Περιεχόμενα ΕΙΣΑΓΩΓΗ...15 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η γονιμότητα και οι ορμόνες σας...31 Κεφάλαιο 1 Ορμονική ισορροπία: Το θεμέλιο της γονιμότητας...33 Κεφάλαιο 2 Προστατεύοντας τη γονιμότητά σας...45 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Πρόγραμμα γονιμότητας απόλυτης ισορροπίας Εισαγωγή: Εξισορροπώντας τις ορμόνες σας για να ενισχύσετε τη γονιμότητα...61 Κεφάλαιο 3 Προγραμματισμός πριν από τη σύλληψη...65 Κεφάλαιο 4 Σωστή διατροφή για γονιμότητα...93 Κεφάλαιο 5 Καλή σωματική κατάσταση για να ευνοήσετε μια εγκυμοσύνη...127 Κεφάλαιο 6 Αντιμετωπίζοντας το στρες για να ενισχύσετε τη γονιμότητα...143 Κεφάλαιο 7 Τα πρώτα βήματά σας για εγκυμοσύνη αρχίζουν στο σπίτι...169
12 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης μεροσ ΤΡΙΤΟ Κατανοώντας τους παράγοντες της γονιμότητάς σας Εισαγωγή: Λαμβάνοντας τη σωστή διάγνωση...189 Κεφάλαιο 8 Ο ανδρικός παράγοντας...197 Κεφάλαιο 9 Ο ωοθηκικός παράγοντας...223 Κεφάλαιο 10 Ο σαλπιγγικός παράγοντας...243 Κεφάλαιο 11 Ο παράγοντας μήτρας...261 Κεφάλαιο 12 Ενδομητρίωση και επανειλημμένες αποβολές...279 μεροσ ΤΕΤΑΡΤΟ Το πρόγραμμά σας για γονιμότητα: Κάνοντάς την πραγματικότητα Εισαγωγή στις θεραπείες γονιμότητας...311 Κεφάλαιο 13 Βασικές θεραπείες αναπαραγωγής...317 Κεφάλαιο 14 Προχωρημένες θεραπείες αναπαραγωγής... 345 Κεφάλαιο 15 Συμπέρασμα: Λαμβάνοντας μέτρα...375 Παράρτημα A: Ημερολόγιο γονιμότητας...383 Παράρτημα B: Βιομεταλλαξογόνα σε καλλυντικά, τρόφιμα και στο περιβάλλον...385 Παράρτημα Γ: Οδηγίες για την επιλογή ειδικού σε θέματα γονιμότητας...403
Περιεχόμενα 13 Παράρτημα Δ: Πρόγραμμα γονιμότητας...407 Παράρτημα E: Ημερολόγιο σωματικής κατάστασης...411
ΕΙΣΑΓΩΓΗ Αυτό το βιβλίο αποφάσισα να το γράψω μόλις μάθαμε με τη γυναίκα μου, Μόργκαν, τα νέα του πρώτου κύκλου εξωσωματικής γονιμοποίησης που κάναμε. Προσπαθούσαμε να κάνουμε παιδί με θεραπείες περισσότερο από ένα χρόνο. Στην ηλικία των τριάντα οκτώ και σαράντα ετών αντίστοιχα, αρχίσαμε ξαφνικά και οι δύο να αναρωτιόμαστε γιατί περιμέναμε τόσο πολύ για να κάνουμε οικογένεια. Επί χρόνια, όμως, ήμαστε πολύ ευτυχισμένοι με την κοινή μας ζωή. Στην πραγματικότητα, με τον Αϊνστάιν, τον Ντα Βίντσι, την Κατμαντού και τη Λόλα τους δύο σκύλους και τις δύο γάτες μας το σπίτι μας ήταν γεμάτο ζωή. Είχαμε αποκτήσει ανοσία στην ερώτηση «Πότε θα κάνετε παιδιά;», την οποία δεχόμαστε από κάθε πλευρά από φίλους, συγγενείς, τους γονείς μου και τους συνεργάτες μου. Ίσως αυτό που δυσκόλευε την απόφασή μας να αποκτήσουμε παιδιά ήταν ο φόβος η Μόργκαν ανησυχούσε βαθιά μέσα της ότι θα δυσκολευόταν να μείνει έγκυος και κατά μία έννοια ήταν ευκολότερο να προσπαθεί να αποφύγει το θέμα. Έπειτα από λίγο καιρό, όμως, αρχίσαμε να αναθεωρούμε το όραμά μας για οικογένεια, να αντιμετωπίζουμε τους φόβους μας, και αποφασίσαμε ότι θέλαμε αληθινά να αποκτήσουμε παιδιά μαζί. Πιστεύω ακόμα ότι προχωρούσαμε βήμα-βήμα, σε μια προσπάθεια ίσως να μην αφήσουμε τις ελπίδες μας να αυξηθούν υπερβολικά ή να μην αφήσουμε τους εαυτούς μας εκτεθειμένους σε μια απογοήτευση. Αποφασίσαμε να μην πούμε σε κανέναν ότι προσπαθούσαμε να κάνουμε παιδί, πράγμα που θα μας διευκόλυνε να κάνουμε πίσω αν τα πράγματα δεν πήγαιναν καλά, και επειδή δεν θέλαμε να γεννήσουμε ελπίδες στην οικογένειά μας και μετά να την απογοητεύσουμε σε περίπτωση που δεν είχαμε αποτέλεσμα. Ως ενδοκρινολόγος της αναπαραγωγής, ανησυχούσα επίσης για τον αντίκτυπο που θα είχε στους ασθενείς μου αν δεν μπορούσαμε εμείς να κάνουμε παιδιά. Δεδομένης της ειδικότητάς μου ως γιατρού, είχαμε σαφή ιδέα των εμποδίων που θα συναντούσαμε. Το πρώτο ενδεχόμενο πρόβλημα ήταν η ηλικία της Μόργκαν, αν και ήταν υγιής, σε καλή σωματική κατάσταση, δραστήρια και χωρίς ενοχλήσεις υγείας. Επί χρόνια, η Μόργκαν κι εγώ ζούσαμε
