«ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ» Διδακτορική διατριβή Ανδρέα Ν. Παπαστάμου Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Μεθοδολογίας Ιστορίας & Θεωρίας της Επιστήμης (Απρίλιος 2005) ΣΥΝΟΨΗ Το πανεπιστήμιο, θεσμός από τους παλαιότερους του ευρωπαϊκού κόσμου, ανθεκτικός στο πέρασμα του χρόνου, αντιμετώπισε τις προκλήσεις της βιομηχανικής εποχής του 18 ου αιώνα. Στη μελέτη αυτή επιχειρείται η ανάλυση των «θεσμικών παραγόντων», δικαιωμάτων, εξουσίας, κρατικής παρέμβασης, κοινωνικού κεφαλαίου και γνώσης, αλλά και επαναπροσδιορισμός των θεωρητικών υποδειγμάτων της παραδοσιακής οικονομικής σκέψης, σχέσεων παραγωγής, αναπαραγωγής, όπως συναιρούνται στην ιστορική πορεία του ευρωπαϊκού πανεπιστημίου στις δύο μεγάλες περιόδους της βιομηχανικής επανάστασης (1750 - αρχές του 20 ου αιώνα). Αλληλουχία ανθρώπων και πνεύματος καθόρισαν την αμοιβαία θεμελιακή σχέση των δύο κόσμων, της οικονομίας και των πανεπιστημίων. Η μελέτη ξεκινά με μία συνοπτική εξιστόρηση της πορείας των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, από την γένεση τους έως τα μέσα του 18 ου αιώνα (πρώτο κεφάλαιο). Το μεσαιωνικό πανεπιστήμιο, το stadium, αναδείχθηκε σε τρίτη μορφή εξουσίας μεταξύ του regnum και του sacerdotium και αποτέλεσε εφεξής πηγή πνευματικής καλλιέργειας, universitas litterarum, ενώ μεταλλάχθηκε και προσαρμόσθηκε στις νέες συνθήκες. Τα μεγάλα πανεπιστήμια των πόλεων Bologna, Wittenberg, Leipzig, Frankfurt, Tübingen, Rostock, Marburg, Jena, Strasbourg, Könisberg, Γενεύης, Leiden Εδιμβούργου, Oxford και Cambridge, συνέβαλαν στην πνευματική πρόοδο, σε έναν κόσμο εφευρέσεων επιστημονικών οργάνων και διάδοσης της επιστημονικής γνώσης. Η παράλληλη γέννηση των Αναγεννησιακών Ακαδημιών και των επιστημονικών εταιρειών συμπλήρωσαν την εικόνα μεγαλείου του ανθρωπίνου πνεύματος. Η μελέτη της οργάνωσης και διοίκησης στα μεσαιωνικά πανεπιστήμια, της εμφάνισης των κολεγίων, του προγράμματος σπουδών και των μεθόδων διδασκαλίας οδηγεί σε συγκρίσεις με την σύγχρονη εποχή. Στα χρόνια της Αναγέννησης που ακολουθεί, ο ιταλικός ουμανισμός άνθισε στις ιδιωτικού χαρακτήρα Ακαδημίες της Ιταλίας, με παράλληλη ανάσχεση της ανάπτυξη των πανεπιστημίων. Στην Γερμανία, το ουμανιστικό πνεύμα κατάκτησε τα πανεπιστήμια, μετά τη θρησκευτική Μεταρρύθμιση, με πρωτοπόρο τον Μελάγχθωνα. Η απελευθέρωση της διδασκαλίας των studia humanitatis από τα δεσμά της σχολαστικής κατήχησης και ο ουμανιστικός στοχασμός χάρισαν πνοή ελευθερίας. Η εποχή των γεωγραφικών ανακαλύψεων δεν υπήρξε άσχετη των πανεπιστημιακών εξελίξεων - κοινή καταγωγή τους, η αίσθηση πνευματικής ελευθερίας. Στη Μεταρρύθμιση, η τοπική κοσμική εξουσία υποκατέστησε την εκκλησιαστική εξουσία των πανεπιστημίων. Παρότι η Μεταρρύθμιση έδωσε νέα πνοή ελευθερίας, καταστρέφοντας τις μεσαιωνικές δομές εξουσίας και ανοίγοντας τον δρόμο σε αγωγή πλουραλιστικού περιεχομένου, εθνικιστικού χαρακτήρα, δημοκρατικής φύσης και καπιταλιστικής φιλοσοφίας - με εξαίρεση την περίπτωση των πανεπιστημίων του 16 ου και του πρώιμου 17 ου αιώνα - υπήρξε επιβλαβής για πολλά πανεπιστήμια. Τα πανεπιστήμια της Μεταρρύθμισης ταλαιπωρήθηκαν από θρησκευτικές και πολιτικές συγκρούσεις, αλλά επεβίωσαν και συνέβαλαν στην Επιστημονική Επανάσταση. Το
