Δρ. Δημήτριος Γιαννακόπουλος. Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Αργολίδας π. Πάρεδρος Π.Ι.

Δρ. Δημήτριος Γιαννακόπουλος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Αργολίδας π. Πάρεδρος Π.Ι. Σχέδια Διδασκαλίας και Διδακτικό Υλικό των Δειγματικών Διδασκαλιών που πραγματοποιήθηκαν από τον Σχολικό Σύμβουλο Φιλολόγων σε τμήματα μαθητών των εξής Σχολικών Μονάδων: 2ο Λύκειο Άργους Γυμνάσιο Κρανιδίου 1ο Λύκειο Ναυπλίου Λύκειο Αγ. Τριάδας 1ο Λύκειο Άργους Οκτώβριος Νοέμβριος 2012 1

Ι. ΣΧΕΔΙΟ ΟΛΙΣΤΙΚΗΣ / ΚΕΙΜΕΝΟΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 2o Λύκειο Άργους (Θεωρητική Κατεύθυνση Β Λυκείου) 25/9/2012 αἰτίαν τε οὐκ ἐλαχίστην Ἀρχίδαμος ἔλαβεν ἀπ αὐτοῦ, δοκῶν καὶ ἐν τῇ ξυναγωγῇ τοῦ πολέμου μαλακὸς εἶναι καὶ τοῖς Ἀθηναίοις ἐπιτήδειος, οὐ παραινῶν προθύμως πολεμεῖν ἐπειδή τε ξυνελέγετο ὁ στρατός, ἥ τε ἐν τῷ Ἰσθμῷ ἐπιμονὴ γενομένη καὶ κατὰ τὴν ἄλλην πορείαν ἡ σχολαιότης διέβαλεν αὐτόν, μάλιστα δὲ ἡ ἐν τῇ Οἰνόῃ ἐπίσχεσις. Οἱ γὰρ Ἀθηναῖοι ἐσεκομίζοντο ἐν τῷ χρόνῳ τούτῳ, καὶ ἐδόκουν οἱ Πελοποννήσιοι ἐπελθόντες ἂν διὰ τάχους πάντα ἔτι ἔξω καταλαβεῖν, εἰ μὴ διὰ τὴν ἐκείνου μέλλησιν. ἐν τοιαύτῃ μὲν ὀργῇ ὁ στρατὸς τὸν Ἀρχίδαμον ἐν τῇ καθέδρᾳ εἶχεν. ὁ δὲ προσδεχόμενος, ὡς λέγεται, τοὺς Ἀθηναίους τῆς γῆς ἔτι ἀκεραίου οὔσης ἐνδώσειν τι καὶ κατοκνήσειν περιιδεῖν αὐτὴν τμηθεῖσαν, ἀνεῖχεν. (Θουκυδίδης, ΙΙ, 18, 3-5) Διαμορφωτική Επεξεργασία Δομολειτουργικός Άξονας: 1) Η διάχυση της έννοιας της «χρονοτριβής» στο κείμενο : ἐπιμονὴ Παραδειγματικός σχολαιότης Άξονας ἐπίσχεσις (εκφρ.μέσο) μέλλησις 2) Η αντιδιαστολή της «χρονοτριβής» προς την έννοια της «ταχύτητας» και το προσδοκώμενο αποτέλεσμα της δεύτερης για τους πρωταγωνιστές των γεγονότων, όπως μεταφέρεται από τρίτο πρόσωπο, τον Ιστορικό: ἐδόκουν οἱ Πελοποννήσιοι ἐπελθόντες ἂν διὰ τάχους πάντα ἔτι ἔξω καταλαβεῖν, εἰ μὴ διὰ τὴν ἐκείνου μέλλησιν ( εκφρ. Μέσο η υπόθεση σε πλάγιο λόγο, με τον περιεχόμενο σε αυτήν άλλον υποθετικό λόγο, λανθάνοντα) 2

3) Η σύνοψη / συμπύκνωση των προηγούμενων λεκτικών παραλλαγών της έννοιας της «καθυστέρησης και ο ρόλος της διαδικασίας αυτής στο επίπεδο της επικοινωνίας του Ιστορικού με τους αναγνώστες : «ἀνοχή» («Ἀρχίδαμος ἀνεῖχεν) (εκφρ. Μέσο, η γενίκευση στο τέλος του κειμένου) ἐπιμονὴ σχολαιότης ἐπίσχεσις μέλλησις ἀνοχή Νοηματικός και ιδεολογικός άξονας: Εργασία σε ομάδες Η ιστορικότητα της συμπεριφοράς του Αρχίδαμου, όπως τη διαμόρφωσαν οι επιμέρους καθυστερήσεις και η τελική του στάση: 1) Τι πίστευαν οι Πελοποννήσιοι γι αυτόν (ενδοτικότητα υποχωρητικότητα) (1 η ομάδα) 2) Τι πίστευε αυτός για τους αντιπάλους τους (έσχατος συμβιβασμός) (2 η ομάδα) [* Τι πιστεύουμε εμείς για αυτόν ; (μετριοπάθεια φιλειρηνικό πνεύμα)] Γλωσσικός Άξονας 1.Επεξεργασία και συσχέτιση λέξεων με τη Ν.Ε. γλώσσα. ἐνδώσειν : Διαμορφωτική Αξιολόγηση ( 3 η Ομάδα) 2. Εργασία για το σπίτι: Τελική Αξιολόγηση σχολαιότης /σχολάζω> σχολή ασχολία > σχολείο / «σχόλη» α. Ετυμολογία και ερμηνευτική συσχέτιση με λέξεις του ίδιου κειμένου β. Η ιστορία μιας έννοιας από την Αρχαιότητα μέχρι σήμερα Επιλεγμένη βιβλιογραφία Κοσσυβάκη Φ.(2004) Εναλλακτική Διδακτική. Προτάσεις για μετάβαση από τη Διδακτική του Αντικειμένου στη Διδακτική του Ενεργού Υποκειμένου Μercer N. (1995) The Guided Construction of Knowledge. Talk Among Teachers and Learners (ελλ. Μετ.) Τσάφος Β. (2004) Η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας και γλώσσας. Για μια εναλλακτική μαθητεία στον αρχαίο κόσμο Φουντοπούλου Μ. (2006) Αρχές μάθησης και καλλιέργεια της κριτικής σκέψης: εφαρμογή στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών 3

