Η προστασία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta στην Κρήτη κατά το 2018

ΑΡΧΕΛΩΝ, Σύλλογος για την Προστασία της Θαλάσσιας Χελώνας Η προστασία της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta στην Κρήτη κατά το 2018 Συνοπτική έκθεση για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Αθήνα, Νοέμβριος 2018

Copyright 2018 by ARCHELON No part of this report may be reproduced in any form or by any means without the written permission of ARCHELON ***************************************************************** ARCHELON, the Sea Turtle Protection Society of Greece Solomou 57 GR-104 32 ATHENS Greece Tel./Fax: +30-210-5231342 e-mail: info@archelon.gr URL: www.archelon.gr Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος 4 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΙΣΤΟΡΙΚΟ 4 2. ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ 2018 5 2.1. Προετοιμασία Οργάνωση 5 2.2. Καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας και προστασία φωλιών 5 2.3. Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση του κοινού 5 3. ΘΕΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 6 3.1. Αρμοδιότητα Διαχείρισης των βιοτόπων της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη 6 3.2. Εφαρμογή του Διαχειριστικού Σχεδίου του ΑΡΧΕΛΩΝ 7 3.2.1. Κατάληψη αιγιαλού από έπιπλα θαλάσσης 7 3.2.2. Καθαρισμός επίπλων θαλάσσης εντός παραλίας και ίσιωμα της άμμου 8 3.2.3. Φωτορύπανση 8 3.2.4. Βαρέα οχήματα και μηχανοκίνητα στον αιγιαλό 9 3.2.5. Μηχανοκίνητα στο θαλάσσιο χώρο 9 3.2.6. Μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις στην παραλία (beach parties) και ανθρώπινη παρουσία κατά τις νυχτερινές ώρες 10 3.3. Νεκρές και τραυματισμένες θαλάσσιες χελώνες 10 3.4. Παράκτια δόμηση και παρεμβάσεις μικρής κλίμακας 11 3.5. Μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις στις παραλίες ωοτοκίας- φαινόμενο διάβρωσης 11 Επίλογος 12 Aναφορές 13 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ 14 Παράρτημα 1: Οι παραλίες ωοτοκίας στην Κρήτη 14 Παράρτημα 2: Eνεργός διαχείριση παραλιών ωοτοκίας 14 Παράρτημα 3: Προβλήματα ρουτίνας στις παραλίες ωοτοκίας της Κρήτης 15 Παράρτημα 4: Μεγάλες παρεμβάσεις στις παραλίες ωοτοκίας της Κρήτης 16 ΧΑΡΤΕΣ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ 18 Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 3

Πρόλογος Η παρούσα έκθεση παρουσιάζει τα κυριότερα γεγονότα που χαρακτήρισαν τις προσπάθειες προστασίας της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη κατά το 2018 και αποτελεί συνέχεια των προηγούμενων εκθέσεων που συντάσσονται και αποστέλλονται κάθε χρόνο από το 2012. Τα στοιχεία που περιέχονται στις ετήσιες εκθέσεις έχουν συνεκτιμηθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η οποία έχει ενεργοποιήσει διαδικασία παραβίασης κατά της Ελλάδας (υπόθεση 2014/2260) για παράβαση των υποχρεώσεων της χώρας που απορρέουν από τα άρθρα 4 (παρ.4) και 6 (παρ.1) της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ (η υπόθεση 2014/2260 αφορά στο σύνολο των ΕΖΔ στην Ελλάδα και σκοπεύει στην προστασία των ζωνών αυτών και στον καθορισμό κατάλληλων μέτρων διατήρησης). Ειδικότερα, στην έκθεση αυτή παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του προγράμματος του Συλλόγου ΑΡΧΕΛΩΝ για την καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας της θαλάσσιας χελώνας και την ενημέρωση του κοινού και γίνεται μια αξιολόγηση των προβλημάτων και κυρίως των μεγάλων παρεμβάσεων που υποβάθμισαν ή απειλούν με υποβάθμιση τους βιοτόπους αναπαραγωγής του είδους. Σημαντική παράμετρο στην αξιολόγηση των απειλών αποτελεί το γεγονός ότι οι αναπαραγωγικοί πληθυσμοί τόσο του κόλπου Ρεθύμνου όσο και του κόλπου Χανίων παρουσιάζουν τα τελευταία 18 (2000-2018) και 15 (2003-2018) χρόνια αντιστοίχως μια δραματική πτωτική τάση. 1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ - ΙΣΤΟΡΙΚΟ Το διάστημα 1989-1991 διαπιστώθηκε από το Σύλλογο ΑΡΧΕΛΩΝ ότι η Κρήτη διαθέτει σημαντικές περιοχές ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας Caretta caretta (Margaritoulis et al. 1995). Συγκεκριμένα, οι χελώνες ωοτοκούν κυρίως στον κόλπο Ρεθύμνου, στον κόλπο Χανίων και στον κόλπο της Μεσσαράς (βλ. Παράρτημα 1 και χάρτη 1). Στις περιοχές αυτές ο ΑΡΧΕΛΩΝ οργάνωσε μακροχρόνιο συστηματικό πρόγραμμα καταγραφής της αναπαραγωγικής δραστηριότητας καθώς και πρόγραμμα προστασίας φωλιών και νεοσσών. Η μεθοδολογία των ανωτέρω προγραμμάτων παρουσιάζεται συνοπτικά στο Παράρτημα 2. Στη διάρκεια των παραπάνω προγραμμάτων καταγράφονται και οι κυριότερες απειλές-οχλήσεις των θαλασσίων χελωνών κατά την αναπαραγωγική δραστηριότητα(βλ. Παράρτημα 3). Συγκεκριμένα το πρόγραμμα στη Κρήτη ξεκίνησε το 1990 στο Ρέθυμνο, το 1992 στα Χανιά και το 1993 στον κόλπο της Μεσσαράς. Κατά την περίοδο 1995-1997 ο ΑΡΧΕΛΩΝ διεξήγαγε στην Κρήτη κοινοτικό πρόγραμμα LIFE-Nature (LIFE/GR/A22/GR/01115/KRI) που, μεταξύ άλλων, κατέληξε στην εκπόνηση Διαχειριστικού Σχεδίου για τις εν λόγω τρεις περιοχές ωοτοκίας στην Κρήτη. Έκτοτε, ο ΑΡΧΕΛΩΝ προσπαθεί με τη συνεργασία των τοπικών και περιφερειακών αρχών να εφαρμόζονται οι πρόνοιες του παραπάνω Διαχειριστικού Σχεδίου. Σημειώνεται ότι και οι τρεις περιοχές ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας συμπεριλήφθηκαν στον εθνικό κατάλογο του Δικτύου Natura 2000 με τους παρακάτω κωδικούς και ονόματα. Ρέθυμνο: GR4330004 «ΠΡΑΣΣΑΝΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΠΑΤΣΟΣ - ΣΦΑΚΟΡΥΑΝΟ ΡΕΜΑ - ΠΑΡΑΛΙΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΚΑΙ ΕΚΒΟΛΗ ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΥ, ΑΚΡ. ΛΙΑΝΟΣ ΚΑΒΟΣ ΠΕΡΙΒΟΛΙΑ». Χανιά: GR4340003 «ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΡΟΔΟΠΟΥ - ΠΑΡΑΛΙΑ ΜΑΛΕΜΕ ΠΑΡΑΛΙΑ ΧΑΝΙΩΝ» και GR4340006 «ΛΙΜΝΗ ΑΓΙΑΣ ΠΛΑΤΑΝΙΑΣ - ΡΕΜΑ ΚΑΙ ΕΚΒΟΛΗ ΚΕΡΙΤΗ - ΚΟΙΛΑΔΑ ΦΑΣΑ». Κόλπος Μεσσαράς: GR4310004 «ΔΥΤΙΚΑ ΑΣΤΕΡΟΥΣΙΑ (ΑΠΟ ΑΓΙΟΦΑΡΑΓΓΟ ΕΩΣ ΚΟΚΚΙΝΟ ΠΥΡΓΟ) και GR4310012 «ΕΚΒΟΛΗ ΓΕΡΟΠΟΤΑΜΟΥ ΜΕΣΣΑΡΑΣ». Σημειώνεται ότι με την υπ αριθμ 50743 Κοινή Υπουργική Απόφαση (KYA) των Υπουργών Περιβάλλοντος και Ενέργειας και Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων, έγινε αναθεώρηση του εθνικού καταλόγου περιοχών του Ευρωπαϊκού Οικολογικού Δικτύου Natura 2000. Η εν λόγο ΚΥΑ δημοσιεύτηκε με το ΦΕΚ β4432/15122017. Σύμφωνα με την εν λόγο ΚΥΑ επεκτάθηκαν τα όρια των GR4340003 και GR4340006, ώστε πλέον το σύνολο της παραλίας ωοτοκίας αλλά και σημαντικό τμήμα του έμπροσθεν θαλασσίου χώρου στον Κόλπο Χανίων ανήκουν στο δίκτυο Natura 2000. Τα αποτελέσματα της καταγραφής της αναπαραγωγικής δραστηριότητας δείχνουν μακροχρόνια έντονη πτωτική τάση στους πληθυσμούς του Ρεθύμνου (Margaritoulis et al. 2010) και των Χανίων (Margaritoulis et al. 2013), ενώ ο πληθυσμός στον κόλπο της Μεσσαράς παρουσιάζει ετήσιες διακυμάνσεις χωρίς συγκεκριμένη τάση αύξησης ή μείωσης. Ειδικότερα, στο Ρέθυμνο ο μέσος ετήσιος αριθμός φωλιών στην περίοδο 2000-2018 (203 φωλιές/έτος) εμφανίζεται μειωμένος κατά 47.5% περίπου σε σχέση με τον αντίστοιχο αριθμό της περιόδου 1990-1999 (387 φωλιές/έτος). Στα Χανιά ο μέσος ετήσιος αριθμός φωλιών στην περίοδο 2003-2018 (64 φωλιές/έτος) εμφανίζεται Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 4

μειωμένος κατά 42% περίπου σε σχέση με τον αντίστοιχο αριθμό της περιόδου 1992-2002 (110 φωλιές/έτος). Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι ο πληθυσμός της Caretta caretta που αναπαράγεται στην Κρήτη εμφανίζεται διαφοροποιημένος γενετικά από τους άλλους πληθυσμούς που ωοτοκούν στην Ελλάδα, όπως της Ζακύνθου, του Κυπαρισσιακού κόλπου και του Λακωνικού κόλπου (Carreras et al. 2007). 2. ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΕΔΙΟΥ 2018 2.1. Προετοιμασία Οργάνωση Στο πρόγραμμα πεδίου του ΑΡΧΕΛΩΝ στην Κρήτη χρησιμοποιήθηκαν υπολογιστές για την καταχώρηση των δεδομένων, υλικά μαρκαρίσματος και μέτρησης χελωνών καθώς και συσκευές GPS. Για την επί τόπου προστασία των φωλιών χρησιμοποιήθηκαν ειδικοί μεταλλικοί κλωβοί. Για το πρόγραμμα ενημέρωσης έγινε παραγωγή υλικού ευαισθητοποίησης σε διάφορες γλώσσες (ελληνικά, αγγλικά, γερμανικά, γαλλικά και ρώσικα). Τρία λυόμενα ξύλινα περίπτερα χρησιμοποιήθηκαν ως σταθμοί ενημέρωσης στο ενετικό λιμάνι του Ρεθύμνου, στο παλιό λιμάνι Χανίων και στο χωρίο των Ματάλων. Κατά την θερινή περίοδο 2018 εργάστηκαν στην Κρήτη ως εθελοντές του ΑΡΧΕΛΩΝ συνολικά 142 άτομα από 18 διαφορετικές χώρες (Γαλλία, Γερμανία, Αυστρία, Ελλάδα, Ολλανδία, Ηνωμένες Πολιτείες, Ηνωμένο Βασίλειο, Ιρλανδία, Ισπανία, Καναδάς, Κύπρο, Σουηδία, Αυστραλία, Συρία, Βέλγιο, Ταιβάν, Νεπάλ, Δανία, Πορτογαλία, Ιταλία, Κύπρος). Πριν την έναρξη της εργασίας πεδίου, έγιναν επαφές με τα αρμόδια Υπουργεία, τις Περιφερειακές Υπηρεσίες, τις Λιμενικές Αρχές και την Τοπική Αυτοδιοίκηση. Επίσης έγινε επαφή με τοπικά μέσα μαζικής ενημέρωσης (εφημερίδες, ραδιόφωνο, τηλεόραση). 