2 μεγαλύτερο μέρος της Επιστημονικής Επανάστασης έλαβε χώρα εκτός των σχολαστικής Λογικής πανεπιστημιακών ιδρυμάτων αν και ορισμένοι πανεπιστημιακοί καθηγητές ενστερνίσθηκαν την κοπερνίκεια επαναστατική ανάλυση. Ωστόσο οι αρχιτέκτονες της Επιστημονικής Επανάστασης διατηρούσαν σχέσεις με τον πανεπιστημιακό χώρο. Σε δύο περιοχές άνθησε η επιστημονική σκέψη, στο γόνιμο περιβάλλον της ολλανδικής ελευθερίας και στην «Αθήνα του Βορρά», στη Σκοτία του Διαφωτισμού. Την εποχή της ανόδου της Μοναρχίας και του Διαφωτισμού, η ανάπτυξη των συστημάτων δημόσιας διοίκησης και η πρόοδος συναίρεση των Φυσικών Επιστημών διαμόρφωσαν νέες τάσεις στο χώρο των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Η δίψα των ανήσυχων πνευμάτων της επιστήμης ικανοποιήθηκε εκτός των ορίων των πανεπιστημίων, με την ίδρυση επιστημονικών εταιρειών - Α- καδημιών κατά τα πρότυπα της ιταλικής Αναγέννησης και σύμφωνα με δύο τύπους οργάνωσης της Royal Society και της Académie Royale. Σημαντικές υπήρξαν οι Ακαδημίες της Νάπολης, της Φλωρεντίας και της Ρώμης, οι νεοσυσταθείσες στη Μαδρίτη, τη Λισσαβόνα, την Uppsala, την Κοπενχάγη, την Bologna, τη Ρώμη και το Olomouc, καθώς και σε υπόλοιπες πόλεις από την Στοκχόλμη έως το Παλέρμο. Στην περίοδο 1660-1789, περισσότερες από διακόσιες Ακαδημίες λειτουργούσαν σε όλον τον κόσμο. Ακολουθεί η ανάλυση της λειτουργίας των πανεπιστημίων στην Αγγλία, τη Γαλλία (μετά το 1750, ειδικών Σχολών), την Ολλανδία, τη Σκοτία (εστία του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού στη βρετανική νήσο), τα γερμανικά κράτη. Η χειραφέτηση των νέων κοινωνικών επιστημών συντελείται σε περιβάλλον ανάδυσης του εθνικού κράτους και πνευματικού διαφωτισμού. Τα πανεπιστήμια προετοιμάζονταν να υπερβούν τα στενά όρια διατήρησης και μετάδοσης της αποδεκτής γνώσης, για να εισέλθουν στον χώρο των επιστημονικών ανακαλύψεων. Η κοινωνία της γνώσης οικοδομήθηκε στην ελευθερία πρόσβασή της και στην αναπαραγωγή των μορφωμένων μελών της. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται ένα σύνθετο φαινόμενο, που η μορφή του σημάδεψε την ακαδημαϊκή σκέψη: η γένεση της βιομηχανικής επανάστασης και οι επιδράσεις της στις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες. Η πίστη στη βιομηχανική επανάσταση είναι τόσο επίμονη, που μπορούμε πλέον να την θεωρούμε μέρος του δόγματος που κυβερνά τους μελετητές της οικονομικής ιστορίας. Απότομη μεταβολή που συνεπάγεται ασυνέχεια ή προϊόν ομαλής μετάβασης από προγενέστερο στάδιο ανάπτυξης; Επιχειρείται διερεύνηση των όρων εμφάνισής της, σε αντιστοιχία, πάντοτε, με αλλαγές στη θέση των πανεπιστημίων. Οι εργασίες των