16 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης με βάση το πρόγραμμα διατροφής Απόλυτης Ισορροπίας που συνιστώ σε αυτό το βιβλίο. Κι εγώ επίσης ήμουν σε καλή κατάσταση και έκανα γιόγκα. Αλλά για να είμαστε απλώς βέβαιοι ότι η εξωτερική μας εμφάνιση αντικατόπτριζε την εσωτερική μας υγεία, η Μόργκαν έκανε εξετάσεις αίματος, οι οποίες επιβεβαίωσαν ότι οι ωοθήκες της ήταν υγιείς, κι εγώ έκανα ανάλυση σπέρματος στην οποία δεν βρέθηκαν προφανή προβλήματα. Το δεύτερο εμπόδιο έμοιαζε πιο δύσκολο. Δίνω διαλέξεις σε όλη τη χώρα σε εβδομαδιαία βάση, πράγμα που με τοποθετούσε εύκολα εκτός πόλης όταν η Μόργκαν θα είχε ωορρηξία. Με τις γνώσεις μας σχετικά με θεραπείες γονιμότητας, αποφασίσαμε να χρησιμοποιήσουμε φάρμακα ενίσχυσης της ωορρηξίας, με σκοπό να προσδιορίζουμε τις ημερομηνίες ωορρηξίας της Μόργκαν στις μέρες που θα ήμαστε μαζί. Έχω χρησιμοποιήσει αυτή την προσέγγιση πολλές φορές με ασθενείς μου που είχαν παρόμοιες αντιξοότητες εργασίας-ζωής. Στις γυναίκες ηλικίας πάνω από τριάντα οκτώ ετών συνιστώ, έτσι κι αλλιώς, συχνά ενίσχυση της ωορρηξίας. Η Μόργκαν άρχισε να παίρνει Clomid για διέγερση των ωοθηκών της και από τον πρώτο κιόλας κύκλο θεραπείας έμεινε έγκυος. Μείναμε έκπληκτοι, λόγω των αμφιβολιών μας. Μας φάνηκε σχεδόν υπερβολικά εύκολο. Και ήταν. Στις επτά εβδομάδες κύησης, η Morgan απέβαλε. Ήμαστε απαρηγόρητοι. Η Morgan είχε μόλις αρχίσει να αποδέχεται την εγκυμοσύνη της, μαζί με τα συμπτώματά της, και την πραγματικότητα ότι ήταν όντως σε θέση να κυοφορήσει ένα παιδί. Όταν όμως τα συμπτώματα σταμάτησαν και απέβαλε, ήταν σαν να επιβεβαιώθηκαν οι φόβοι της για τη γονιμότητά της. Δεδομένου ότι δεν είχαμε πει ποτέ σε κανέναν ότι προσπαθούσαμε να κάνουμε παιδί, δεν μπορούσαμε να πούμε σε κανέναν ότι η εγκυμοσύνη είχε αποτύχει, πράγμα που μας άφησε μια αίσθηση απομόνωσης. Τους επόμενους εννέα μήνες, κάναμε τρεις κύκλους ενίσχυσης ωορρηξίας. Είχαμε ανέβει στην κλίμακα της θεραπείας της γονιμότητας, περνώντας σε ένα ενέσιμο φάρμακο που τείνει να είναι πιο επιτυχές από το Clomid. Αρχίσαμε επίσης ενδομήτρια σπερματέγχυση, στην οποία έδινα ένα δείγμα και το σπέρμα μου τοποθετούνταν απευθείας στη μήτρα της Μόργκαν όταν είχε ωορρηξία. Είχαμε μπει σε ένα δρόμο.
Εισαγωγή 17 Ως άνθρωπος αισιόδοξος γνώριζα ότι η γυναίκα μου θα έμενε έγκυος και ήθελα να σπρώξω τα πράγματα στο επόμενο επίπεδο, το οποίο ήταν η εξωσωματική γονιμοποίηση (IVF). Η Μόργκαν, βέβαια, υφίστατο περισσότερο το βάρος της θεραπείας έπρεπε να κάνει ενέσεις ορμονών, να περνά από τακτική παρακολούθηση των ορμονών της και κατόπιν από δύο χειρουργικές διαδικασίες, μία για τη λήψη των ωαρίων της και μία για να τοποθετηθούν δύο έμβρυα πάλι στη μήτρα της. Δεν έμενε έγκυος. Στο σημείο αυτό, χρειαζόμαστε ένα διάλειμμα. Η Μόργκαν βρήκε τη μηνιαία «παρακολούθηση του κύκλου» συναισθηματικά εξαντλητική. Όταν πρωτοξεκινήσαμε, είχε πει ότι δεν θα το άφηνε να της γίνει εμμονή, όπως είχε δει να συμβαίνει σε τόσο πολλές από τις ασθενείς μου. Αλλά είχε αρχίσει να γίνεται ιδιαίτερα κουραστικό. Το κέντρο γονιμότητας ήθελε να αναβαθμίσει τη θεραπεία της, αλλά εκείνη ήθελε να κάνει πίσω και να επαναφέρει κάποια ισορροπία στη ζωή της. Όσο έγραφα αυτό το βιβλίο, βιώσαμε πολλές από τις χαρές, τις λύπες και τα συναισθήματα που περνούσαν οι ασθενείς μου, και λίγο πριν ολοκληρωθεί το βιβλίο η Μόργκαν έμεινε έγκυος. Στο τέλος, πιστεύω πως η ισορροπία την οποία αναζητούσε μετά τον αποτυχημένο κύκλο εξωσωματικής γονιμοποίησης ήταν αυτή που τη βοήθησε να μείνει έγκυος και να γεννήσει ένα υγιές μωρό. Σε όλο το βιβλίο, μοιράζομαι μαζί σας τις δικές μας εμπειρίες από την πορεία μας στον κόσμο της γονιμότητας. «Ποιο είναι το πρόβλημά μου;» είναι η πρώτη ερώτηση στο μυαλό των περισσότερων ασθενών μου οι οποίες δυσκολεύονται να μείνουν έγκυες. Η σκέψη ότι το σώμα μας δεν μπορεί κατά κάποιον τρόπο να μας ικανοποιήσει σε αυτή την ουσιώδη ανθρώπινη εμπειρία μπορεί να μας κάνει να νιώθουμε αβοήθητοι και εκτός ελέγχου και να αναζητάμε τις αιτίες. Μερικά ζευγάρια αρχίζουν να αμφισβητούν τις επιλογές που έχουν κάνει στη ζωή τους, όπως το γεγονός ότι καθυστέρησαν να κάνουν οικογένεια ή ότι χρησιμοποίησαν αντισύλληψη νωρίτερα στη ζωή τους, και πολλά αρχίζουν να αναζητούν απαντήσεις μια διάγνωση, κάτι που μπορεί να διορθωθεί, μια ορμόνη που μπορεί να επανέλθει. Παρόλο που αυτές οι σκέψεις και τα συναισθήματα είναι απόλυτα φυσιολογικά, νομίζω πως υπάρχει ένας πιο ελπιδοφόρος τρόπος να