2.2. Καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας και προστασία φωλιών Η εργασία πεδίου στην Κρήτη ξεκίνησε στις 7 Μαΐου και ολοκληρώθηκε στις 10 Οκτωβρίου. Σύμφωνα με προκαταρτικά στοιχεία καταγραφής προέκυψαν οι παρακάτω αριθμοί φωλιών ανά περιοχή (σε παρένθεση παρουσιάζεται η αντίστοιχη πυκνότητα ωοτοκίας): Στο Ρέθυμνο 176 φωλιές σε 10,8 χλμ. παραλίας (16,3φωλιές/χλμ.), στα Χανιά 121 φωλιές σε 13,1 χλμ. παραλίας (9,2 φωλιές/χλμ.) και στον κόλπο της Μεσσαράς 152 φωλιές σε 8 χλμ. παραλίας (19 φωλιές/χλμ.). Συνολικά προστατεύτηκαν 449 φωλιές με διάφορες μεθόδους (περίφραξη in situ, μεταφορά σε ασφαλέστερο σημείο και περίφραξη, σκίαση, βλ. Παράρτημα 2). Σημειώνεται ότι την περίοδο ωοτοκίας 2018 παρατηρήθηκαν αυξημένοι αριθμοί φωλιών στο σύνολο σχεδόν των βιοτόπων αναπαραγωγής της Μεσογείου. Επομένως οι αυξημένοι αριθμοί φωλιών που εντοπίστηκαν στους κόλπους Χανίων και Μεσσαράς δεν αρκούν για να εξαχθεί συμπέρασμα περί καλής κατάστασης διατήρησης των θαλασσίων χελωνών στην Κρήτη. Δεδομένου ότι η ωοτοκία του είδους παρουσιάζει έντονες διακυμάνσεις ανά έτος, είναι απαραίτητο να ληφθούν υπόψη στοιχεία πολλών ετών, ώστε να εξαχθούν ασφαλή επιστημονικά συμπεράσματα 2.3. Ενημέρωση, ευαισθητοποίηση του κοινού Λόγω του μεγάλου πλήθους επισκεπτών στην Κρήτη, στο πρόγραμμα πεδίου του ΑΡΧΕΛΩΝ δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού. Οι δράσεις ενημέρωσης απευθύνονται όχι μόνο στους επισκέπτες αλλά και στην τοπική κοινωνία. Στόχος είναι η μεταφορά του μηνύματος της προστασίας των θαλασσίων χελωνών (βλ. Παράρτημα 2). Στο πλαίσιο των δράσεων ενημέρωσης ο ΑΡΧΕΛΩΝ διενήργησε κατά το 2018: Στο Ρέθυμνο 285 ενημερωτικά stand, 228 παρουσιάσεις σε ξενοδοχεία, 73 δημόσιες εκδηλώσεις, ενώ παράλληλα ο ενημερωτικός σταθμός λειτούργησε 534 βάρδιες. Στα Χανιά 80 ενημερωτικά stand και παρουσιάσεις σε ξενοδοχεία, 43 δημόσιες εκδηλώσεις, ενώ ο ενημερωτικός σταθμός λειτούργησε 413 βάρδιες. Στο Κόλπο της Μεσσαράς 40 ενημερωτικά stand και παρουσιάσεις σε ξενοδοχεία, 16 δημόσιες εκδηλώσεις, ενώ ο ενημερωτικός σταθμός λειτούργησε 435 βάρδιες. Τέλος ενημερώθηκαν 230 μαθητές σχολείων του Ρεθύμνου και των Χανίων μέσω κυρίως δημοσίων εκδηλώσεων. Το συνολικό αποτέλεσμα των παραπάνω δραστηριοτήτων ήταν η ενημέρωση συνολικά 31.368 επισκεπτών και μαθητών, όπως παρουσιάζεται στον ακόλουθο πίνακα: Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 5

Δραστηριότητα 2018 Άτομα που ενημερώθηκαν Παρουσιάσεις σε ξενοδοχεία 6.586 Ενημερωτικά stand 4.612 Δημόσιες Εκδηλώσεις 5.108 Περιβαλλοντική εκπαίδευση 230 Ενημερωτικοί σταθμοί 14.832 Σύνολο 31.368 Τέλος, ιδιαίτερο κομμάτι των δράσεων περιβαλλοντικής ευαισθητοποίησης του ΑΡΧΕΛΩΝ αποτελεί η αλληλεπίδραση με την τοπική κοινωνία. Οι δράσεις αυτές στοχεύουν στην ευρύτερη ενημέρωση της τοπικής κοινωνίας, τόσο για την ύπαρξη της θαλάσσιας χελώνας όσο και των προβλημάτων που αντιμετωπίζει, καθιστώντας την κοινωνό στην προστασία της. Οι δράσεις αυτές αφορούν στη συμμετοχή του Συλλόγου σε συνέδρια, ημερίδες, τοπικές εκδηλώσεις, Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης κ.α. Συνολικά ο ΑΡΧΕΛΩΝ, κατά την θερινή περίοδο 2018, συμμετείχε σε 7 εκδηλώσεις, ημερίδες ή συνέδρια, ενώ δημοσιεύτηκαν 7 δελτία τύπου, και 5 ράδιο-τηλεοπτικές συνεντεύξεις. 3. ΘΕΜΑΤΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗΣ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 3.1 Αρμοδιότητα Διαχείρισης των βιοτόπων της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη Όπως έχει ήδη αναφερθεί (βλ. 1) οι τρεις βιότοποι αναπαραγωγής της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη έχουν ενταχθεί στο οικολογικό δίκτυο Natura 2000 με τους κωδικούς GR4330004 (κόλπος Ρεθύμνου), GR4340003 και GR4340006 (κόλπος Χανίων), GR4310004 και GR4310012 (κόλπος Μεσσαράς). Έως και το 2017 για το σύνολο των προαναφερόμενων περιοχών (όπως άλλωστε και για το 70% των περιοχών Natura 2000 της Ελλάδας) δεν είχε προβλεφθεί κάποιο σχήμα διαχείρισής τους, ούτε είχαν εκπονηθεί Σχέδια Διαχείρισης. Τον Φεβρουάριο 2018 το Ελληνικό Κοινοβούλιο ψήφισε τον υπ αρίθμ. 4519 Νόμο του Υπουργείου Περιβάλλοντος «Φορείς Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών και άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α 25/20-02-2018). Σύμφωνα με τον εν λόγω Νόμο, 36 Φορείς Διαχείρισης (28 υφιστάμενοι και 8 νεοσύστατοι) καθίστανται αρμόδιοι για το σύνολο των προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας. Αναφορικά με τους βιοτόπους αναπαραγωγής της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη, οι περιοχές Natura 2000 του κόλπου Χανίων εντάχθηκαν στην αρμοδιότητα του ήδη υφιστάμενου Φορέα Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς - Δυτικής Κρήτης, με έδρα την πόλη Χανίων. Οι περιοχές Natura 2000 των κόλπων Ρεθύμνου και Μεσσαράς εντάχθηκαν στην αρμοδιότητα του νεοσύστατου Φορέα Διαχείρισης Προστατευόμενων Περιοχών Κεντρικής και Ανατολικής Κρήτης, με έδρα το Ηράκλειο. Παράλληλα, το Υπουργείο Περιβάλλοντος έχει προκηρύξει την ανάθεση εκπόνησης Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών (ΕΠΜ) για τις περιοχές του δικτύου Natura 2000, με στόχο την εκπόνηση Σχεδίων Διαχείρισης για τις εν λόγω περιοχές. Δυστυχώς εννιά μήνες μετά την ψήφιση του Νόμου, οι Φορείς Διαχείρισης δεν έχουν αναλάβει ουσιαστικά τη διαχείριση των βιοτόπων αναπαραγωγής της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη, καθώς δεν έχουν δημοσιευτεί τα νέα Διοικητικά Συμβούλια ούτε έχει προσληφθεί προσωπικό, στις περιπτώσεις δε νεοσύστατων Φορέων Διαχείρισης, αυτοί δεν έχουν ακόμα συσταθεί. Επίσης, οι προκηρυχθείσες ΕΠΜ δεν αναμένεται να έχουν ολοκληρωθεί πριν το 2020, ενώ τα Σχέδια Διαχείρισης αναμένεται να δημοσιευθούν το νωρίτερο το 2021. Η κακή κατάσταση διατήρησης, στην οποία βρίσκονται οι βιότοποι αναπαραγωγής του είδους ιδίως στο βόρειο άξονα της Κρήτης, καθιστά επιτακτική ανάγκη την άμεση και ουσιαστική ανάληψη διαχείρισης από τους αρμόδιους Φορείς Διαχείρισης και την κατά προτεραιότητα εκπόνηση και υλοποίηση δραστικών διαχειριστικών λύσεων. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 6