Στην τάξη αἰτίαν τε οὐκ ἐλαχίστην Ἀρχίδαμος ἔλαβεν ἀπ αὐτοῦ, δοκῶν καὶ ἐν τῇ ξυναγωγῇ τοῦ πολέμου μαλακὸς εἶναι καὶ τοῖς Ἀθηναίοις ἐπιτήδειος, οὐ παραινῶν προθύμως πολεμεῖν ἐπειδή τε ξυνελέγετο ὁ στρατός, ἥ τε ἐν τῷ Ἰσθμῷ ἐπιμονὴ γενομένη καὶ κατὰ τὴν ἄλλην πορείαν ἡ σχολαιότης διέβαλεν αὐτόν, μάλιστα δὲ ἡ ἐν τῇ Οἰνόῃ ἐπίσχεσις. οἱ γὰρ Ἀθηναῖοι ἐσεκομίζοντο ἐν τῷ χρόνῳ τούτῳ, καὶ ἐδόκουν οἱ Πελοποννήσιοι ἐπελθόντες ἂν διὰ τάχους πάντα ἔτι ἔξω καταλαβεῖν, εἰ μὴ διὰ τὴν ἐκείνου μέλλησιν. ἐν τοιαύτῃ μὲν ὀργῇ ὁ στρατὸς τὸν Ἀρχίδαμον ἐν τῇ καθέδρᾳ εἶχεν. ὁ δὲ προσδεχόμενος, ὡς λέγεται, τοὺς Ἀθηναίους τῆς γῆς ἔτι ἀκεραίου οὔσης ἐνδώσειν τι καὶ κατοκνήσειν περιιδεῖν αὐτὴν τμηθεῖσαν, ἀνεῖχεν. Συγγραφέας: Χρονολόγηση των γεγονότων κατά προσέγγιση Πρόσωπα και ομάδες προσώπων Κεντρικό θέμα: 4

1 η Ομάδα Τι πίστευαν οι Πελοποννήσιοι για τον Αρχίδαμο ; Συνθέστε μία πρόταση σε αρχαίο κείμενο, με τις λέξεις του πρωτοτύπου 2 η Ομάδα Τι πίστευε ο Αρχίδαμος για τους Αθηναίους ; Συνθέστε μία πρόταση σε αρχαίο κείμενο, με τις λέξεις του πρωτοτύπου 3 η Ομάδα ἐνδώσειν : Το συγκεκριμένο ρήμα με ποια σημασία χρησιμοποιείται σήμερα ; Σχηματίστε φράσεις και γράψτε παράγωγα. Συνδέστε τη σημασία της με συγκεκριμένες στάσεις των ανθρώπων 5

ΙΙ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΝΕΟΤΕΡΗ & ΣΥΓΧΡΟΝΗ Γ ΓΥΜΝΑΣΊΟΥ Γυμνάσιο Κρανιδίου 3/10/2012 ΣΧΕΔΙΟ ΔΕΙΓΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ H A Φάση της Γαλλικής Επανάστασης 1789-1792 σ.16-18 του Βιβλίου Διδακτικοί στόχοι: α) Να προσλάβουν οι μαθητές τη λειτουργία της Γαλλικής Επανάστασης ως ιδεολογικού επακόλουθου αλλά και ως ιδεολογικού αίτιου μέσα σε έναν αιώνα αμφισβήτησης (1750-1850) β)να γνωρίσουν τα χαρακτηριστικά της προεπαναστατικής Γαλλίας και να τα συσχετίσουν με τις ιδέες του Διαφωτισμού και με το φαινόμενο της Επανάστασης του 1789 γ) Να κατανοήσουν την έκρηξη της Γαλλικής Επανάστασης και να αρχίσουν να αντιλαμβάνονται την ιστορική σημασία της Κεντρικός Άξονας : Η ανάδειξη του ριζοσπαστισμού και της επαναστατικότητας των φορέων και το ιστορικό βάρος των εννοιών που γεννήθηκαν από αυτές τις δύο δυνάμεις Διδακτική Επεξεργασία 1.Αφόρμηση: Αξιοποίηση της γνώσης των ιδεών του Διαφωτισμού, σε συνδυασμό με τη σύγκριση των γραπτών πηγών του βιβλίου από την προηγούμενη (Αμερικανική Επανάσταση) και την υπό διδασκαλία ενότητα 2. Στάδια Διδασκαλίας Ι)Τα γεγονότα δίνονται συγκεντρωτικά στους μαθητές και κατανεμημένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να συμβαδίζουν με τον κεντρικό διδακτικό άξονα ΙΙ) Σχολιάζονται από τους μαθητές υπό την καθοδήγηση του διδάσκοντος με κριτήρια το χαρακτήρα της συμπεριφοράς του ανθρώπινου παράγοντα (ανατροπή - βιαιότητα β) τη μορφή με την οποία έδρασε αυτός (συλλογικά όργανα ανώνυμο πλήθος γ) τα αποτελέσματα της δράσης του (δημιουργία αυτοδύναμου Έθνους) ΙΙΙ) Διατύπωση κατά ομάδες του ορισμού βασικών όρων (Παλαιό Καθεστώς, Γιρονδίνοι, Λέσχες, Αβράκωτοι, Τρεις Τάξεις) 3.Αξιολόγηση : Τεκμηρίωση της θέσης της Γυναίκας στη Γαλλική Επανάσταση, μέσα από συσχέτιση σχετικών κειμενικών και μη πηγών (εικόνα) με την αφήγηση του βιβλίου.- 6

Στην Τάξη Η ΕΚΡΗΞΗ ΚΑΙ Η ΠΡΩΤΗ ΦΑΣΗ ΤΗΣ ΓΑΛΛΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ (1789-1792) Επανάσταση του 1789 Προεπαναστατική Γαλλική Κοινωνία Λεξιλόγιο Ριζοσπαστικές Πράξεις H Tρίτη Τάξη αρνείται στο Βασιλιά να Επικρατεί το πολίτευμα της Απόλυτης Μοναρχίας και της πληρώσει νέους φόρους και μαζί της «ελέω θεού» Βασιλείας «Παλαιό ενώνονται οι άλλες δύο (Μάιος 1789) Ο Μονάρχης απονέμει Καθεστώς» Αυτοανακηρύσσονται προνόμια και αξιώματα στους Εθνοσυνέλευση (Ιούνιος 1789) ευγενείς και στους ανώτερους Αυτοανακηρύσσονται Συντακτική κληρικούς Συνέλευση (Ιούλιος 1789) Ψηφίζουν τη Διακήρυξη των Επιβάλλει δυσβάστακτες Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του υποχρεώσεις στην Τρίτη Τάξη Πολίτη (Αύγουστος 1789) (επαγγελματίες των πόλεων, Ψηφίζουν το πρώτο Σύνταγμα της μικροϊδιοκτήτες γης και Γαλλίας και εγκαθιδρύουν το πολίτευμα κατώτερος κλήρος), χωρίς να Τρεις Τάξεις της Συνταγματικής Μοναρχίας (1791) Καθιερώνουν την καθολική ψηφοφορία της αναγνωρίζει κανένα δικαίωμα Εθνικοποιούν τη γη Διαχωρίζουν την Εκκλησία από το Κράτος Όλους τους Γάλλους πρέπει να ενώνει η πίστη και η Αναδεικνύουν το πρώτο Κοινοβούλιο, μετά από εκλογές («Νομοθετική Συνέλευση», Σεπτέμβριος 1791) και διαχωρίζουν τις υπόλοιπες εξουσίες σε Εκτελεστική και Δικαστική. υπακοή στο Βασιλιά τους Διατηρείται αναλλοίωτο για αιώνες το φεουδαρχικό καθεστώς και η δουλοπαροικία Λέσχες Επαναστατικές Ενέργειες Ο λαός του Παρισιού παίρνει όπλα από το «Μέγαρο των Απομάχων» για να υπερασπιστεί την Εθνοσυνέλευση από τις βασιλικές δυνάμεις (Ιούνιος 1789) Καταλαμβάνει το φρούριο της Βαστίλης, όπου φυλακίζονταν οι αντίπαλοι του καθεστώτος (14/7/1789) Εξεγείρεται ο πληθυσμός στην υπόλοιπη Γαλλία και θανατώνει τους ευγενείς που αντιτίθενται στην Επανάσταση Οι επαναστάτες καταλαμβάνουν τα Ανάκτορα των Βερσαλλιών (Οκτώβριος 1789) Τα πλήθη των επαναστατών πιέζουν για την κατάργηση της Μοναρχίας (1790-1791) Δημιουργούν πολιτικές οργανώσεις για να ακούγονται οι απόψεις τους Καταλαμβάνουν τα Ανάκτορα του Κεραμεικού, με σκοπό να συλλάβουν τον Βασιλιά Λουδοβίκο ΙΣΤ που τίθεται σε περιορισμό (Αύγουστος του 1792) Νικούν τον Πρωσικό στρατό στο Βαλμύ που θέλει να καταστείλει την Επανάσταση και να επαναφέρει τον Λουδοβίκο στο θρόνο (20 Σεπτεμβρίου 1792) Γιρονδίνοι Αβράκωτοι Δόθηκε ως εργασία στο σπίτι. Οι επιχρωματισμένες στήλες στη διάθεση των μαθητών εξαρχής 7