18 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης προσεγγίσετε τη γονιμότητά σας. Έχω παρατηρήσει ότι τα θέματα γονιμότητας δεν προκαλούνται συνήθως από ένα συγκεκριμένο γεγονός ή πρόβλημα ακόμα και όταν υπάρχει συγκεκριμένη διάγνωση αλλά, αντίθετα, από πολλές πλευρές της υγείας και της ευεξίας της δικής σας, του συντρόφου σας και από θέματα που προκύπτουν όταν τα σώματά σας αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Αυτός είναι ο κύριος λόγος που σε πολλά ζευγάρια καθώς προσπαθούν να πάρουν μια διάγνωση μιλούν για «ανεξήγητη υπογονιμότητα». Στην αναζήτηση για να βρεθεί αυτή η άπιαστη διάγνωση ή η καλύτερη θεραπεία, αυτό που παραβλέπεται συχνά είναι η βασική ορμονική ισορροπία. Και παρ όλα αυτά, τίποτα δεν έχει μεγαλύτερο αντίκτυπο στη γονιμότητά σας και στην υγεία του παιδιού σας από τις ορμόνες σας. Στο σώμα σας κυκλοφορούν πάνω από εκατό ορμόνες ορμόνες τής αναπαραγωγής, της κύησης, σεξουαλικές ορμόνες, μεταβολικές ορμόνες και ορμόνες του στρες οι οποίες μεταδίδουν μηνύματα από ιστό σε ιστό, από όργανο σε όργανο, από τον εγκέφαλο στο σώμα και από το σώμα στον εγκέφαλο. Η ισορροπία τους, η απόλυτη ισορροπία τους, καθορίζει την ικανότητά σας να συλλάβετε και να στηρίξετε μια εγκυμοσύνη. Οι τελευταίες έρευνες δείχνουν σαφώς ότι όταν ο οργανισμός σας δεν έχει ισορροπία, ο εγκέφαλός σας μπορεί να σταματήσει έναν από τους πολλούς κρίκους της ορμονικής αλυσίδας συμβάντων που οδηγούν στη σύλληψη και την απόκτηση ενός υγιούς μωρού. Οι διαταραχές της ισορροπίας μπορούν να διορθωθούν. Αυτά είναι πολύ ενθαρρυντικά νέα. Ως ειδικός στη γονιμότητα, ενδοκρινολόγος της αναπαραγωγής, μαιευτήρας και γυναικολόγος, καθώς και ερευνητής σε θέματα ορμονών, έχω αναπτύξει μια φιλοσοφία παράλληλα με ένα πρόγραμμα τρόπου ζωής βασισμένο σε στοιχεία που μπορεί να ακολουθεί κάθε ζευγάρι ή μεμονωμένο άτομο το οποίο ξεκινά να αποκτήσει παιδί, για να ενισχύσει τη γονιμότητά του. Είναι ένα πρόγραμμα στο οποίο μπορείτε να στραφείτε αν προσπαθείτε μόνη με το σύντροφό σας να μείνετε έγκυος, αν συμβουλεύεστε το μαιευτήρα σας ή αν έχετε ήδη αρχίσει θεραπεία με έναν ειδικό σε θέματα γονιμότητας. Είναι επίσης ουσιαστικό να διαβαστεί από όλα τα ζευγάρια που θέλουν να αποκτήσουν παιδί, ακόμα κι αν
Εισαγωγή 19 δεν έχουν συναντήσει προβλήματα γονιμότητας, γιατί η ορμονική ισορροπία παίζει κρίσιμο ρόλο στην πρόληψη επιπλοκών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Το βιβλίο αυτό βασίζεται στις τελευταίες έρευνες από τα πεδία τής ενδοκρινολογίας της αναπαραγωγής και της νευροενδοκρινολογίας, της μελέτης τού πώς αλληλεπιδρούν οι ορμόνες με τον εγκέφαλό σας ή αυτό που εγώ ονομάζω σχέση ορμονών-εγκεφάλου. Οι έρευνες έχουν διαγράψει μια σαφή εικόνα του αντίκτυπου που έχει αυτή η σχέση ορμονών-εγκεφάλου στη γονιμότητά σας και του πώς μπορούν οι διαταραχές της ορμονικής ισορροπίας να δημιουργήσουν εμπόδια στη γονιμότητα. Ο εγκέφαλός σας και, πιο συγκεκριμένα, ο υποθάλαμός σας, που βρίσκεται στον πυρήνα του εγκεφάλου σας, είναι το κέντρο ελέγχου των ορμονών σας, που παρακολουθεί τις αλληλεπιδράσεις των ορμονών και τις επιδράσεις τους στη φυσιολογία σας. Ο υποθάλαμος κάνει επίσης προσαρμογές όταν αισθάνεται κάποια διαταραχή στην ισορροπία και οι μεταβολές αυτές μπορούν να προκαλέσουν συμπτώματα, ακόμα και να δημιουργήσουν εμπόδια στο να μείνετε έγκυος. Το γεγονός ότι συχνά οι διαταραχές της ισορροπίας δεν διαγιγνώσκονται και δεν αντιμετωπίζονται είναι ένας σημαντικός λόγος που τα ποσοστά επιτυχίας στα κέντρα γονιμότητας έχουν φτάσει σε μια στασιμότητα κατά τα τελευταία πέντε με έξι χρόνια. Η διαταραχή της ορμονικής ισορροπίας παραμένει ένα αξεπέραστο εμπόδιο για υψηλότερα ποσοστά επιτυχίας. Η διόρθωση των διαταραχών της ισορροπίας θα μπορούσε να ανεβάσει τα ποσοστά επιτυχίας ακόμα ψηλότερα. Πράγματι, όλο και περισσότερες χώρες απομακρύνονται από θεραπείες γονιμότητας που βασίζονται στην εμφύτευση πολλαπλών εμβρύων στη μήτρα μιας γυναίκας καθώς αυτή η προσέγγιση οδηγεί συχνά σε επικίνδυνες πολλαπλές κυήσεις. Αρχίζουν να εξερευνούν πόσο ισχύει ότι παράγοντες του τρόπου ζωής σας που επηρεάζουν την ορμονική σας ισορροπία παίζουν σημαντικό ρόλο στην ικανότητά σας να μείνετε έγκυος. Η προσοχή τους έχει μετατοπιστεί σε τρόπους βελτίωσης της γονιμότητας χωρίς θεραπεία και παράλληλα με τη θεραπεία. Ως ειδικός που βλέπει συχνά ασθενείς οι οποίες δεν είχαν επιτυχία με άλλουs γιατρούς που ασχολούνται με τη γονιμότητα, εκπλήσσομαι από το πόσο λίγα είναι τα ζευγάρια τα οποία εστιάζουν στη βελτίωση της