3.2. Εφαρμογή του Διαχειριστικού Σχεδίου του ΑΡΧΕΛΩΝ Από την δεκαετία του 90, όταν εντοπίστηκαν οι παραλίες ωοτοκίας στην Κρήτη, η τουριστική πίεση ήταν ήδη πολύ μεγάλη. Οι συνέπειες είναι ορατές σήμερα, όπου παρατηρείται έντονη πτώση του αριθμού των φωλιών, ειδικά στο Ρέθυμνο και τα Χανιά (βλ. 1). Οι επιπτώσεις του τουρισμού στη θαλάσσια χελώνα μελετήθηκαν στο Διαχειριστικό Σχέδιο που εκπονήθηκε από τον ΑΡΧΕΛΩΝ το 1997 στο πλαίσιο του κοινοτικού προγράμματος LIFE-Nature LIFE95/GR/A22/GR/01115/KRI. Εκεί τέθηκε μια γενική στρατηγική προστασίας και περιβαλλοντικής πολιτικής που καταδεικνύει τα υφιστάμενα προβλήματα του πληθυσμού των θαλάσσιων χελωνών στην Κρήτη και παράλληλα προτείνει διαχειριστικές λύσεις που βοηθούν τη συνύπαρξη τουρισμού-θαλάσσιας χελώνας, μειώνοντας τις επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης στη διατήρηση του είδους. Οι εν λόγω διαχειριστικές λύσεις, εντάχθηκαν το 2017 στην Κοινή Υπουργική Απόφαση των Υπουργών Εσωτερικών, Οικονομικών και Περιβάλλοντος & Ενέργειας, η οποία αφορά την παραχώρηση απλής χρήσης αιγιαλού από τους οικείους Δήμους για την άσκηση δραστηριοτήτων που εξυπηρετούν τους λουόμενους, για τα έτη 2017 έως και 2019 (ΦΕΚ Β 1636/12-5-2017 και ΦΕΚ Β 1970/7-6-2017, 3 ο Παράρτημα, ΙΙ) και αφορούν: (α) την υποχρέωση απομάκρυνσης των επίπλων θαλάσσης κατά τη δύση του ηλίου και την αποθήκευσή αυτών σε σημείο εκτός της αμμώδους ακτής, ούτως ώστε να μην αποτελούν εμπόδιο για τις θαλάσσιες χελώνες που επιχειρούν να ωοτοκήσουν, (β) τη μη τοποθέτηση ξύλινων διαδρόμων, (γ) την εξασφάλιση ελεύθερης ζώνης πλάτους 5 μέτρων στην κορυφή της παραλίας ώστε υπάρχει ελεύθερος χώρος για ωοτοκία, (δ) την απαγόρευση πλυσίματος του εξοπλισμού εντός της παραλίας, (ε) την υποχρέωση μείωσης της φωτορύπανσης, (στ) την απαγόρευση καθαρισμών των παραλιών με βαρέα οχήματα από την 1 η Μαΐου έως την 31 η Οκτωβρίου, (ζ) την απαγόρευση κίνησης τροχοφόρων στην παραλία και (η) την απαγόρευση διεξαγωγής beach parties. Προς το σκοπό εφαρμογής των διαχειριστικών μέτρων από τους επιχειρηματίες που δραστηριοποιούνται στις παραλίες ωοτοκίας, διοργανώθηκαν ημερίδες με πρωτοβουλία της Περιφέρειας Κρήτης (Τμήμα Περιβάλλοντος και Υδροοικονομίας) στους Κόλπους Χανίων και Ρεθύμνου τον Μάιο 2018. Στις εν λόγω ημερίδες, εκτός από τον ΑΡΧΕΛΩΝ συμμετείχαν εκπρόσωποι των οικείων Δήμων, των αρχών αστυνόμευσης και των επιχειρηματιών. Ακολουθεί αναλυτική περιγραφή των προβλημάτων που εντοπίστηκαν στις παραλίες ωοτοκίας σχετικά με τα αναφερόμενα μέτρα διαχείρισης. 3.2.1. Κατάληψη αιγιαλού από έπιπλα θαλάσσης Στις τρεις περιοχές ωοτοκίας της Κρήτης, εντοπίζεται εκτεταμένη χρήση επίπλων θαλάσσης, ξύλινων διαδρόμων (φωτ. 1,2,3), εγκαταστάσεων για αθλήματα (π.