Crafts, Feinstein, Harley, Lindert, Williamson και Wrigley, αναθεώρησαν παλαιότερες απόψεις, δείχνοντας την ύπαρξη μεγαλύτερης οικονομικής μεγέθυνσης πριν το 1750, μικρότερης, αλλά με σταδιακή επιτάχυνση στη συνέχεια στην Βρετανία, επιτάχυνσης της γερμανικής οικονομικής ανάπτυξης ήδη από το 1820 και αποκάλυψης της συμβολής των παραδουνάβιων οικονομιών στην οικονομική πρόοδο. Για να φθάσουμε στην θέση του John Komlos, που αναδεικνύει σε βασικούς όρους ανάπτυξης, τον σταδιακό χαρακτήρα της και την ικανότητα αποφυγής των φραγμών, κατά την ανάλυση του «αυστριακού προτύπου». Συστατικά στοιχεία της ανάλυσης που ακολουθεί: το εννοιολογικό πλαίσιο της βιομηχανικής ε- πανάστασης, η εξέταση του αιτήματος χρονικής αφετηρίας, η μορφή, η διερεύνηση των αιτιών (ενδογενείς: τεχνικές, τεχνολογία, εφευρέσεις και καινοτομία, συσσώρευση κεφαλαίου, ο ρόλος των επιχειρηματιών και πρότυπα αξιών και εξωγενείς: αγροτική επανάσταση, πρωτοβιομηχανία, αύξηση του πληθυσμού, θεσμικές μεταβολές) και οι επιδράσεις της (επαναπροσδιορισμός της επιχειρηματικής δραστηριότητας και της κρατικής ρύθμισης, απόδοση νέου ρόλου στον επιστή-
3 μονα-ερευνητή, κοινωνικές επιπτώσεις της εκβιομηχάνισης, μεταβολές στα συστήματα αξιών και στα πρότυπα συμπεριφοράς). Στη βιομηχανική εποχή, η οικονομική ανάπτυξη συναιρείται σε μία νέα διάσταση, περιεκτική τουλάχιστον έξι δυνάμεων: καινοτομία - τεχνολογία - μεταβολή, επιβολή των σχέσεων της αγοράς, γέννηση μιας πλουραλιστικής κοινωνίας αυτονόμων πεδίων, με παράλληλη κατανομή εργασίας και εξειδίκευση σε όλους τους τομείς του κοινωνικού βίου, αστικοποίηση και τέλος μετατροπή των τύπων οικονομικής οργάνωσης, λόγω τεχνικής προόδου και λειτουργίας της Αγοράς. Η επιχειρηματική δράση προσανατολίσθηκε στην κερδοφόρο καινοτομία. Φαίνεται, πως ο ευρωπαϊκός πλούτος οφείλεται στην αυτονομία πειραματισμού στον χώρο των οικονομικών σχέσεων, μέσω οικονομικών θεσμών, που επιβράβευσαν την επιτυχή καινοτομία και τιμώρησαν την αποτυχία. Στο τρίτο κεφάλαιο εξετάζονται οι ιδεολογικές διαμάχες και η θέση των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Η αστική τάξη αμφισβήτησε τα εκκλησιαστικά προνόμια της ανωτάτης παιδείας και προέβαλε την εκπαιδευτική της ιδεολογία στα βρετανικά πανεπιστήμια (θεωρία της Οικονομίας της Αγοράς (laissez-faire) και της οικονομικής προόδου κατά τους κλασσικούς οικονομολόγους, μηεκκλησιαστική ηθική (secular ethics) και ωφελιμισμός (utilitarian philosophy), το παιδαγωγικό πρότυπο των James Mill και Jeremy Bentham και απόκρουση αντιθέτων ιδεολογιών εκπαιδευτικών διεκδικήσεων). Παράλληλα, η εργατική τάξη εξέφρασε αιτήματα εκπαιδευτικής χειραφέτησης στην Βρετανία (Φιλοσοφία του Διαφωτισμού, η εκπαίδευση ως φυσικό δικαίωμα, η θεωρία του William Godwin: εκπαίδευση κατά της πολιτικής κατήχησης, η θεωρία του Thomas Hodgskin: εκπαίδευση κατά της οικονομικής κατήχησης, η θεωρία του Robert Owen: εκπαίδευση με στόχο την οικονομική χειραφέτηση, το κίνημα των Χαρτιστών (The