20 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης ορμονικής τους ισορροπίας για να ξεπεράσουν το πρόβλημά τους. Στον ιδιαίτερα ανταγωνιστικό κόσμο της φροντίδας της γονιμότητας, υπάρχει πολύ έντονη τάση προσέλκυσης ζευγαριών έτοιμων να υπεισέλθουν αμέσως σε δαπανηρές θεραπείες. Πολλοί καλοπροαίρετοι επαγγελματίες του χώρου της υγείας φοβούνται μήπως χάσουν την προσοχή των ασθενών τους αν τους πουν να αφιερώσουν τρεις με έξι μήνες αποκαθιστώντας τον τρόπο ζωής τους πριν αρχίσουν ενεργό θεραπεία. Παρ όλα αυτά, τόσος είναι ο χρόνος που μπορεί να χρειαστούν πολλοί για να φέρουν τις ορμόνες τους σε κατάσταση ισορροπίας ώστε να αυξήσουν τις πιθανότητές τους να συλλάβουν. Μερικές από τις ασθενείς μου, που έρχονται σε μένα αφού κάνουν ανεπιτυχείς θεραπείες με εξεζητημένες τεχνολογίες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής όπως η εξωσωματική γονιμοποίηση, είναι συχνά επιφυλακτικές όταν αρχίζω να τις ρωτάω πώς αισθάνονται και τις εξετάζω για φαινομενικά άσχετα συμπτώματα. Είστε κουρασμένη; Παίρνετε βάρος; Έχει ο σύντροφός σας κατάθλιψη ή υπερβολικό άγχος; Έχει εξασθενήσει η λίμπιντό σας; Έχετε άγχος; Μοιάζουμε να εμπιστευόμαστε περισσότερο τις ιατρικές διαδικασίες από το ίδιο μας το σώμα. Αλλά τα συμπτώματα είναι αυτά που έχουν σημασία! Ακούγονται πάρα πολλές απόψεις για την υγεία του οργανισμού σας και την ορμονική σας ισορροπία. Προσωπικά κατανοώ πόσο δύσκολο μπορεί να είναι να ξεφύγει κανείς από τις διαδικασίες γονιμότητας και να κοιτάξει πώς ο τρόπος ζωής του επηρεάζει τη γονιμότητά του. Αυτή είναι η επιλογή που κάναμε με τη Μόργκαν και χρειάστηκε υπομονή από την πλευρά μας. Επιλέξαμε να μην κάνουμε άλλη μία εξωσωματική γονιμοποίηση, αλλά να επανέλθουμε στην απλή πρόκληση ωορρηξίας, ενώ ταυτόχρονα η Μόργκαν αποφάσισε να μειώσει το στρες στη ζωή της με γιόγκα. Έχω δει πολλές ασθενείς που είχαν αρκετές ανεπιτυχείς προσπάθειες εξωσωματικής γονιμοποίησης να μένουν έγκυες αφού σταμάτησαν τον αγώνα της γονιμότητας και άρχισαν να εστιάζουν την προσοχή τους στην εξισορρόπηση των ορμονών τους πρώτα. Παράλληλα με τα ζευγάρια που μπορεί να κάνουν ένα βήμα πίσω από τις θεραπείες γονιμότητας, υπάρχουν και πολλά ζευγάρια που έχουν αποφασίσει να μην ακολουθήσουν θεραπείες γονιμότητας και εκείνα που
Εισαγωγή 21 ΣΧΕΤΙΚΟ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ Η Λόρα και ο σύζυγός της Μάρκος, που πλησίαζαν και οι δύο τα τριάντα, προσπαθούσαν να συλλάβουν επί δύο χρόνια. Κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου, υποβλήθηκαν σε πέντε κύκλους θεραπείας γονιμότητας, συμπεριλαμβανομένης της εξωσωματικής γονιμοποίησης, χωρίς επιτυχία. Η Λόρα είχε πάθει κατάθλιψη και ήταν και οι δύο απογοητευμένοι και κυνικοί από τις προηγούμενες εμπειρίες τους. Είχαν επίσης αμφιβολίες όταν άρχισα να τους κάνω ερωτήσεις σχετικά με τη διατροφή και τον τρόπο ζωής της, πώς ένιωθε και πόσο αισιόδοξη ήταν ότι θα κατόρθωνε να αποκτήσει μωρό. Ανέφερε ότι έπαιρνε βάρος παρόλο που γυμναζόταν τακτικά, ένιωθε κουρασμένη και απελπισμένη και δεν είχε τακτική περίοδο. Υποψιάστηκα ότι είχε σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών, ένα σύνηθες ορμονικό πρόβλημα που μένει συχνά αδιάγνωστο όπως είχε συμβεί με τη Λόρα. Το χαρακτηριστικό του συνδρόμου πολυκυστικών ωοθηκών είναι η αντίσταση στην ινσουλίνη, όπου τα κύτταρα απευαισθητοποιούνται στις δράσεις της ινσουλίνης, μιας μεταβολικής ορμόνης που κανονικά μεταφέρει το σάκχαρο του αίματος από την κυκλοφορία στα κύτταρα για να χρησιμοποιηθεί ως ενέργεια ή αποθήκευση λίπους. Η αντίσταση στην ινσουλίνη οδηγεί σε υψηλά επίπεδα ινσουλίνης, που μπορούν να επηρεάσουν την ποιότητα των ωαρίων. Είχε επίσης υψηλά επίπεδα μιας ορμόνης του στρες, της κορτιζόλης, η οποία σχετίζεται με κατάθλιψη. Βάλαμε τη Λόρα στο πρόγραμμα Απόλυτης Ισορροπίας και της συστήσαμε να κάνει υγιεινότερες επιλογές τροφών για να περιορίσει την αντίσταση στην ινσουλίνη. Έκανε επίσης αλλαγές στον τρόπο ζωής της για να μειώσει το άγχος της. Παρόλο που άρχισε να αισθάνεται καλύτερα και να χάνει βάρος, χρειάστηκε να της χορηγήσω μετφορμίνη (ένα φάρμακο που χρησιμοποιείται συνήθως για τη θεραπεία διαβήτη, γιατί κάνει τον οργανισμό να ανταποκρίνεται πιο αποτελεσματικά στην ινσουλίνη). Είναι ένα φάρμακο κατηγορίας Β για την εγκυμοσύνη, πράγμα που σημαίνει ότι χιλιάδες γυναίκες το έχουν πάρει κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης χωρίς αύξηση σε συγγενείς ανωμαλίες. Μέσα σε μερικές εβδομάδες ήταν ακόμα ευκολότερο για τη Λόρα να χάσει βάρος. Μου είπε ότι η κατάθλιψή της είχε εξαλειφθεί και ότι είχε αρχίσει να αισθάνεται υγιής. Κατά τη διάρκεια των τεσσάρων επόμενων μηνών, ο έμμηνος κύκλος της έγινε τακτικός και τον ενδέκατο μήνα είχε χάσει δέκα κιλά και ήταν έγκυος. Δεν χρειαζόταν θεραπεία γονιμότητας.