χ. beach volley) και θαλασσίων σπορ (φωτ. 4) που καλύπτουν το μεγαλύτερο τμήμα του αιγιαλού. Επίσης, παρατηρείται τοποθέτηση διαφόρων εγκαταστάσεων μόνιμου χαρακτήρα όπως ξύλινες κατασκευές πακτωμένες στην άμμο, μπαρ ξενοδοχείων και επιχειρήσεων εστίασης στην αμμώδη ακτή (φωτ. 5α, 5β). Η εν λόγω πρακτική καθιστά ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της παραλίας μη προσβάσιμο στις θαλάσσιες χελώνες, οι οποίες εγκαταλείπουν την προσπάθεια φωλεοποίησης όταν συναντήσουν κάποιο εμπόδιο. Δυστυχώς, το 2018 δεν παρουσιάστηκε βελτίωση σχετικά με το φαινόμενο αυτό, ιδίως στους κόλπους Χανίων και Ρεθύμνου, καθώς για ακόμα μια χρονιά παρατηρήθηκαν αποτυχημένες προσπάθειες χελωνών να ωοτοκήσουν, λόγω του μεγάλου αριθμού εμποδίων (φωτ. 6α, 6β). Ειδικότερα το 2018 στον κόλπο Ρεθύμνου κατεγράφησαν συνολικά 9.338 ξαπλώστρες στα 11 χλμ. του βιοτόπου (αριθμός ελαφρώς μειωμένος σε σχέση με το 2017, οπότε και κατεγράφησαν 10.531 ξαπλώστρες), καταλαμβάνοντας περίπου το 44% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία (αν στα έπιπλα θαλάσσης συμπεριληφθούν οι εγκαταστάσεις αθλημάτων και οι εξοπλισμοί θαλασσίων σπορ, υπολογίζεται ότι καταλαμβάνεται περίπου το 52% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία). Κατόπιν επιτόπιων αυτοψιών της Περιφερειακής Ενότητας Ρεθύμνης τον Ιούνιο 2018, βελτιώθηκε ο αριθμός των επιχειρήσεων που απομάκρυνε τα έπιπλα θαλάσσης τις νυχτερινές ώρες, συγκριτικά με την περίοδο ωοτοκίας 2017 (περίπου το 68% των επιχειρήσεων απομάκρυναν τα έπιπλα θαλάσσης κατά τις βραδινές ώρες, ήτοι 63 επιχειρήσεις εκ των 92 που υφίστανται). Εντούτοις, το μέτρο δεν εφαρμόστηκε από όλους τους επιχειρηματίες, με αποτέλεσμα οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ να καταγράψουν 283.615 παραβιάσεις του διαχειριστικού μέτρου καθ όλη τη θερινή περίοδο, ενώ σε αρκετές επιχειρήσεις εντοπίστηκε πλημμελής ή εσφαλμένη εφαρμογή του μέτρου (φωτ. 7α, 7β). Στον κόλπο Χανίων κατεγράφησαν συνολικά 7.474 ξαπλώστρες στα 14,8 χλμ. του βιοτόπου, καταλαμβάνοντας περίπου το 39% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία. Παρά τις επιτόπιες αυτοψίες που διενεργήθησαν από την Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 7

Περιφερειακή Ενότητα Χανίων τον Ιούνιο 2018, ο αριθμός των επιχειρήσεων που απομάκρυναν τα έπιπλα θαλάσσης δυστυχώς μειώθηκε συγκριτικά με την περίοδο ωοτοκίας 2017 (περίπου το 65% των επιχειρήσεων απομάκρυναν τα έπιπλα θαλάσσης κατά τις βραδινές ώρες, ήτοι 86 επιχειρήσεις εκ των 132, ενώ το 2017 το αντίστοιχο ποσοστό ανήλθε στο 70%). Επίσης, καθώς το μέτρο δεν εφαρμόστηκε από το 35% των επιχειρήσεων, οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ κατέγραψαν 104.240 παραβιάσεις του συγκεκριμένου διαχειριστικού μέτρου. Τέλος αξίζει να σημειωθεί ότι και το 65% των επιχειρήσεων που εφάρμοσε το μέτρο, το έκανε αποσπασματικά και πλημμελώς (φωτ 7α, 7β). Στον κόλπο Μεσσαράς κατεγράφησαν συνολικά 730 ξαπλώστρες στα 8 χλμ. του βιοτόπου, καταλαμβάνοντας περίπου το 11% του διαθέσιμου χώρου για ωοτοκία. Σημειώνεται ότι, με τη συμβολή της Περιφερειακής Ενότητας Ηρακλείου, εφαρμόστηκε για 4η χρονιά η πρωτοβουλία των επιχειρηματιών Καλαμακίου για συνολική απομάκρυνση των επίπλων θαλάσσης κατά τη διάρκεια της νύχτας. Εντούτοις το μέτρο εφαρμόστηκε πλημμελώς σε μεγάλο μέρος της περιόδου ωοτοκίας, ενώ για πρώτη φορά από το 2015 το