση των προϋποθέσεών της εντός πλαισίου φυσικών σχέσεων των μελών της ανθρώπινης αγέλης προς το περιβάλλον και μεταξύ τους. Η διάκριση του σταδίου εμφάνισης των προϋποθέσεων της κοινωνίας και της εργασίας είναι εξόχως σημαντική για την επιστημονική θεώρησή της, δεδομένου ότι διακρίνονται εκείνες οι ιδιαίτερες, φυσικές σχέσεις η εξέλιξη των οποίων οδήγησε στη γένεση ενός νέου αντικειμένου, της κοινωνίας και της ουσίας της - της εργασίας, ενώ συνάμα οι φυσικές σχέσεις αποτέλεσαν πλευρά αντιφατικής αλληλεπίδρασης με τις νέες, κοινωνικές σχέσεις. Εντός αυτής της αλληλεπίδρασης εξελίχθηκε και διαμορφώθηκε η κοινωνία. β) Την πρωταρχική εμφάνιση της κοινωνικής ολότητας. Η πρωταρχική εμφάνιση της κοινωνίας συνίσταται στην πρωταρχική εμφάνιση της εργασιακής παραγωγικής σχέσης των ανθρώπων προς το περιβάλλον και στην πρωταρχική συγκρότηση των μεταξύ τους σχέσεων βάσει της παραγωγικής τους δραστηριότητας, δηλαδή ως σχέσεων εργασιακών κοινωνικών. Η πρωταρχική εμφάνιση της κοινωνίας και της εργασίας συμπίπτει με την ιστορική περίοδο του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος, εντός του οποίου εμφανίζεται αρχικά η τροφοσυλλεκτική και αργότερα η παραγωγική οικονομία. γ) Τη διαμόρφωση της κοινωνίας. Η διαμόρφωση της κοινωνίας αφορά μια μεγάλη ιστορική περίοδο (που συμπίπτει σε γενικές γραμμές με την περίοδο των ταξικών κοινωνικών σχηματισμών), κατά την οποία οι εργασιακές σχέσεις προς το περιβάλλον και μεταξύ των ανθρώπων ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [25]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ Η εργασία, όσον αφορά τον σκόπιμο συνειδητό χαρακτήρα της, συνάπτεται με την αναγκαιότητα απόκτησης γνώσεων σχετικά με τις βασικές ιδιότητες του αντικειμένου της εργασιακής επενέργειας, των μέσων της εργασίας, αλλά και των ιδιαίτερων κοινωνικών - εργασιακών σχέσεων, στο πλαίσιο των οποίων η ίδια λαμβάνει χώρα. Η απόκτηση γνώσεων συντελείται, αφενός, άμεσα κατά την ίδια την εργασιακή δραστηριότητα, και, αφετέρου, εντός εξειδικευμένων δραστηριοτήτων εκπαίδευσης της νέας γενιάς. Η σημασία της εκπαίδευσης ως ξεχωριστού τομέα του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας, καθορίζεται αποφασιστικά από το βαθμό συμμετοχής των πολιτισμικών επιτευγμάτων της ανθρωπότητας (σύγχρονων και παρελθοντικών) στην εργασία του κάθε ξεχωριστού ατόμου, από το βαθμό ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Όταν η εργασία αποτελεί, ως επί το πλείστον, χειρωνακτική δραστηριότητα, όταν εντός της κυριαρχούν τα χειροκίνητα εργαλεία και οι φυσικές δυνάμεις των εργαζομένων, δηλαδή παραγωγικές δυνάμεις που συνιστούν εν πολλοίς δυνάμεις της φύσης (εισέτι μη μετασχηματισμένα ή επιδερμικά μετασχηματισμένα φυσικά σώματα), η μορφή γνώσης που άμεσα την υποστηρίζει είναι αυτή της καθημερινής εμπειρίας, της συσσώρευσης δια της άμεσης επαφής με τα πράγματα παρατηρησιακών δεδομένων. Στην περίπτωση αυτή η αφομοίωση από τη νέα γενιά της απαραίτητης για την εργασία εμπειρικής γνώσης συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με μετασχηματίζουν σταδιακά τις αφετηριακές βιολογικές-φυσικές σχέσεις των ανθρώπων προς τη φύση και μεταξύ τους, καθιστώντας τες κατεξοχήν κοινωνικές. Κατά τη βαθμίδα της διαμόρφωσης της κοινωνικής ολότητας, διαμορφώνεται και η ίδια η