22 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης έχουν εγκαταλείψει την ιδέα να αποκτήσουν ένα δικό τους παιδί. Μόνο το ένα τρίτο των ζευγαριών που έχουν προβλήματα γονιμότητας ανατρέχουν κάποια στιγμή για θεραπεία. Αν ανήκετε στις ομάδες αυτές, μπορεί να είστε σε θέση να μείνετε έγκυος απλώς εξισορροπώντας τις ορμόνες σας. Έχετε πιθανώς κάποια διαισθητική κατανόηση της σημασίας της ορμονικής ισορροπίας στη γονιμότητά σας. Οι περισσότερες ασθενείς μου μου μιλούν χωρίς παρακίνηση για το επίπεδο του στρες τους ή για τις προσπάθειές τους να χαλαρώσουν για να βοηθηθούν να συλλάβουν. Υποψιάζονται ότι τα υψηλά επίπεδα ορμονών του στρες μπορεί να έχουν αρνητικό αντίκτυπο στη γονιμότητά τους. Οι έρευνες απεικόνισης του εγκεφάλου στηρίζουν σαφώς τη διαίσθησή τους. Οι ορμόνες του στρες στέλνουν στον εγκέφαλο μηνύματα που ελευθερώνουν ορμόνες της εγκυμοσύνης, οι οποίες με τη σειρά τους μπορεί να εμποδίζουν τη σύλληψη ή να αυξάνουν τον κίνδυνο αποβολής. Αλλά οι ορμόνες του στρες δεν είναι παρά μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Από τις πολλές ορμόνες σας, καμιά δεκαριά περίπου επηρεάζουν άμεσα την αναπαραγωγή σας και αυτές είναι που έχετε περισσότερες πιθανότητες να ακούσετε αν πάτε για αξιολόγηση γονιμότητας και θεραπεία. Οι ορμόνες αυτές είναι όντως κρίσιμης σημασίας για τη γονιμότητά σας, αλλά δεν δρουν μόνες τους. Ορμόνες όπως η ινσουλίνη, οι ορμόνες του θυρεοειδούς και οι σεξουαλικές ορμόνες, καθώς και χημικές ουσίες του περιβάλλοντος που διαταράσσουν τις ορμόνες, μπορούν να παρεμποδίσουν την ικανότητά σας να ελευθερώσετε ωάριο, να συλλάβετε ή να μείνετε έγκυος. Υπάρχουν επίσης ορμόνες που επηρεάζουν την ικανότητα του συντρόφου σας να παράγει άφθονο σπέρμα υψηλής ποιότητας ή ακόμα και να διατηρεί τη σεξουαλική λειτουργία. Προβλήματα των ανδρών ευθύνονται για το ένα τρίτο τουλάχιστον των περιστατικών υπογονιμότητας που παρουσιάζονται στα ζευγάρια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η ένεση της ορμόνης που ευνοεί την απελευθέρωση ωαρίων, η οποία ονομάζεται ωοθυλακιοτρόπος ορμόνη (FSH), ως θεραπεία γονιμότητας μια τυπική προσέγγιση δεν πρόκειται να σας κάνει απαραίτητα να μείνετε έγκυος. Όταν δίνω αγωγή σε ένα ζευγάρι, δεν θέλω μόνο να βελτιώσω τα επίπεδα της FSH, αλλά θέλω να
Εισαγωγή 23 βεβαιώνομαι ότι τα επίπεδα της ινσουλίνης είναι χαμηλά, θέλω να επαναφέρω τις ορμόνες του στρες στα φυσιολογικά επίπεδα, θέλω να βεβαιώνομαι ότι τα επίπεδα των ορμονών του θυρεοειδούς είναι φυσιολογικά και τέλος, θέλω να αποφεύγω τα υψηλά επίπεδα των γυναικείων ορμονών οιστρογόνων και τα χαμηλά επίπεδα προγεστερόνης, μιας ορμόνης η οποία είναι ουσιαστική, γιατί βοηθά τη μήτρα να στηρίξει μια εγκυμοσύνη. Κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια, το ποσοστό των ζευγαριών που αντιμετωπίζουν υπογονιμότητα αυξάνεται σταθερά για να φτάσει σήμερα το ένα στα πέντε περίπου. Αυτή η τρομακτική τάση αποδίδεται σε ένα βαθμό στον λιγότερο υγιεινό τρόπο ζωής μας κάνουμε κακή διατροφή, τρώμε έτοιμα φαγητά, είμαστε υπέρβαροι, έχουμε εξαντλητικό άγχος, δεν έχουμε αρκετό χρόνο για ύπνο, δεν ασκούμαστε και είμαστε εκτεθειμένοι στο περιβάλλον και τα σπίτια μας σε χημικές ουσίες και ρύπους που διαταράσσουν τις ορμόνες. Έχει αποδειχτεί ότι ο καθένας από τους παράγοντες αυτούς δημιουργεί διαταραχές της ορμονικής ισορροπίας