Chartists): εκπαίδευση με στόχο την πολιτική χειραφέτηση). Ακολουθούν η παρουσίαση του εκπαιδευτικού αιτήματος του Diderot στη Γαλλία, οι παιδαγωγικές θέσεις των Κοινοβουλευτικών και γαλλικανικός εθνικισμός και οι επαναστατικές ιδεολογίες εκπαιδευτικών διεκδικήσεων στη Γαλλία (ο Condorcet υποστηρίζοντας πως η παιδεία απελευθερώνει από τα δεσμά των προκαταλήψεων, τέθηκε κατά της κατήχησης στην εκπαίδευση και προέβαλε το παιδαγωγικό πρότυπο βάσει των φυσικών δικαιωμάτων. Ενώ ο Sieyès θεωρούσε την εκπαίδευση ως μηχανισμό χειραφέτηση από προνόμια). Στη Γαλλία, οι αξιώσεις της Τρίτη Τάξης προσδιόρισαν το μέλλον της ανώτατης εκπαίδευσης. Στην αντίθετη όχθη, διερευνώνται τα ιδεολογικά ερείσματα της εκκλησιαστικής αντίδρασης: i. επιρροές του Αγγλικανισμού στα πανεπιστήμια: οι θεωρίες των J. H. Newman και T. Arnold (το πνευματικό κίνημα της Οξφόρδης - Oxford Movement - του John Henry Newman, ο ρόλος της Θεολογίας στην Παιδεία, ο ρόλος της Εκκλησίας στην εκπαίδευση, η εκπαιδευτική ιδεολογία της «Ευρείας Εκκλησίας» - Broad Church Party του Thomas Arnold), η θρησκευτική Φιλοσοφία («Οικουμενισμός») και η κοινωνική φιλοσοφία των πολιτικών δικαιωμάτων ( citizenship ) στην εκπαίδευση και το χριστιανισμό. ii. θεωρίες νομιμοποίησης εκκλησιαστικής παιδείας στη Γαλλία (υποστήριξη του δικαιώματος της Εκκλησίας να παρέχει εκπαίδευση καθώς και του ατομικού δικαιώματος θρησκευτικής παιδείας). Ο καθολικός φιλελευθερισμός και η αστική υπεροχή οικοδόμησαν την εκκλησιαστική αντίδραση στη Γαλλία. Το κεφάλαιο ολοκληρώνεται με την ανάλυση των νέων φαινομένων του ριζοσπαστισμού και του εθνικισμού στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Στο τέταρτο κεφάλαιο αναλύεται ο ρόλος του κράτους, προϊόν της νέας βιομηχανικής εποχής, στη διαμόρφωση της ανάπτυξης των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Η ενδυνάμωση του κράτους
4 επανακαθόρισε την σχέση του πανεπιστημίου με την κοινωνία, το πανεπιστήμιο κατέστη δημόσιος φορέας εθνικής ευθύνης και η χρηματοδότησή του αποκτά κρατική νομιμοποίηση. Ανόμοιες προσεγγίσεις κρατικής παρέμβασης στο χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης, στην Βρετανία, τη Γαλλία και τη Γερμανία του 19 ου αιώνα, προσδιόρισαν την διαφορετική πορεία των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Στην χουμπολντιανή θεώρηση του πανεπιστημίου, η παιδεία, η επιστήμη και η μάθηση υπερείχαν του κράτους, καθιστώντας το χουμπολντιανό πανεπιστήμιο την υψηλότερη έκφραση της πολιτιστικής ενότητας της χώρας, σε βάσεις νομοθετικά κατοχυρωμένης εκπαιδευτικής ανεξαρτησίας. Αντίθετα στο ναπολεόντειο πρότυπο, το πανεπιστήμιο αποτελούσε μηχανισμό διασφάλισης αξιοκρατίας του δημοσίου βίου, πολιτικής ενότητας και σταθερότητας του κράτους. Υπό αυτήν την έννοια, η διδασκαλία και η μάθηση στο γαλλικό Αυτοκρατορικό Πανεπιστήμιο δεν αποτελούσαν επιγέννημα αφηρημένων στοχασμών ανεξάρτητων της κρατικής ο- ντότητας, αλλά όρους έκφρασης της εξουσίας