9/10/2012 1 ο Λύκειο Ναυπλίου ΙΙΙ. Σχέδιο Δειγματικής Διδασκαλίας Στην Ιστορία Γενικής Παιδείας Β Λυκείου ΟΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ (σ.18-20) Διδακτικοί Στόχοι: α) Να επισημάνουν οι μαθητές τις συνθήκες εκδήλωσης του αραβικού επεκτατισμού β) Να γνωρίσουν και να αξιολογήσουν την τακτική αντιμετώπισης των Αράβων στο Βυζάντιο και τη Δύση γ) Να αντιληφτούν τη δομική σημασία του φαινομένου για την εξέλιξη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας δ) Να κατανοήσουν την ευρύτερη ιστορική σημασία της εξάπλωσης των Αράβων στη Μεσόγειο Διδακτική Μεθοδολογία: Χρησιμοποιούνται στοιχεία της τεχνικής «της σκαλωσιάς» (conceptual scaffolding), σε συνδυασμό με στοιχεία του φύλλου εργασίας, ως διαμορφωτικής διδακτικής πρακτικής Κεντρικός Διδακτικός Άξονας: Η σύνθεση της ιστορικής πραγματικότητας στο επίπεδο του συσχετισμού των 2 δυνάμεων (του Αραβικού και του Χριστιανικού Κόσμου μεταξύ 7 ου και 9 ου αιώνα) μέσα από τους παράγοντες, τα γεγονότα και τις συνέπειες Διδακτική Επεξεργασία: 1.Αφόρμηση Σύνδεση : Παρατήρηση του χάρτη του Βιβλίου και εξαγωγή συμπερασμάτων σχετικά με την αραβική επέκταση. Σύγκριση με το προγενέστερο εδαφικό καθεστώς του 6 ου αιώνα (Πρόσθετος χάρτης) 2.Στάδια διδασκαλίας 1 ο Οι μαθητές κατευθύνονται στον προσδιορισμό των παραγόντων της αραβικής επέκτασης, αξιοποιώντας τις προγενέστερες γνώσεις τους (συμπλήρωση αριστερής στήλης) 2 ο Τα γεγονότα δίνονται συγκεντρωτικά στους μαθητές προς εξοικονόμηση διδακτικού χρόνου και σχολιάζονται με την καθοδήγηση του διδάσκοντος 3 ο Στη συνέχεια οι μαθητές αυτενεργούν στην προσπάθειά τους να εκτιμήσουν τις άμεσες και μακροπρόθεσμες συνέπειες των αραβικών κατακτήσεων (συμπλήρωση δεξιάς στήλης) 3. Αξιολόγηση Ζητείται η διερεύνηση του «υγρού πυρός» ως αποτελεσματικού όπλου των Βυζαντινών, μέσα από την επεξεργασία πηγών του βιβλίου και πρόσθετων, της επιλογής του εκπαιδευτικού 8

Στην Τάξη ΟΙ ΑΡΑΒΙΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΟΥΣ (σ.18-2 0 του βιβλίου) Παράγοντες Η επέκταση Η Στρατηγική Του Βυζαντίου Ιστορικότητα του φαινομένου της εξάπλωσης των Αράβων Ο «Ιερός Πόλεμος» και η Συγκράτηση των Oριστικός εκτοπισμός του ορμή του νεοφώτιστου 632-640: υπόλοιπων κτήσεων Χριστιανικού Κόσμου από Η εξασθένιση του Περσία, της Αυτοκρατορίας την Ανατολική Μεσόγειο βυζαντινού κράτους από Αρμενία, μέσω: Παγίωση του Αραβικού τους πολέμους εναντίον Μεσοποταμία, Κόσμου στη σημερινή του των Περσών γεωγραφική θέση Συρία, Ο ρόλος των ανατολικών επαρχιών της Αυτοκρατορίας (Διάσταση από το Κέντρο, λόγω δογματικής διαφοράς «Μονοφυσιστισμός») Παλαιστίνη 640 Αλεξάνδρεια (Αίγυπτος) 655-660: Ρόδος, Κως και Κύπρος 690-710 Ιβηρική Χερσόνησος 826 Κρήτη 878 Σικελία Αποτυχημένες Πολιορκίες της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες 1 η 674-678 Kων/νος Δ 2 η 717 Λέων Γ Ίσαυρος Αναχαίτιση των Αράβων στη Δύση : Poitiers (σημ.β.δ.γαλλία), 732 Κάρολος Μαρτέλος (Majordomus), επικεφαλής του στρατού των Φράγκων αναπροσαρμογής της πολιτικής απέναντι στις Ανατολικές επαρχίες οργάνωσης του αμυντικού συστήματος ανάπτυξης πολεμικής τεχνολογίας (υγρόν πυρ) εφαρμογής διπλωματικής τακτικής (Συνθήκη ειρήνης με Χαλίφη Μωαβία, 678) εκτέλεσης; εκκαθαριστικών επιχειρήσεων στη Μ. Ασία 837-838 (Αυτοκράτορας Θεόφιλος) Πειρατεία στη Μεσόγειο, εξόντωση και δουλεία των χριστιανικών πληθυσμών (κούρσα) Αποκοπή της Δύσης από την Ανατολή Ετεροπροσδιορισμός των Δυτικών ως Europenses σε σχέση με την Αραβοκρατούμενη Ιβηρική Χερσόνησο Μακροπρόθεσμα : Πρόκληση των Σταυροφοριών και της Α Άλωσης του Βυζαντίου Ενεργοποίηση της επινοητικότητας του ανθρώπου (Μεγάλες Ανακαλύψεις 16 ος αιώνας) Οι επιχρωματισμένες στήλες δόθηκαν στους μαθητές, ενώ οι λευκές συμπληρώθηκαν, κατόπιν διδακτικής επεξεργασίας, από τους ίδιους 9

ΔΕΙΓΜΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΤΟΥ scaffolding ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (Προς χρήση του εκπαιδευτικού) Ο εκπαιδευτικός πρέπει να αξιοποιεί (στο μέτρο του δυνατού) την κεκτημένη και την παρούσα γνώση («του μαθήματος της ημέρας»), με στόχο : Να προοικονομήσει για τους μαθητές τις εξελίξεις στην ιστορική πραγματικότητα που θα παρακολουθήσουν στις επόμενες ενότητες Να τους βοηθήσει ώστε να κατανοήσουν την «κίνηση» της Ιστορίας με βάση λογικά σχήματα που έχουν προηγουμένως επεξεργαστεί Παράδειγμα 1. Κρίνεται διδακτικά σκόπιμο, οι μαθητές να γνωρίσουν ευθύς εξαρχής τη διαδοχική και αποτελεσματική πίεση τους Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από Λαούς, όπως: 1)Πέρσες 2) Άραβες 3) Σλάβοι 4) Βούλγαροι 5) Τούρκοι Σελτζούκοι Οθωμανοί 2. Ώστε να αντιληφτούν την αναγκαιότητα ανάπτυξης μιας μακροπρόθεσμης στρατηγικής από το Βυζαντινό Κράτος για την απόκρουσή αυτών των λαών γενικότερα, και ειδικότερα των Αράβων: Κρισιμότητα των Ανατολικών Επαρχιών Εξουσία λόγω δογματικών διαφορών (Μονοφυσιτισμός) Εγκατάλειψή τους από την Κεντρική Προέλαση των Αράβων ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ Σ ύ μ π λ ε υ ση Σύγκρουση Ανατολικές επαρχίες Εικονομάχοι ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΕΞΟΥΣΙΑ Εικονόφιλοι Αντιμετώπιση Άράβων Προϋποτίθεται, βέβαια, η εποπτεία του συνόλου της ύλης από τον εκπαιδευτικό και ο συστηματικός προγραμματισμός της κάλυψής της 10

Xάρτης προς σύγκριση των συνόρων των Βυζαντινής Αυτοκρατορίας την εποχή θανάτου του Ιουστινιανού (565), με αυτά του χάρτη του εγχειριδίου (σ.18), όπου αποτυπώνεται η εξάπλωση των Αράβων (7 ος - 8 ος αι.) 11

Βυζαντινές πηγές σχετικά με το «Ὑγρόν πῦρ» Τρόποι χρήσης του υγρού πυρός. (Βιβλίο) Και ο δρόμωνας (τύπος πολεμικού πλοίου) ας έχει σε κάθε περίπτωση μπροστά στην πλώρη σίφωνα (σωλήνα), κατασκευασμένο από χαλκό, με τον οποίο θα εκτοξεύεται το υγρό πυρ κατά των εχθρών. Πολλές δραστηριότητες επινοήθηκαν από τους παλαιούς και τους νεότερους κατά των εχθρικών πλοίων και των πολεμιστών που επιβαίνουν σ' αυτά, όπως, για παράδειγμα η εκτόξευση υγρού πυρός από τα σιφώνια με βροντή και καπνό που σκεπάζει τα σιφώνια. Εμείς συμβουλεύουμε να εκτοξεύονται και χύτρες γεμάτες υγρό πυρ, σύμφωνα με τη μέθοδο συσκευασίας που υποδείχθηκε. Όταν συντριβούν οι χύτρες, τα πλοία των εχθρών θα αρπάξουν εύκολα φωτιά. Πρέπει να χρησιμοποιείται και μια άλλη μέθοδος: η ρίψη με το χέρι των μικρών σιφωνίων, που ονομάζονται χειροσίφωνα και τα κρατούν οι στρατιώτες πίσω από τις σιδερένιες ασπίδες τους. Αυτά επινοήθηκαν και κατασκευάστηκαν πρόσφατα. Μ' αυτά το υγρό πυρ θα εκτοξεύεται καταπρόσωπα στους εχθρούς. Ναυμαχικά Λέοντος Στ', έκδ. Α. Dain, Παρίσι 1943, 20,29-30. (9 ος αιώνας) Πρόσθετες πηγές της επιλογής του εκπαιδευτικού 1) Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ Πορφυρογέννητος (913 959) στο έργο του Προς τον ίδιον Υιόν Ρωμανόν (De Administrando Imperio), αναφέρει στο γιο και διάδοχό του, Ρωμανό Β, σχετικά με το «υγρό πυρ» : «ἐν μόνοις τοῖς Χριστιανοῖς καὶ τῇ ὑπ' αὐτῶν βασιλευομένῃ πόλει κατασκευάζηται, ἀλλαχοῦ δε μηδαμῶς, μήτε εἰς ἕτερον ἒθνος τὸ οἱονδήποτε παραπέμπηται, μήτε διδάσκηται» (13.73 84). 2) Το ακόλουθο απόσπασμα προέρχεται από την «Αλεξιάδα» ένα ιστορικό έργο που έγραψε η κόρη του Αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού, Αννα Κομνηνή, στο α μισό του 12 ου αιώνα Τοῦτο δὲ τὸ πῦρ ἀπὸ τοιούτων μηχανημάτων αὐτοῖς διεσκεύαστο: Ἀπὸ τῆς πεύκης καὶ ἄλλων τινῶν τοιούτων δένδρων ἀειθαλῶν συνάγεται δάκρυον εὔκαυστον. Τοῦτο μετὰ θείου τριβόμενον ἐμβάλλεταί τε εἰς αὐλίσκους καλάμων καὶ ἐμφυσᾶται παρὰ τοῦ παίζοντος λάβρῳ καὶ συνεχεῖ πνεύματι, κᾆθ' οὕτως ὁμιλεῖ τῷ πρὸς ἄκραν πυρὶ καὶ ἐξάπτεται καὶ ὥσπερ πρηστὴρ ἐμπίπτει ταῖς ἀντιπρόσωπον ὄψεσι. Αλεξιάς, (XIII.3.6) Λεξιλόγιο: μηχανήματα = τρόποι λάβρω πνεύματιι= με καυτό αέρα ὁμιλεῖ = έρχεται σε επαφή ἐξάπτεται = ανάβει πρηστήρ = φλόγα ταῖς ἀντιπρόσωπον ὄψεσι= σε όσους βρίσκονται απέναντί του Οι μαθητές θα πρέπει α) να αξιολογήσουν την πολύπλευρη πληροφόρηση για το υγρό πυρ που παρέχουν τα παραθέματα (τρόπος χρήσης - βυζαντινή αποκλειστικότητα -σύσταση) και β) Να συμπεράνουν και να συσχετίσουν την ιδιότητα των συντακτών τους ( Αυτοκρατορική Οικογένεια) και τη χρονολόγησή των αντίστοιχων έργων (7 ος - 12 ο αιώνας) με βασικές διαστάσεις του πολεμικού αυτού μέσου, όπως η μυστικότητα της κατασκευής του και η διαχρονικότητα της χρήσης το 12