εργασία, αποκτά σταδιακά τα ειδοποιά, κοινωνικά της χαρακτηριστικά, καθίσταται κατεξοχήν εργασία, εργασιακή σχέση προς τη φύση και εργασιακή, κοινωνική σχέση μεταξύ των ανθρώπων. δ) Την ωριμότητα της κοινωνικής ολότητας. Στη θεωρία της Λογικής της ιστορίας, ο κεφαλαιοκρατικός κοινωνικός σχηματισμός αποτελεί το τελευταίο στάδιο της διαδικασίας διαμόρφωσης της κοινωνίας, πέραν του οποίου βρίσκεται η βαθμίδα της ώριμης εργασίας και των ώριμων κοινωνικών σχέσεων, η οποία ταυτίζεται με την κομμουνιστική κοινωνία (Βαζιούλιν, 2004, 299-300). [26]
την άμεση συμμετοχή στην εργασιακή δραστηριότητα, έχει κατά κανόνα τη μορφή της μαθητείας. Για χιλιάδες χρόνια οι απαραίτητες για την α- νάπτυξη της ικανότητας προς εργασία εμπειρικές γνώσεις μεταδίδονταν εντός της οικογένειας ή της κοινότητας με άμεσα πρακτικό-βιωματικό τρόπο, δια της παρατήρησης και της μίμησης από τα παιδιά των δραστηριοτήτων των μεγάλων. Όταν όμως τα μέσα εργασίας αρχίζουν να ενσαρκώνουν επιστημονικές γνώσεις, να αποτελούν δηλαδή πολιτισμικά επιτεύγματα και όχι α- πλώς φυσικά σώματα που χρησιμοποιούνται ως μέσα παραγωγής, στην εργασία του κάθε ξεχωριστού ατόμου καθοριστικός καθίσταται ο ρόλος των γνώσεων και των νοητικών του δυνάμεων. Από τη στιγμή λοιπόν που τα μέσα εργασίας αποτελούν δημιουργήματα του πολιτισμού και η επιστήμη μετατρέπεται σε παραγωγική δύναμη, η μόρφωση, ως διαμόρφωση του υποκειμένου της εργασίας, αφορά, πρωτίστως, στην αφομοίωση των κεκτημένων επιστημονικών γνώσεων και στην ανάπτυξη των νοητικών ικανοτήτων, στην πολύπλευρη καλλιέργεια της συνείδησης εκάστου εργαζόμενου. Η πλέον αποφασιστική συμμετοχή της μόρφωσης στην εργασία και στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων είναι οργανικά συνυφασμένη με τον ώριμο κοινωνικό χαρακτήρα της εργασίας. Με την ανάπτυξη ακριβώς του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας η εκπαίδευση της νέας γενιάς διαφοροποιείται από την άμεση εργασιακή δραστηριότητα, συγκροτείται ως σχετικά αυτόνομος τομέας του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας. Η αυτονομία αυτή σημαίνει, ταυτόχρονα, εμβάθυνση των εσωτερικών δεσμών (σε αντιδιαστολή προς της εξωτερική, άμεση σχέση) μεταξύ εκπαίδευσης και εργασίας (Βαζιούλιν, 2004, 178). ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [27]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ Δ Ο άνθρωπος, εργαζόμενος ως φορέας γνώσεων και διανοητικών ικανοτήτων, καθολικών πολιτισμικών δημιουργημάτων της ανθρωπότητας, ως μέτοχος δηλαδή της ώριμης (όσον αφορά τον κοινωνικό της χαρακτήρα) εργασίας, συνιστά το υποκείμενο της εργασίας στην πλέον ανεπτυγμένη μορφή του. Κατεξοχήν υποκείμενο της εργασίας αποτελούν οι άνθρωποι ως εργαζόμενοι κυρίως δια της νόησης - συνείδησης και, συνακόλουθα, ως συλλογικοί σχεδιαστές, ρυθμιστές, διευθυντές των μέσων παραγωγής και των παραγωγικών διαδικασιών. Υποκείμενα της εργασίας είναι οι άνθρωποι όταν δύνανται να μετασχηματίζουν ενεργά το περιβάλλον τους, βάσει σκοπών και σχεδίων που ενσαρκώνουν εγνωσμένους αντικειμενικούς νόμους και δυνατότητες αλλαγής της φύσης 5. Η εμπλοκή των ανθρώπων στην παραγωγική διαδικασία ως υποκειμένων εμφανίζεται ήδη, έστω σε υποτυπώδη μορφή, στην ιστορική αφετηρία της εργασίας και της κοινωνικής ζωής. Όμως η ικανότητα των εργαζομένων να αποτελούν