του. Στην Βρετανία, αρχικά το σύστημα ανώτατης εκπαίδευσης, αντίθετα από το γαλλικό και το γερμανικό δεν οικοδομήθηκε σε ευκρινώς σχηματισμένη λογική. Όμως, μετά τις Διεθνείς Εκθέσεις στο Crystal Palace (1851) και το Παρίσι (1867), η βρετανική πανεπιστημιακή εκπαίδευση προσέλαβε συστηματικό χαρακτήρα και μεθόδους πρωτότυπης έρευνας, που είναι απαραίτητοι όροι της βιομηχανικής ανάπτυξης. Οι βρετανικές κυβερνήσεις, θεώρησαν ασφαλές και αποτελεσματικό κριτήριο την κρατική παρέμβαση. Α- πέναντι στην πρόκληση του διεθνούς βιομηχανικού ανταγωνισμού, ξεκίνησαν από την δεκαετία του 1850 να υποκύπτουν στις σειρήνες των ευρωπαϊκών πολιτικών κρατικών ενισχύσεων. Στο πέμπτο κεφάλαιο επιχειρείται διερεύνηση της εξάρτησης της επιστημονικής προόδου στη βιομηχανική εποχή από την πανεπιστημιακή παιδεία. Αυτή η σχέση σε συνδυασμό με την εμφάνιση του φαινομένου της επαγγελματικοποίησης, αίτημα των νέων κοινωνικών αναγκών (έκτο κεφάλαιο) προσφέρουν ερμηνεία στις διασυνδέσεις των πανεπιστημίων με την βιομηχανία (έβδομο κεφάλαιο) και στις σε νέες σχέσεις της έρευνας με την διδασκαλία (όγδοο κεφάλαιο). Το περιεχόμενο που προσέδωσαν οι αρχές της ακαδημαϊκής ελευθερίας και της θεσμικής αυτονομίας των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, στην πανεπιστημιακή παιδεία, συνιστά ερευνητικό στόχο των τεσσάρων αυτών κεφαλαίων. Στο έκτο κεφάλαιο, αναλύεται το φαινόμενο της επαγγελματικοποίησης και των επιδράσεών του στην λειτουργία των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων. Ο πολυδύναμος 19 ος αιώνας σηματοδότησε δύο νέες εξελίξεις: i. την εμφάνιση νέων επαγγελμάτων, γενεσιουργό της ίδρυσης Τεχνικών Σχολών, ανεξάρτητων των πανεπιστημίων και την ανάπτυξη επιχειρηματικών σπουδών. Τα νέα Τεχνολογικά Ιδρύματα και οι Τεχνικές Σχολές αντέγραψαν τα πανεπιστήμια, αλλά διέθεταν δική τους ιδεολογία. ii. την επαγγελματικοποίηση της επιστήμης, που έθεσε βασικούς όρους (Μεθοδολογία επιστημών) και πρότυπα στη διεξαγωγή της έρευνας. Με τη λήψη των αποφάσεων από το σώμα των καθηγητών, ολοκληρώθηκε η επαγγελματικοποίηση του πανεπιστημίου. Η επιστήμη περιορίσθηκε μόνον σε μυημένους ειδικευμένους επιστήμονες. Στα τέλη του 19 ου αιώνα, η τεχνική και επιστημονική πρόοδος και η επαγγελματικοποίηση της εκπαίδευσης (σπουδές Μηχανολογίας, Οικονομίας και Οργάνωσης Επιχειρήσεων) απαιτούσαν μορφοποιήσεις θεωρημάτων, ακόμα και στην τεχνική εκπαίδευση και διασυνδέσεις ειδικών Επιστημών με την επιστημονική Θεωρία. Οι νέες συνθήκες προέτρεπαν σε προοδευτική απομάκρυνση από την πρακτική εμπειρία στο εργαστήριο, προοιωνίζοντας την αποβολή της τεχνικής