ΙV. ΣΧΕΔΙΟ ΔΕΙΓΜΑΤΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β ΛΥΚΕΙΟΥ 16/10/2012 Λύκειο Αγ. Τριάδας Διδακτικοί στόχοι: α) Να κατανοήσουν οι μαθητές τη δραματουργική σημασία της σκηνής αποχώρησης της Αντιγόνης από την Ισμήνη β) Να οικειωθούν τη διαδικασία πολυεπίπεδης προσέγγισης και συνολικής ερμηνείας του αρχαίου δράματος από το πρωτότυπο γ) Να εκτιμήσουν την εκφραστική δύναμη του αρχαίου ελληνικού λόγου Κεντρικός διδακτικός άξονας : Η ανάδειξη της αντιδιαστολής του διαχρονικού / γνωμικού λόγου της Ισμήνης από τον αμφίσημο της Αντιγόνης, της θεατρικής και της ευρύτερης ιδεολογικής σημασίας της, σε συνδυασμό με τη διαμορφωτική αξιολόγηση της σχετικής μάθησης Διδακτική επεξεργασία: 1.Αφόρμηση : Επισημαίνεται η δομική θέση των συγκεκριμένων στίχων (ολοκλήρωση του Προλόγου της τραγωδίας) και οι μαθητές προετοιμάζονται για ανακεφαλαιωτικές αναγωγές Επιχειρείται μία «δραματουργική προοικονομία» της τραγωδίας, ώστε οι μαθητές, βασιζόμενοι στα γνωστά σε αυτούς δεδομένα της υπόθεσης, να βοηθηθούν στο να συνθέσουν τους δύο βασικούς άξονες του συνόλου του έργου, την εξέλιξη του μύθου και τους χαρακτήρες 2. Στάδια Διδασκαλίας 1 ο Ανάγνωση του κειμένου (στιχ.84-99) από τον διδάσκοντα και στη συνέχεια εναλλάξ από δύο μαθητές/τριες. Αυτοαξιολόγηση και ετεροαξιολόγηση της απαγγελίας 2 ο Σύνθεση της μετάφρασης με τη βοήθεια των σχολίων του βιβλίου και της υπενθύμισης ορισμένων λέξεων / κλειδιών, γνωστών από τους προηγούμενους στίχους: ἀμήχανα, ἀρέσκουσα 3 ο Καλούνται οι μαθητές να προσδιορίσουν με πρωτότυπες λέξεις και φράσεις από τους προηγούμενους στίχους την έννοια «τοὔργον» της Αντιγόνης (στιχ.85) 4 ο Στη συνέχεια, κατευθύνονται ώστε να επεξεργαστούν ερμηνευτικά: Συγκεκριμένες λέξεις από το πρωτότυπο, δηλωτικές της πρόσληψης από μέρους της Ισμήνης του εγχειρήματος της Αντιγόνης (ἄνους) και να τις συσχετίσουν με προηγούμενες παρόμοιες σημασιολογικά ( φρόνησον, στ.49) Συγκεκριμένες φράσεις από το πρωτότυπο, ενδεικτικές της διαχρονικότητας του λόγου της Ισμήνης και της αμφισημίας του λόγου της Αντιγόνης,: ΑΝΤ. ἀλλ οἶδ ἀρέσκουσ οἷς μάλισθ ἁδεῖν με χρή - οὐκοῦν, ὅταν δὴ μὴ σθένω, πεπαύσομαι ΙΣ. ἀρχὴν δὲ θηρᾶν οὐ πρέπει τἀμήχανα, και να εντοπίσουν προηγούμενες λεκτικές παραλλαγές τους, με το ίδιο ιδεολογικό ισοδύναμο (στιχ. 75, 67-68) Συγκεκριμένους στίχους, δηλωτικούς της συναισθηματικής αντίδρασης της Αντιγόνης στην πρόσληψη του εγχειρήματός της από την Ισμήνη (στιχ.95-96) 5 ο Επισήμανση του κοινού εκφραστικού μέσου που χρησιμοποιείται από τον ποιητή (χρονικοϋποθετική σύνταξη), εκτίμηση της σκοπιμότητας και της αποτελεσματικότητάς του.- 13

ΚΕΙΜΕΝΟ «Πρόλογος» Στχ.1-100 ὦ κοινὸν αὐτάδελφον ς κάρα, ἆρ οἶσθ ὅ τι Ζεὺς τῶν ἀπ Οἰδίπου κακῶν ὁποῖον οὐχὶ νῷν ἔτι ζώσαιν τελεῖ; οὐδὲν γὰρ οὔτ ἀλγεινὸν οὔτ ἄτης ἄτερ οὔτ αἰσχρὸν οὔτ ἄτιμόν ἐσθ, ὁποῖον οὐ 5 τῶν σῶν τε κἀμῶν οὐκ ὄπωπ ἐγὼ κακῶν. καὶ νῦν τί τοῦτ αὖ φασι πανδήμῳ πόλει κήρυγμα θεῖναι τὸν στρατηγὸν ἀρτίως; ἔχεις τι κεἰσήκουσας; ἤ σε λανθάνει πρὸς τοὺς φίλους στείχοντα τῶν ἐχθρῶν κακά; 10 ἐμοὶ μὲν οὐδεὶς μῦθος, φίλων οὔθ ἡδὺς οὔτ ἀλγεινὸς ἵκετ ἐξ ὅτου δυοῖν ἀδελφοῖν ἐστερήθημεν δύο, μιᾷ θανόντοιν ἡμέρᾳ διπλῇ χερί ἐπεὶ δὲ φροῦδός ἐστιν Ἀργείων στρατὸς 15 ἐν νυκτὶ τῇ νῦν, οὐδὲν οἶδ ὑπέρτερον, οὔτ εὐτυχοῦσα μᾶλλον οὔτ ἀτωμένη. ᾔδη καλῶς, καί σ ἐκτὸς αὐλείων πυλῶν τοῦδ οὕνεκ ἐξέπεμπον, ὡς μόνη κλύοις. τί δ ἔστι; δηλοῖς γάρ τι καλχαίνουσ ἔπος. 20 οὐ γὰρ τάφου νῷν τὼ κασιγνήτω Κρέων τὸν μὲν προτίσας, τὸν δ ἀτιμάσας ἔχει; Ἐτεοκλέα μέν, ὡς λέγουσι, σὺν δίκης χρήσει δικαίᾳ καὶ νόμου κατὰ χθονὸς ἔκρυψε τοῖς ἔνερθεν ἔντιμον νεκροῖς 25 τὸν δ ἀθλίως θανόντα Πολυνείκους νέκυν ἀστοῖσί φασιν ἐκκεκηρῦχθαι τὸ μὴ τάφῳ καλύψαι μηδὲ κωκῦσαί τινα, ἐᾶν δ ἄκλαυτον, ἄταφον, οἰωνοῖς γλυκὺν θησαυρὸν εἰσορῶσι πρὸς χάριν βορᾶς. 30 τοιαῦτά φασι τὸν ἀγαθὸν Κρέοντα σοὶ κἀμοί, λέγω γὰρ κἀμέ, κηρύξαντ ἔχειν, καὶ δεῦρο νεῖσθαι ταῦτα τοῖσι μὴ εἰδόσιν σαφῆ προκηρύξοντα, καὶ τὸ πρᾶγμ ἄγειν οὐχ ὡς παρ οὐδέν, ἀλλ ὃς ἂν τούτων τι δρᾷ, 35 φόνον προκεῖσθαι δημόλευστον ἐν πόλει. οὕτως ἔχει σοι ταῦτα, καὶ δείξεις τάχα εἴτ εὐγενὴς πέφυκας εἴτ ἐσθλῶν κακή. τί δ, ὦ ταλαῖφρον, εἰ τάδ ἐν τούτοις, ἐγὼ λύουσ ἂν ἢ φάπτουσα προσθείμην πλέον; 40 εἰ ξυμπονήσεις καὶ ξυνεργάσει σκόπει. 14