που έχουν αντίκτυπο στη γονιμότητα. Για παράδειγμα, μελέτες δείχνουν ότι μια διατροφή πλούσια σε υδατάνθρακες χαμηλώνει τη γονιμότητα ανεβάζοντας τα επίπεδα της ινσουλίνης, ο κακός ύπνος μπορεί να παρέμβει στο σήμα του εγκεφάλου σας για την υποκίνηση απελευθέρωσης ωαρίου και τα υψηλά επίπεδα ορμονών του στρες μπορούν να εμποδίσουν ένα γονιμοποιημένο ωάριο να εμφυτευθεί σωστά στη μήτρα σας. Κοινοί ρύποι, αυτά που εγώ ονομάζω ΒιοΜεταλλαξογόνα, όπως τα ζιζανιοκτόνα, μπορούν να μειώσουν τον αριθμό σπερματοζωαρίων του συντρόφου σας και το παθητικό κάπνισμα μπορεί να χαμηλώσει το επίπεδο των οιστρογόνων σας, περιορίζοντας την ανταπόκριση των ωοθηκών σας και βλάπτοντας την ποιότητα των ωαρίων σας. Πρέπει ολόκληρο το σώμα σας να βρίσκεται σε σχετική ισορροπία για να λειτουργούν αυτές οι ορμόνες της εγκυμοσύνης κατά το δυνατόν καλύτερα. Μπορείτε, όμως, να φανταστείτε ότι ακόμα και ο πιο ευσυνείδητος ειδικός σε θέματα γονιμότητας δεν έχει το χρόνο να ασχοληθεί με όλες αυτές τις επιρροές στην ικανότητά σας να συλλάβετε. Στο βιβλίο αυτό, θα βοηθήσω εσάς και το σύντροφό σας να επιτύχετε υγιή ορμονική ισορροπία και να βελτιώσετε δραματικά τις πιθανότητές σας να μείνετε έγκυος.
24 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης ΠΑΙΡΝΟΝΤΑΣ ΤΗ ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑ σας ΣΤΑ ΧΕΡΙΑ ΣΑΣ Πολλές από τις ασθενείς μου μου λένε ότι αισθάνονται απελπισία μπροστά στα θέματα της γονιμότητάς τους. Αν έχετε ήδη αντιμετωπίσει δυσκολία να μείνετε έγκυος, μπορεί να βρίσκεστε σε σύγχυση σχετικά με την κατεύθυνση προς την οποία θα πρέπει να στραφείτε θα πρέπει να συνεχίσετε να προσπαθείτε μόνοι σας, να επισκεφθείτε το μαιευτήρα σας, να επισκεφθείτε έναν ειδικό σε θέματα γονιμότητας, να αρχίσετε να παίρνετε ορμόνες, να δοκιμάσετε βελονισμό; Μπορεί να έχετε ήδη υποβάλει το σώμα σας σε ορμονοθεραπείες και τεχνολογίες υποβοηθούμενης αναπαραγωγής έπειτα από σύσταση των γιατρών σας, αλλά παρ όλα αυτά δεν έχετε μείνει έγκυος. Ή μπορεί να έχετε παραιτηθεί από την ιδέα να μείνετε έγκυος, θεωρώντας ότι η μόνη σας επιλογή είναι υψηλής τεχνολογίας θεραπείες γονιμότητας ένας δρόμος τον οποίο δεν θέλετε να ακολουθήσετε. Σε οποιοδήποτε από τα σενάρια αυτά, νιώθετε πιθανώς σαν να μην έχετε ιδιαίτερα τον έλεγχο του σώματός σας και των σχεδίων για τη ζωή σας. Το να πάρετε στα χέρια σας τη γονιμότητά σας είναι μακράν η καλύτερη άμυνα για να μη νιώθετε ανήμπορη και ο πιο σημαντικός λόγος για να διαβάσετε το Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης. Στο βιβλίο αυτό, θα σας βοηθήσω να διορθώσετε τυχόν διαταραχές της ισορροπίας που μπορεί να έχετε με συστάσεις για τη διατροφή, την άσκηση και την καταπολέμηση του στρες. Θα σας βοηθήσω να κατανοήσετε πλήρως τους παράγοντες που επηρεάζουν τη γονιμότητά σας και τον τρόπο με τον οποίο επιδρούν στις επιλογές σας για θεραπεία, αν επιλέξετε να υποβληθείτε σε θεραπεία. Πολλοί μαιευτήρες και κέντρα γονιμότητας ακολουθούν μια σχετικά προκαθορισμένη πορεία δράσης, ένα πρωτόκολλο το οποίο τηρούν με όλες τις ασθενείς τους. Αν Α, τότε Β, αν όχι Α, τότε Γ. Αλλά πιστεύω ότι η γονιμότητά σας είναι εξατομικευμένη, όπως το DNA σας. Το βιβλίο αυτό θα σας δώσει ένα εξατομικευμένο πρόγραμμα το οποίο θα πρέπει να ακολουθήσετε και θα σας προσφέρει τις γνώσεις για να παίξετε ενεργό ρόλο στη θεραπεία σας.