5 πρακτικής από τις Τεχνικές Σχολές. Και ενώ στη Γερμανία, οι Τεχνικές Σχολές ακολούθησαν παράλληλη πορεία με αυτήν των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, στη Γαλλία εξακολούθησαν ανεξάρτητη πορεία. Στην αυγή του 20 ου αιώνα, δύο νέα ζητήματα, με πολιτικά παρεπόμενα, απασχόλησαν τα πανεπιστήμια: i. η έντονη κρατική παρέμβαση, ιδίως μετά το 1890, υπαγορευόταν από την διεθνοποίηση του ανταγωνισμού, αλλά παράλληλα έθετε κινδύνους εξάρτησης της επιστήμης από την κρατική χρησιμότητα, ii. η ενίσχυση της ζήτησης επαγγελματικής εκπαίδευσης, με στόχο την εξυπηρέτηση κοινωνικών αναγκών, υπήρξε συνάρτηση της ανάπτυξη των πανεπιστημίων. Η αναζήτηση του σημείου ισορροπίας μεταξύ κρατικής ενίσχυσης και αυτονομίας των πανεπιστημίων, αλλά και το επίκαιρο της επαγγελματικοποίησης της εκπαίδευσης αιτιολογούν την εκπόνηση της μελέτης μας. Στο έβδομο κεφάλαιο, παρουσιάζεται η πορεία των νέων βρετανικών πανεπιστημίων σε περιβάλλον έντονης βιομηχανοποίησης της χώρας και οι διασυνδέσεις τους με τη βρετανική βιομηχανία. Ανάλογες αναλύσεις ακολουθούν για τη Γερμανία και τη Γαλλία. Στο όγδοο κεφάλαιο, επιχειρείται προσέγγιση του προβλήματος των σχέσεων έρευνας και διδασκαλίας στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, καθώς και ερμηνεία των σχέσεων της ακαδημαϊκής ελευθερίας με την θεσμική αυτονομία τους. Συγκεκριμένα, παρουσιάζεται το γερμανικό πρότυπο της πανεπιστημιακής έρευνας, η πανεπιστημιακή έρευνα στην βιομηχανική Βρετανία και τη Γαλλία. Ακολουθεί, αναδίφηση του παρελθόντος της ακαδημαϊκής ελευθερίας στις τρεις χώρες και σύγκριση των ευρωπαϊκών προσεγγίσεων της επιστημονικής έρευνας στο πανεπιστήμιο, με αναφορά στο παράδειγμα της βιομηχανίας χρωμάτων. Στο ένατο κεφάλαιο παρουσιάζονται προβλήματα και στόχοι της πανεπιστημιακής παιδείας στη βιομηχανική εποχή. Παλαιά ερωτήματα προέβαλαν στο πλαίσιο του νέου κόσμου: i. το πρόγραμμα σπουδών στα πανεπιστήμια έπρεπε να βασίζεται σε διδασκαλία μαθημάτων κλασσικής παιδείας ή επαγγελματικής εκπαίδευσης; ii. η νέα εποχή υπαγόρευε γενικού περιεχομένου ή εξειδικευμένα μαθήματα; iii. η διεξαγωγή της επιστημονικής έρευνας συντελέσθηκε στη βιομηχανική εποχή εντός ή εκτός του πανεπιστημίου; iv. το περιεχόμενο της ερευνητικής δραστηριότητας έπρεπε να είναι αμιγώς θεωρητικό ή να περιέχει πρακτικές εφαρμογές στις νέες επιχειρήσεις της βιομηχανικής κοινωνίας; v. η διδασκαλία περιοριζόταν στην αντικειμενική περιγραφή των γεγονότων ή αποσκοπούσε στην προαγωγή ηθικών αξιών των φοιτητών; vi. και τέλος, οι διδάσκοντες όφειλαν να τηρούν ουδετερότητα δημοσίου λειτουργού ή η ιδιότητά τους να συμμετέχουν στο κοινωνικό γίγνεσθαι (η γαλλική επανάσταση ήταν πλέον παρούσα σε κάθε εκδήλωση της ευρωπαϊκής κοινωνίας) νομιμοποιούσε την άσκηση κοινωνικής κριτικής;
Η αναφορά στη νέα έννοια του περιεχομένου της πανεπιστημιακής παιδείας δεν είναι δυνατή, χωρίς την ανάλυση του προβλήματος του γερμανικού δυϊσμού, της βρετανικής καινοτόμου αποφυγής του και των διαστάσεων της γαλλικής πανεπιστημιακής παιδείας. Η ετερότητα τελικά εκφράσθηκε με τη δημιουργία ιδίων προτύπων στον 20 ο αιώνα και τη συγκρότηση νέων κανόνων πανεπιστημιακής παιδείας. Ένα νέο πανεπιστήμιο έκανε την εμφάνισή του στην βιομηχανική Ευρώπη. Η μελέτη ολοκληρώνεται με συνοπτική παρουσίαση των συμπερασμάτων. 6