ποῖόν τι κινδύνευμα; ποῦ γνώμης ποτ εἰ; εἰ τὸν νεκρὸν ξὺν τῇδε κουφιεῖς χερί. ἢ γὰρ νοεῖς θάπτειν σφ, ἀπόῤῥητον πόλει; τὸν γοῦν ἐμὸν καὶ τὸν σόν ἢν σὺ μὴ θέλῃς 45 ἀδελφόν οὐ γὰρ δὴ προδοῦσ ἁλώσομαι. ὦ σχετλία, Κρέοντος ἀντειρηκότος; ἀλλ οὐδὲν αὐτῷ τῶν ἐμῶν μ εἴργειν μέτα. οἴμοι. φρόνησον, ὦ κασιγνήτη, πατὴρ ὡς νῷν ἀπεχθὴς δυσκλεής τ ἀπώλετο, 50 πρὸς αὐτοφώρων ἀμπλακημάτων διπλᾶς ὄψεις ἀράξας αὐτὸς αὐτουργῷ χερί. ἔπειτα μήτηρ καὶ γυνή, διπλοῦν ἔπος, πλεκταῖσιν ἀρτάναισι λωβᾶται βίον τρίτον δ ἀδελφὼ δύο μίαν καθ ἡμέραν 55 αὐτοκτονοῦντε τὼ ταλαιπώρω μόρον κοινὸν κατειργάσαντ ἐπαλλήλοιν χεροῖν. νῦν δ αὖ μόνα δὴ νὼ λελειμμένα σκόπει ὅσῳ κάκιστ ὀλούμεθ, εἰ νόμου βίᾳ ψῆφον τυράννων ἢ κράτη παρέξιμεν. 60 ἀλλ ἐννοεῖν χρὴ τοῦτο μὲν γυναῖχ ὅτι ἔφυμεν, ὡς πρὸς ἄνδρας οὐ μαχουμένα. ἔπειτα δ οὕνεκ ἀρχόμεσθ ἐκ κρεισσόνων, καὶ ταῦτ ἀκούειν κἄτι τῶνδ ἀλγίονα. ἐγὼ μὲν οὖν αἰτοῦσα τοὺς ὑπὸ χθονὸς 65 ξύγγνοιαν ἴσχειν, ὡς βιάζομαι τάδε, τοῖς ἐν τέλει βεβῶσι πείσομαι τὸ γὰρ περισσὰ πράσσειν οὐκ ἔχει νοῦν οὐδένα. οὔτ ἂν κελεύσαιμ οὔτ ἄν, εἰ θέλοις ἔτι πράσσειν, ἐμοῦ γ ἂν ἡδέως δρῴης μέτα. 70 ἀλλ ἴσθ ὁποῖά σοι δοκεῖ, κεῖνον δ ἐγὼ θάψω καλόν μοι τοῦτο ποιούσῃ θανεῖν. φίλη μετ αὐτοῦ κείσομαι, φίλου μέτα, ὅσια πανουργήσασ. ἐπεὶ πλείων χρόνος ὃν δεῖ μ ἀρέσκειν τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε. 75 ἐκεῖ γὰρ αἰεὶ κείσομαι σοὶ δ, εἰ δοκεῖ, τὰ τῶν θεῶν ἔντιμ ἀτιμάσασ ἔχε. ἐγὼ μὲν οὐκ ἄτιμα ποιοῦμαι, τὸ δὲ βίᾳ πολιτῶν δρᾶν ἔφυν ἀμήχανος. σὺ μὲν τάδ ἂν προὔχοι ἐγὼ δὲ δὴ τάφον 80 χώσουσ ἀδελφῷ φιλτάτῳ πορεύσομαι. οἴμοι ταλαίνης, ὡς ὑπερδέδοικά σου. 15

μὴ μοῦ προτάρβει τὸν σὸν ἐξόρθου πότμον Η κυρίως Διδακτική Ενότητα (Στιχ.84-99) ἀλλ οὖν προμηνύσῃς γε τοῦτο μηδενὶ τοὔργον, κρυφῇ δὲ κεῦθε, σὺν δ αὔτως ἐγώ. 85 οἴμοι, καταύδα πολλὸν ἐχθίων ἔσει σιγῶσ, ἐὰν μὴ πᾶσι κηρύξῃς τάδε. θερμὴν ἐπὶ ψυχροῖσι καρδίαν ἔχεις. ἀλλ οἶδ ἀρέσκουσ οἷς μάλισθ ἁδεῖν με χρή. εἰ καὶ δυνήσει γ ἀλλ ἀμηχάνων ἐρᾷς. 90 οὐκοῦν, ὅταν δὴ μὴ σθένω, πεπαύσομαι. ἀρχὴν δὲ θηρᾶν οὐ πρέπει τἀμήχανα. εἰ ταῦτα λέξεις, ἐχθαρεῖ μὲν ἐξ ἐμοῦ, ἐχθρὰ δὲ τῷ θανόντι προσκείσει δίκῃ. ἀλλ ἔα με καὶ τὴν ἐξ ἐμοῦ δυσβουλίαν 95 παθεῖν τὸ δεινὸν τοῦτο πείσομαι γὰρ οὐ τοσοῦτον οὐδὲν ὥστε μὴ οὐ καλῶς θανεῖν. ἀλλ εἰ δοκεῖ σοι, στεῖχε τοῦτο δ ἴσθ ὅτι ἄνους μὲν ἔρχει, τοῖς φίλοις δ ὀρθῶς φίλη 16

Στην Τάξη Δείγμα συνολικής (εξαρχής) παρουσίασης του προς μελέτη έργου «Αντιγόνη» του Σοφοκλή στους μαθητές Χορός Αίμονας Νέμεσις Κρέοντας Τειρεσίας Αντιγόνη Υβρις Ισμήνη Μ Υ Θ Ο Σ (Τραγωδία «Συγκρούσεων») Τίσις ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΥΠΕΡΒΑΣΗ Χ Α Ρ Α Κ Τ Η Ρ Ε Σ ΙΣΜΗΝΗ ΤΥΠΟΠΟΙΗΣΗ ΚΡΕΩΝ ΠΟΛΙΤΗΣ ΥΠΑΚΟΥΟΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ Διαχρονικός Γνωμικός Λόγος ΑΡΧΟΝΤΑΣ, ΦΟΡΕΑΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΑ ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ Αμφίσημος Λόγος Β Α Σ Ι Κ Ο Ι 17