Εισαγωγή 25 ΟΙ ΠΑΓΙΔΕΣ της ΓΟΝΙΜΟΤΗΤΑΣ Όταν έρχεται ένα νέο ζευγάρι στο ιατρείο μου και μου λέει την ιστορία του, συχνά εύχομαι να μπορούσα να τους έχω δει μερικά χρόνια νωρίτερα. Αισθάνομαι εκνευρισμό που τόσο πολλοί ασθενείς έχουν υποβληθεί σε περιττές εξετάσεις και διαδικασίες ή επαναλάμβαναν την ίδια ανεπιτυχή θεραπεία τον ένα μήνα μετά τον άλλο ή, από την άλλη μεριά, δεν τους έχουν δοθεί οιεσδήποτε αξιόλογες συμβουλές ή θεραπείες, με αποτέλεσμα να χάνουν τα πολύτιμα γόνιμα χρόνια τους. Οι περισσότεροι έχουν αντιμετωπίσει τα συνήθη προβλήματα με τον τρόπο που θεραπεύονται σήμερα τα θέματα γονιμότητας. Πρώτον, πάρα πολλές γυναίκες σπεύδουν σε προχωρημένες τεχνολογίες αναπαραγωγής, συχνά και χωρίς να είναι απαραίτητο. Γενικά, λιγότερο από το 15% του συνόλου των ζευγαριών που έχουν προβλήματα γονιμότητας χρειάζονται εξωσωματική γονιμοποίηση για να αποκτήσουν με επιτυχία δικά τους παιδιά, αλλά πολλά περισσότερα ενθαρρύνονται να ακολουθήσουν αυτόν το δρόμο υψηλής τεχνολογίας. Δεν είναι απλώς περιττός, αλλά συχνά είναι και ανεπιτυχής, γιατί δεν έχουν αντιμετωπιστεί οι υποκείμενες διαταραχές της ορμονικής ισορροπίας. Έχω δει με πόση ευκολία μπορεί να τυφλωθούν από την τεχνολογία μας οι γιατροί που ειδικεύονται στη γονιμότητα και να μη σκέφτονται πέρα από αυτό το πλαίσιο. Μπορεί να υπάρχει σχεδόν μια νοοτροπία γραμμής παραγωγής. Μερικά από τα κορυφαία κέντρα γονιμότητας προσδιορίζουν ποια θεραπευτικά παραδείγματα είναι πιο αποτελεσματικά και μετά αναπτύσσουν πρωτόκολλα τα οποία εφαρμόζουν σε ομάδες ασθενών. Συνιστώ να λαμβάνεται μια πιο εξατομικευμένη προσέγγιση στη διάγνωση, την αποκατάσταση και, όταν είναι απαραίτητο, τη θεραπεία προβλημάτων γονιμότητας μια προσέγγιση που απαιτεί την ενεργό συμμετοχή σας στη λήψη αποφάσεων. Αλλά ένα από τα πιο ενοχλητικά προβλήματα με τους γιατρούς που δίνουν αγωγή σε ασθενείς με υπογονιμότητα είναι ότι εστιάζονται στο πώς θα παραγάγουν περισσότερα ωάρια και περισσότερα έμβρυα. Στην πραγματικότητα, προσπαθούν να αντισταθμίσουν μια ορμονική έλλειψη δημιουργώντας μια ορμονική περίσσεια η οποία παράγει πολλά ωάρια. Η συνέπεια ήταν μια σταθερή αύξηση στον αριθμό των δίδυμων,
26 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης τρίδυμων και ακόμα πολλαπλότερων κυήσεων. Οι κυήσεις αυτές προκαλούν συχνά στις γυναίκες ακόμα μεγαλύτερο ορμονικό χάος γιατί το κάθε έμβρυο που αναπτύσσεται παράγει ορμόνες, δημιουργώντας υψηλότερα επίπεδα ορμονών από αυτά μιας μονήρους κύησης. Αυτό οδηγεί σε υψηλότερο ποσοστό πρόωρων τοκετών, καισαρικών τομών και επιπλοκών της εγκυμοσύνης όπως προεκλαμψία οι οποίες απορρέουν όλες από την αδυναμία επίτευξης ισορροπίας. Επιφυλάσσει επίσης κινδύνους για τα έμβρυα. Πολύ συχνά, γυναίκες που κυοφορούν τρία ή περισσότερα έμβρυα, στο πρώτο στάδιο της ανάπτυξης, αντιμετωπίζουν επίσης την απελπιστική επιλογή αν θα πρέπει να προβούν σε «μείωση», μια διαδικασία που θυσιάζει ένα ή περισσότερα έμβρυα έτσι ώστε να έχουν τα άλλα περισσότερες πιθανότητες επιβίωσης και καλής υγείας. Έχω βοηθήσει πολλά ζευγάρια να αποφύγουν πολλαπλές κυήσεις φέρνοντας πρώτα το άτομο σε ορμονική ισορροπία, έτσι ώστε να χρειάζονται λιγότερα ωάρια για επιτυχία. Μια βασική διαφορά ανάμεσα στους περισσότερους γιατρούς που ασχολούνται με τη γονιμότητα και εμένα είναι ότι εκείνοι εστιάζουν τη δουλειά τους γύρω από το πρόβλημά σας, ενώ εγώ, όταν είναι δυνατόν, προσπαθώ να αποκαταστήσω τα υποκείμενα ορμονικά προβλήματα ή τουλάχιστον να βελτιστοποιήσω την ορμονική ισορροπία πρώτα. Για παράδειγμα, αν μπορώ να αναγνωρίσω γιατί μια γυναίκα δεν έχει ωορρηξία και να διορθώσω το υποκείμενο πρόβλημα, τότε δεν χρειάζεται να χορηγήσω φάρμακα που την υποχρεώνουν να παράγει και να ελευθερώνει πολλαπλά ωάρια. Φροντίζω να βεβαιώνομαι ότι έχω κάνει διάγνωση πριν δώσω θεραπεία (πολλά κέντρα γονιμότητας σπεύδουν κατευθείαν στη θεραπεία) και σπάνια συνιστώ μια θεραπεία γονιμότητας χωρίς να έχω μια σαφή εικόνα του τύπου διαταραχής της ορμονικής ισορροπίας που εμπλέκεται. Πριν από επτά χρόνια περίπου, επέλεξα να κλείσω το εργαστήριο εξωσωματικής γονιμοποίησης που είχα, γιατί είδα ένα μεγάλο κενό στις υπηρεσίες που στοχεύουν στη βελτίωση της γονιμότητας χωρίς θεραπείες υψηλής τεχνολογίας. Άρχισα να εξειδικεύω το ιατρείο μου στην καταβολή κάθε δυνατής προσπάθειας για να βοηθάω τις γυναίκες να μείνουν έγκυες χωρίς να χρησιμοποιούν εξωσωματική γονιμοποίηση