υποκείμενο της εργασίας δεν αποτελεί αρχικά το κυρίαρχο χαρακτηριστικό της παραγωγικής διαδικασίας. Στη μέχρι τώρα ιστορική πορεία της ανθρωπότητας, παράλληλα με τη διαρκώς α- ναπτυσσόμενη, διαμορφούμενη ικανότητα των ανθρώπων να διευθύνουν τις παραγωγικές διαδικασίες, το μεγαλύτερο μέρος των εργαζομένων εμπλεκόταν και εμπλέκεται στην παραγωγή κυρίως ως σύνολο φυσικών παραγωγικών δυνάμεων, ως μέσα υλοποίησης παραγωγικών σκοπών και συνακόλουθα ως αντικείμενα διεύθυνσης χειραγώγησης. Αυτό ισχύει, 5 «Το υποκείμενο της πολιτισμικής ανάπτυξης είναι ο άνθρωπος ως δημιουργός πολιτισμού, ως πεπαιδευμένο ον, το οποίο διαθέτει συνείδηση και αυτοσυνείδηση.... Επομένως η κοινωνική συνείδηση χαρακτηρίζει τον άνθρωπο όπου και όποτε δεν λειτουργεί ως παθητικό αντικείμενο, ως ενεργούμενο, αλλά γίνεται ενεργητικό κοινωνικό υποκείμενο, δηλαδή ένα ον που μετασχηματίζει σκόπιμα τους αντικειμενικούς όρους της ύπαρξής του» (Πατέλης, 2008, 227). [28]
βέβαια, σε διαφορετική κλίμακα για τους ιστορικά διαφορετικούς τύπους εργαζομένου και, φυσικά, είναι μεγάλη η απόσταση μεταξύ των δούλων της αρχαιότητας που θεωρούνταν ομιλούντα εργαλεία, των υποταγμένων στη φύση αγροτών της προβιομηχανικής εποχής και των μισθωτών εργαζομένων της σύγχρονης βιομηχανικής - «μεταβιομηχανικής» κεφαλαιοκρατίας. Όμως πραγματικό, ανεπτυγμένο υποκείμενο της εργασίας καθίστανται οι άνθρωποι μόνον στην κοινωνία, η οποία «κάνοντας τον εαυτό της κυρίαρχο σ όλα τα μέσα παραγωγής για να τα χρησιμοποιεί κοινωνικά σχεδιασμένα, εξαφανίζει τη μέχρι τώρα υποδούλωση των ανθρώπων στα δικά τους μέσα παραγωγής», (Ένγκελς, 2001, 450), όπου «στη θέση της κυβέρνησης πάνω σε πρόσωπα, έρχεται η διοίκηση υποθέσεων και η καθοδήγηση διαδικασιών παραγωγής» (Ένγκελς, 2001, 434). Βάσει των παραπάνω και δεδομένου ότι η εκπαίδευση, η οργανωμένη, δηλαδή, και συστηματική διαδικασία μετάδοσης γνώσεων, συνιστά εργασία που διαμορφώνει το άτομο ως υποκείμενο της εργασιακής δραστηριότητας, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στην ιστορία της ανθρωπότητας η θέση της εκπαίδευσης (και της μόρφωσης, εν γένει) στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, η σημασία της για την εργασιακή δραστηριότητα και την κοινωνική ζωή ήταν αντίστοιχη της σημασίας και του ρόλου της συνείδησης στην ανθρώπινη εργασία, του βαθμού στον οποίο το κάθε άτομο εργαζόταν ως φορέας γνώσεων και διανοητικών ικανοτήτων, του βαθμού ανάπτυξης του κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας. Λαμβάνοντας υπόψη την εσωτερική συνάφεια μεταξύ μόρφωσης - εκπαίδευσης και εργασίας, θα λέγαμε ότι η μόρφωση στην πλέον ώριμη και αυθεντική διάστασή της συνιστά, κυρίως, καλλιέργεια καθολικών ικανοτήτων, αφομοίωση, ανάπτυξη των τρόπων του νοείν και του συνειδέναι, δηλαδή των καθολικών μορφών ανθρώπινης δραστηριότητας. Τοιουτοτρόπως, οι εργαζόμενοι δύνανται να καταστούν πραγματικοί διευθυντές των μέσων παραγωγής και των παραγωγικών διαδικασιών (υπό τον όρο βεβαίως του κοινωνικού χαρακτήρα αυτών), των συλλογι- ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [29]
ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ κών κοινωνικών τους υποθέσεων. Κοντολογίς, η μόρφωση, στην πλέον αυθεντική ανεπτυγμένη μορφή της, αποτελεί ειδοποιό θεμελιώδες γνώρισμα ακριβώς της ώριμης εργασίας, της εργασίας που αποτελεί συλλογική, διανοητική, διαχειριστική δραστηριότητα των ανθρώπων. Αν λοιπόν η μετατροπή της επιστημονικής γνώσης σε παραγωγική δύναμη, η τάση διεύρυνσης του διανοητικού περιεχομένου της εργασίας (φαινόμενα που συνδέουμε με τα ειδοποιά γνωρίσματα της δημοφιλούς έννοιας «κοινωνία της γνώσης») αποτελούν θεμελιώδες γνώρισμα της προοπτικής ωρίμανσης του κοινωνικού της χαρακτήρα και, ταυτόχρονα, της ωρίμανσης των ίδιων των κοινωνικών σχέσεων, της ίδιας της κοινωνικής ολότητας, τότε δεν μπορούμε να παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι η συγκλονιστική αναβάθμιση της σημασίας της γνώσης και της μόρφωσης στις σύγχρονες κοινωνίες, η οποία συντελείται υπό τους όρους του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, βρίσκεται, ως προς τη δυναμική της, σε σχέση αναντιστοιχίας προς αυτόν, συγκροτώντας πτυχή της ουσιώδους αντίφασής του, της αντίφασης μεταξύ του διευρυνόμενου, αναπτυσσόμενου κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας και της κεφαλαιοκρατικής εκμετάλλευσής της -των ανταγωνιστικών κεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, θεωρούμε ότι η εξέταση της τάσης διαμόρφωσης της «κοινωνίας της γνώσης» συναρθρώνεται, αφενός, με τη μελέτη των αντιφάσεων που διέπουν αυτή την εξέλιξη εντός του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, αφετέρου, με την διερεύνηση της σημασίας αυτής της τάσης για τις προοπτικές της ανθρωπότητας, με την ανίχνευση των όρων κατίσχυσής της και του χαρακτήρα των ανθρώπινων σχέσεων που εγγενώς συνάδουν προς μια τέτοια κοινωνία. Η εξέταση των σύγχρονων ραγδαίων αλλαγών στα πεδία της δημιουργίας και μετάδοσης γνώσεων σε συνάρτηση με τις αλλαγές στο χαρακτήρα της εργασίας αφορά, κατ ουσίαν, στη διερεύνηση του κοινωνικού μας μέλλοντος, των δυνατοτήτων και προοπτικών ριζικής αλλαγής του κυρίαρχου τύπου κοινωνικών σχέσεων. Συνάμα, η κατανόηση της [30]
κοινωνικής σημασίας των συντελούμενων αλλαγών προϋποθέτει τη σφαιρική αντίληψη της ιστορικής διάστασης που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ γνώσης, μόρφωσης και εργασίας κατά την ίδια τη διαδικασία πρωταρχικής εμφάνισης και διαμόρφωσης της κοινωνικής ολότητας. Προϋποθέτει, με άλλα λόγια, τη θεώρηση της ιστορικά αυξανόμενης σημασίας της γνώσης και της μόρφωσης στην εργασία και την κοινωνική ζωή υπό το πρίσμα του ιστορικά αναπτυσσόμενου κοινωνικού χαρακτήρα της εργασίας και συνάμα της ιστορικά αναπτυσσόμενης διαμορφούμενης κοινωνικότητας της ίδιας της ανθρωπότητας. Εκκινώντας από αυτές τις παραδοχές, στα επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε τις αλλαγές στη σημασία της γνώσης και της μόρφωσης κατά την εξέλιξη της κοινωνικής ολότητας, επιχειρώντας να παρουσιάσουμε τον ιστορικά αύξοντα ρόλο τους στην εργασία ως ειδοποιό γνώρισμα της διαδικασίας ωρίμανσης της ίδιας της εργασίας και της κοινωνικής ολότητας. Συνάμα, θα αναδείξουμε τις αντιφάσεις που χαρακτηρίζουν την κεφαλαιοκρατία στην κίνησή της προς μια κοινωνία θεμελιωμένη στη γνώση, καθώς και τον οργανικό δεσμό της «κοινωνίας της γνώσης» με την προοπτική χειραφέτησης της εργασίας από την ταξική εκμετάλλευση και κατίσχυσης αυθεντικά συνεργατικών αλληλέγγυων σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων. ΕΝΑΣ ΚΟΣΜΟΣ ΡΑΓΔΑΙΩΝ ΑΛΛΑΓΩΝ [31]