1o Λύκειο Άργους 27/11/2012 Λογοτεχνία Γενικής Παιδείας Γ Λυκείου Σχέδιο Διδασκαλίας του ποιήματος του Μ. Αναγνωστάκη Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 μ.χ. Θεσσαλονίκη, Μέρες του 1969 Στην οδό Αιγύπτου -πρώτη πάροδος δεξιά! Τώρα υψώνεται το μέγαρο της Τράπεζας Συναλλαγών Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως. Και τα παιδάκια δεν μπορούνε πια να παίξουνε από τα τόσα τροχοφόρα που περνούνε. Άλλωστε τα παιδιά μεγάλωσαν, ο καιρός εκείνος πέρασε που ξέρατε Τώρα πια δε γελούν, δεν ψιθυρίζουν μυστικά, δεν εμπιστεύονται, Όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες, Θυμούνται τα λόγια του πατέρα: εσύ θα γνωρίσεις καλύτερες μέρες Δεν έχει σημασία τελικά αν δεν τις γνώρισαν, λένε το μάθημα οι ίδιοι στα παιδιά τους Ελπίζοντας πάντοτε πως κάποτε θα σταματήσει η αλυσίδα Ίσως στα παιδιά των παιδιών τους ή στα παιδιά των παιδιών των παιδιών τους. Προς το παρόν, στον παλιό δρόμο που λέγαμε, υψώνεται η Τράπεζα Συναλλαγών - εγώ συναλλάσσομαι, εσύ συναλλάσσεσαι αυτός συναλλάσσεται- Τουριστικά γραφεία και πρακτορεία μεταναστεύσεως -εμείς μεταναστεύουμε, εσείς μεταναστεύετε, αυτοί μεταναστεύουν- Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει, έλεγε κι ο Ποιητής Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία, τις ωραίες εκκλησιές Η Ελλάς των Ελλήνων. Προβλεπόμενος χρόνος : 2 διδακτικές ώρες Διδακτικοί στόχοι: α) Να κατανοήσουν οι μαθητές την κυρίαρχη προβληματική των λογοτεχνών της α μεταπολεμικής γενιάς β) Να αξιολογήσουν γλωσσικά και να εκτιμήσουν αισθητικά τα εκφραστικά μέσα και την αποτελεσματικότητά τους στην επικοινωνία του ποιητή με τους αναγνώστες γ) Να αντιληφτούν τον «εσωτερικό διάλογο» του Αναγνωστάκη με τους προγενέστερούς του, Καβάφη και Σεφέρη, στο πλαίσιο της διακειμενικότητας Κεντρικός διδακτικός άξονας : Η ανάδειξη της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας της Ελλάδας της Δικτατορίας όπως: 18

προσλαμβάνεται από την ποιητική ευαισθησία του Αναγνωστάκη, εκφράζεται με τον από μέρους του συνδυασμό στοιχείων από τη λογοτεχνική τροπική των Καβάφη και Σεφέρη Α/ Κειμενοκεντρική Διδακτική Επεξεργασία 1.Αφόρμηση : Από το τίτλο, ο οποίος παραπέμπει σαφώς στα χρόνια της 7/ετούς Δικτατορίας, ως εξωκειμενικό πλαίσιο 2.Ανάγνωση από τον διδάσκοντα του ποιήματος και επανάληψη από τους μαθητές, με έμφαση στην ανάδειξη των παραγλωσσικών στοιχείων (επιτονισμός κλπ) 3. Διδακτικά στάδια Καλούνται οι μαθητές να επισημάνουν το κυρίαρχο λεκτικό χαρακτηριστικό του ποιήματος, την επαναληπτικότητα: - Ως εκφραστικό μέσο - Ως οδηγό δόμησης των στίχων Καθοδηγούνται στην επισήμανση της δομής του ποιήματος (περιγραφή παρόντος αναδρομή στο παρελθόν επιστροφή στο παρόν έκφραση συνολικής κρίσης) Αξιολογούν την επικοινωνιακή αποτελεσματικότητα της επανάληψης λέξεων και φράσεων Υποβοηθούνται στην επισήμανση του δεύτερου βασικού εκφραστικού μέσου, της πεζολογίας, με την ανάλογη στίξη (ασύνδετα, παρενθετικός λόγος, δραματοποίηση) Εντοπίζουν τις λέξεις/κλειδιά, το συμβολικό τους βάρος και τη μεταξύ τους νοηματική και ευρύτερη ιδεολογική σχέση: Τράπεζα Συναλλαγών= Τουριστικά Γραφεία = Πρακτορεία Μεταναστεύσεως Παιδάκια/ Παιδιά Αξιοποιούν τα προηγούμενα εκφραστικά μέσα, σε συνδυασμό με τον συμβολισμό των λέξεων / κλειδιών και Αναλύουν το εκφραστικό περιεχόμενο της ιδεολογικής στάσης ποιητή: Αμφισβήτηση της προόδου Υπαινικτικότητα για το ποιόν της Ειρωνεία απέναντι στην αγωνιστική αδράνεια των πολλών Συνθέτουν και διατυπώνουν την ιδεολογική στάση του Ποιητή απέναντι στη Δικτατορία, όπως αυτή κορυφώνεται με τους 4 τελευταίους στίχους (Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει, έλεγε κι ο Ποιητής Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία, τις ωραίες εκκλησιές Η Ελλάς των Ελλήνων): Διατύπωση ιδεολογικής στάσης : Η επίπλαστη πρόοδος της Ελλάδας της Δικτατορίας και η διάχυσή της στην κοινωνία συνιστά τον δείκτη διάψευσης των προσδοκιών μιας ολόκληρης γενιάς για πολιτική ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη Από το Γ. Σεφέρης Τετράδιο Γυμνασμάτων (1928-1937) 19

Β/ Διακειμενική διδασκαλία 1.Αφόρμηση Οι μαθητές έχουν ήδη αντιληφτεί την ύπαρξη στο ποίημα δύο βασικών χαρακτηριστικών: Της υπαινικτικότητας και της ειρωνείας Του συμβολικού βάρους της λέξης και της πεζολογίας Μπορούν να τα συνδέσουν, αξιοποιώντας τις γνώσεις τους από προηγούμενες τάξεις, με την ποίηση του Καβάφη και του Σεφέρη, αντίστοιχα Σε αυτά τα χαρακτηριστικά οι μαθητές μπορούν να προσθέσουν, άλλα δύο παρακειμενικά στοιχεία από το ποίημα του Αναγνωστάκη: Την παράθεση αυτούσιας φράσης του Σεφέρη Όπου και να ταξιδέψω η Ελλάδα με πληγώνει Την πρόσθεση στον τίτλο του ιστορικού χρονικού προσδιορισμού «μ.χ.»., χαρακτηριστικού της τιτλοφόρησης των ιστορικών ποιημάτων του Καβάφη 2. Διδακτική Επεξεργασία α) Δίνονται τα δύο παράλληλα κείμενα στους μαθητές : Κ.Π. Καβάφης 1 Το 31 π.χ. στην Αλεξάνδρεια Απ' την μικρή του, στα περίχωρα πλησίον, κώμη, και σκονισμένος από το ταξείδι ακόμη έφθασεν ο πραγματευτής. Και «Λίβανον!» και «Κόμμι!» «Άριστον Έλαιον!» «Άρωμα για την κόμη!» στους δρόμους διαλαλεί. Αλλ' η μεγάλη οχλοβοή, κ' η μουσικές, κ' η παρελάσεις που αφίνουν ν' ακουσθεί. Το πλήθος τον σκουντά, τον σέρνει, τον βροντά. Κι όταν πια τέλεια σαστισμένος, «Τι είναι η τρέλλα αυτή;» ρωτά, ένας του ρίχνει κι αυτουνού την γιγαντιαία ψευτιά του παλατιού - που στην Ελλάδα ο Αντώνιος νικά. 2 20