Εισαγωγή 27 ή άλλη προχωρημένη τεχνική αναπαραγωγής. Όταν είναι απαραίτητο, συνιστώ κατηγορηματικά κάποια προχωρημένη τεχνική αναπαραγωγής, αλλά η συντριπτική πλειονότητα των ασθενών μου μένουν έγκυες χωρίς αυτήν. ΕΠΙΤΥΓΧΑΝΟΝΤΑς ΑΠΟΛΥΤΗ ΙΣΟΡΡΟΠΙΑ Στο Πρώτο Μέρος αυτού του βιβλίου, θα σας δώσω μια βάση κατανόησης των ορμονικών θεμάτων που μπορεί να επηρεάζουν τη γονιμότητά σας. Θα αναλύσω πώς λειτουργεί το αναπαραγωγικό σας σύστημα και αυτό του συζύγου σας και πώς επηρεάζει ο τρόπος ζωής σας την άριστη λειτουργία τους. Στο Δεύτερο Μέρος, το Πρόγραμμα Γονιμότητας Απόλυτης Ισορροπίας, θα σας βοηθήσω να φέρετε το σώμα σας σε ορμονική ισορροπία με συστάσεις για τη διατροφή, για άσκηση, για μείωση του στρες, για την αποφυγή ΒιοΜεταλλαξογόνων και για άλλες αλλαγές στον τρόπο ζωής. Θα συστήσω επίσης τσεκάπ και εξετάσεις που θα πρέπει να ολοκληρώσετε τώρα, ώστε να είστε βέβαιες ότι δεν έχετε υποκείμενα προβλήματα υγείας τα οποία θα μπορούσαν να παρεμβαίνουν στη γονιμότητα ή την εγκυμοσύνη σας. Και θα σας δώσω τα πρώτα βήματα που μπορείτε να κάνετε στο σπίτι για να βελτιώσετε τα ποσοστά επιτυχίας σας, καθώς επίσης θα σας βοηθήσω να συγκεντρώσετε τις πληροφορίες που χρειάζεστε για την πρώτη σας επίσκεψη στο γιατρό αν επιλέξετε να ακολουθήσετε αυτή την οδό. Στο Τρίτο Μέρος, θα κάνω μια ανασκόπηση όλων των θεμάτων που μπορεί να επηρεάζουν τις πιθανότητές σας για επιτυχία τους λεγόμενους παράγοντες γονιμότητας, που εξετάζονται συνήθως ως μέρος μιας κανονικής αξιολόγησης της γονιμότητας. Αλλά προχωρώ ένα βήμα παραπέρα από τις περισσότερες αξιολογήσεις και σας παρέχω ένα σύστημα βαθμολόγησης των παραγόντων της γονιμότητάς σας, έτσι ώστε να μπορείτε να κατανοήσετε πόσο ήπιος ή σοβαρός είναι ο κάθε παράγοντας, δίνοντάς σας τη δυνατότητα να παίρνετε εξυπνότερες αποφάσεις σχετικά με τη θεραπεία σας. Θα σας δώσω επίσης λεπτομερή ερωτηματολόγια και συγκεκριμένες συστάσεις για εξετάσεις, έτσι ώστε να μπορέσει ο γιατρός σας να κάνει καλύτερη διάγνωση
28 Γονιμότητα: ένας κατατοπιστικός οδηγός για την επίτευξη εγκυμοσύνης σχετικά με τους παράγοντες της γονιμότητάς σας και να σας βοηθήσω να αποφύγετε καθυστερήσεις ή δαπανηρές λοξοδρομήσεις μέχρι την επιτυχία. Παρέχω επίσης ερωτηματολόγια για το σύντροφό σας, γιατί πιστεύω ότι πρέπει να εμπλακείτε και οι δύο πλήρως στην αξιολόγηση, τη λήψη των αποφάσεων και τη θεραπεία. Στο Τέταρτο Μέρος, σας καθοδηγώ μέσα από όλες τις εναλλακτικές θεραπείες και προβαίνω σε συστάσεις για τις θεραπείες που μπορεί να είναι καταλληλότερες για σας, με βάση τους παράγοντες της γονιμότητάς σας και τις προσωπικές σας προτιμήσεις. Θα σας δώσω συμβουλές σχετικά με το πώς να κινηθείτε μέσα από τις τελευταίες προχωρημένες τεχνικές γονιμότητας και τον κυκεώνα των ακρωνυμίων που χρησιμοποιούνται για να τις περιγράψουν. Θα συστήσω επίσης βελονισμό, γιόγκα και άλλες συμπληρωματικές πρακτικές που έχει αποδειχτεί ότι αυξάνουν τις πιθανότητές σας για επιτυχία. Θα προσφέρω ακόμη επιλογές για την παράταση της γονιμότητάς σας με μέτρα υψηλής τεχνολογίας. Ανάλογα με την ηλικία σας, τις τρέχουσες συνθήκες της υγείας σας ή την κοινωνική σας κατάσταση, θα μπορούσατε να θέλετε να εξετάσετε τη δυνατότητα κατάψυξης μη γονιμοποιημένων ωαρίων, σπέρματος ή γονιμοποιημένων εμβρύων που θα σας δώσουν υγιείς εναλλακτικές για το μέλλον. Μια απειλή για τη γονιμότητά σας φέρνει στην επιφάνεια πολλά έντονα συναισθήματα και τα συναισθήματα αυτά μπορεί να έχουν σοβαρό αντίκτυπο στην ικανότητά σας να παίρνετε αποφάσεις. Τα ζευγάρια που αντιμετωπίζουν θέματα γονιμότητας μπορεί να συγκαταλέγονται μεταξύ των πλέον ευάλωτων ασθενών, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να δοκιμάσουν τα πάντα και να δαπανήσουν οποιοδήποτε χρηματικό ποσό για να μπορέσουν να αποκτήσουν ένα μωρό. Ο στόχος μου γράφοντας αυτό το βιβλίο είναι να σας βοηθήσω να εξερευνήσετε τι αλλαγές μπορείτε να κάνετε για να βελτιώσετε τη γονιμότητά σας, καθώς και να σας δώσω τις πληροφορίες που χρειάζεστε για να κάνετε τις καλύτερες επιλογές για τον εαυτό σας και για τη μελλοντική σας οικογένεια. Οι συστάσεις μου βασίζονται σε επιστημονικές έρευνες που δημοσιεύονται σε ιατρικά περιοδικά τα οποία μελετούν κορυφαίοι συνάδελφοι. Σας ενθαρρύνω λοιπόν να πάρετε αυτό το βιβλίο στο γιατρό σας, έτσι ώστε να εδραιώσετε μια υγιή σχέση στην αναζήτησή σας για ένα μωρό.