(Ίκαρος, 1977, σ. 22-23) Τρίτη, 11 Φεβρουαρίου [1941]. Απόγεμα [Αθήνα] Στο τραπέζι το μεσημέρι η Σοφία Μαυρογορδάτου και η Μαρώ. Μιλούμε για τον πόλεμο. Και οι δυο τους βλέπουν από κοντά τον πόνο του πολέμου. Ο πόνος, η φρίκη και το μεγαλείο έχουνε τώρα βολευτεί κοντά μας, στα σπίτια μας, στην καθημερινή ζωή, σαν κατοικίδια. Τα συνηθίζουμε ανεπαίσθητα. Κάποτε έρχουνται και τρίβουν τα ρουθούνια τους στα γόνατά μας, στα χέρια μας. Και τότε καταλαβαίνουμε. Η Μαρώ έβαλε την άσπρη της μπλούζα κι έφυγε για το νοσοκομείο. Μιλά για τους λαβωμένους της σα να ήταν τα άρρωστα παιδιά της. Προχτές: «Μου πέθαναν δυο.» Σήμερα: «Πρέπει να φύγω νωρίς ο γιατρός είπε πως ο Μιχάλης θα πεθάνει. Του έκαναν μετάγγιση, αλλά δεν αντέχει πια. Όλοι τον συμπαθούν στο θάλαμο. Έχει κάτι μεγάλα ματοτσίνορα και ο πυρετός δε σταματά: 39-40. Όλο ψιθυρίζει: "Για την πατρίδα!... για την πατρίδα!..."». Με τρελαίνει η απόγνωση όταν στοχάζομαι κι αναρωτιέμαι τι αισθάνεται ψιθυρίζοντας αυτά τα λόγια τούτο το παιδί μέσα στο παραμιλητό της θέρμης ποιες εικόνες αυλακώνουν το μυαλό του. Πεθαίνει για μιαν ιδέα, όπως θα πέθαινα λ.χ. εγώ για μιαν ιδέα; Είναι κάτι πολύ πιο βαθύ που δεν καταλαβαίνω όπως η φωνή της μοίρας μέσα σε μια τραγωδία. Αυτό το δέντρο με τα κλαδιά που σπάζουν και που ματώνουν εσείς κι εγώ: είμαστε όλοι μαζί αυτό το δέντρο κι ο άνεμος φυσά κουρελιάζοντας ένα χρώμα ρόδινης καταχνιάς. Ό,τι μου πείτε το λέω κι ό,τι γυρέψετε το γυρεύω με το μαρτύριο της σάρκας και τα παγωμένα δάχτυλα στη σκέψη και φτερουγίσματα πουλιών που δε γνωρίσαμε ποτέ παίζοντας, παίζοντας, παίζοντας μέσα στο αίμα. Και ο θάνατος πόσο παράξενο που χρόνια κάθουνταν σ' ένα σκαμνί κοντά μου έγινε στάχτη, έγινε καταχνιά, και καταργήθηκε. Αηδία ολοένα που δυναμώνει για τα «μετόπισθεν». 21

β). Αφήνονται να τα μελετήσουν μόνοι τους και να τα συζητήσουν στην τάξη, με κριτήρια: α) Τον διαχωρισμό των εξωκειμενικών πλαισίων Ελληνιστική Αίγυπτος Ελληνοϊταλικός Πόλεμος 7/ετής Δικτατορία β) Τον εντοπισμό των κοινών παρακειμενικών χαρακτηριστικών (Φράση του Σεφέρη Καβαφικός χρονικός προσδιορισμός «Μέρες» του Σεφέρη και του Αναγνωστάκη) γ) Την επισήμανση των κοινών εκφραστικών μέσων: -Κομβικές λέξεις - κλειδιά (Δέντρο και Παιχνίδι, με κοινά σημασιολογικά ισοδύναμα σε Σεφέρη και Αναγνωστάκη) - Πεζολογικά σχήματα ( Δραματοποίηση, ασύνδετα, στίξη και στους 3 ποιητές) - Παραπλήσιες Σκηνές (Η οχλοβοή σε σχέση με τον πραγματευτή, στον Καβάφη και τα τόσα τροχοφόρα που περνούνε, σε σχέση με τα παιδιά, στον Αναγνωστάκη) δ) Τη σύνθεση ενός ιδιαίτερου κοινού πεδίου έμπνευσης και των τριών ποιητών: Η σχέση του ατόμου ή ομάδας ατόμων με το κοινωνικό σύνολο στην καθημερινότητά του, η οποία εξειδικεύεται κατά ποιητή, ως εξής: Καβάφης: Η συντριβή της ατομικής προσωπικότητας και η απορρόφησή του από το χειραγωγούμενο πλήθος ( Ο πραγματευτής το πλήθος) Σεφέρης: Η εκμετάλλευση της αγνότητας των ιδανικών ενός ανθρώπου από το κρατικό σύστημα (Το παιδί που πεθαίνει για μια ιδέα Τα μετόπισθεν) Αναγνωστάκης: Η εξουδετέρωση των εθνικών οραμάτων των αγνών αγωνιστών από τον τεχνοκρατικό «εκσυγχρονισμό» της Δικτατορίας (Τα παιδιά ο κόσμος των Συναλλαγών και της Μετανάστευσης) 3. Αξιολόγηση Παραλληλισμός των ιδεολογικών μηνυμάτων, ανά ζεύγη στίχων α) Αναγνωστάκης Καβάφης β) Σεφέρης- Αναγνωστάκης α) ( ) Άλλωστε τα παιδιά μεγάλωσαν, ο καιρός εκείνος πέρασε που ξέρατε( ) ( ) Η Ελλάδα με τα ωραία νησιά, τα ωραία γραφεία, τις ωραίες εκκλησιές Η Ελλάς των Ελλήνων.- Το πλήθος τον σκουντά, τον σέρνει, τον βροντά. Κι όταν πια τέλεια σαστισμένος, «Τι είναι η τρέλλα αυτή;» ρωτά, ένας του ρίχνει κι αυτουνού την γιγαντιαία ψευτιά του παλατιού - που στην Ελλάδα ο Αντώνιος νικά β) με το μαρτύριο της σάρκας και τα παγωμένα δάχτυλα στη σκέψη και φτερουγίσματα πουλιών που δε γνωρίσαμε ποτέ παίζοντας, παίζοντας, παίζοντας μέσα στο αίμα Όσα επιζήσαν, εννοείται, γιατί ήρθανε βαριές αρρώστιες από τότε Πλημμύρες, καταποντισμοί, σεισμοί, θωρακισμένοι στρατιώτες, Θυμούνται τα λόγια του πατέρα: εσύ θα γνωρίσεις καλύτερες μέρες 22