μέτρο δεν τηρήθηκε σχεδόν καθόλου στην περιοχή του Κομμού. Συνολικά εκτιμάται ότι το ποσοστό των επιχειρήσεων που συμμορφώθηκε με την εφαρμογή του μέτρου ανήλθε περίπου στο 75%. Καθ όλη την περίοδο 2018 οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ κατέγραψαν στον κόλπο Μεσσαράς 21.890 παραβιάσεις του συγκεκριμένου διαχειριστικού μέτρου, ενώ το 2017 είχαν καταγραφεί μόλις 14.651. Τέλος, αναφορικά με τα μέτρα διαχείρισης περί μη χρήσης ξύλινων διαδρόμων και εξασφάλισης ελεύθερης ζώνης πλάτους 5 μέτρων στην κορυφή της παραλίας, αξίζει να σημειωθεί πως αυτά δεν εφαρμόστηκαν στις παραλίες ωοτοκίας της Κρήτης. 3.2.2. Καθαρισμός επίπλων θαλάσσης εντός παραλίας και ίσιωμα της άμμου Το ίσιωμα της άμμου αποτελεί συνήθη πρακτική στην Κρήτη και ειδικά στο βόρειο άξονα του νησιού (κόλπος Ρεθύμνου και κόλπος Χανίων). Η συγκεκριμένη πρακτική συνηθίζεται από τους επιχειρηματίες, προκειμένου η άμμος να είναι αρεστή στους τουρίστες (φωτ. 8), αλλά δυστυχώς έχει άμεσο αντίκτυπο στην προστασία των θαλασσίων χελωνών, καθώς με το ίσιωμα εξαφανίζονται τα ίχνη των ενήλικων ατόμων και των φωλιών και έτσι καθίσταται αδύνατο να εντοπιστούν και να προστατευθούν οι φωλιές του είδους. Σημειώνεται ότι η αδυναμία εντοπισμού των φωλιών σε συνδυασμό με την εκτεταμένη φωτορύπανση (βλ. 3.2.3) έχει ως αποτέλεσμα τον αποπροσανατολισμό του συνόλου των νεοσσών που θα εξέλθουν από τις φωλιές. Εκτός από το ίσιωμα της άμμου, μια ακόμα πρακτική των επιχειρηματιών είναι ο καθαρισμός των επίπλων θαλάσσης. Αν και η εν λόγω πρακτική απαγορεύεται ρητώς από την Κοινή Υπουργική Απόφαση για την παραχώρηση του αιγιαλού (βλ. 3.2), δυστυχώς αποτελεί συνήθη πρακτική στην Κρήτη (φωτ. 9). Σημειώνεται ότι το πλύσιμο των επίπλων θαλάσσης κοντά σε φωλιές μπορεί να προκαλέσει σάπισμα των αυγών εξαιτίας του νερού. Επιπροσθέτως, το νερό που χρησιμοποιείται για τον καθαρισμό των επίπλων θαλάσσης είναι πιθανό να σβήσει τα ίχνη των ενήλικων χελωνών, γεγονός που ομοίως δυσχεραίνει τον εντοπισμό των φωλιών. Το 2018 καταγράφηκαν αρκετά περιστατικά καθαρισμού επίπλων θαλάσσης και ισιώματος της άμμου εντός των παραλιών ωοτοκίας, που μάλιστα λάμβαναν χώρα πριν οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ ολοκληρώσουν την πρωινή καταγραφή και εντοπισμό των φωλιών. Ο ΑΡΧΕΛΩΝ ενημέρωσε τους επιχειρηματίες, για τα εν λόγω περιστατικά, οι οποίοι μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις συνεργάστηκαν. 3.2.3. Φωτορύπανση Για το φαινόμενο της φωτορύπανσης, η Κοινή Υπουργική Απόφαση για την παραχώρηση απλής χρήσης αιγιαλού, προβλέπει την υποχρέωση αποφυγής διαρροής φωτός από ιδιωτικές και δημόσιες φωτεινές πηγές (βλ. 3.2). Παρόλα αυτά, εκτεταμένα φαινόμενα φωτορύπανσης καταγράφηκαν και στις τρεις περιοχές ωοτοκίας κατά τη θερινή περίοδο 2018 (φωτ. 10). Οι φωτεινές εστίες προέρχονται από την πληθώρα τουριστικών επιχειρήσεων που λειτουργούν όπισθεν των παραλιών καθώς και από Δημοτικούς λαμπτήρες. Σημειώνεται ότι η φωτορύπανση αποτελεί σοβαρότατη όχληση για τις θαλάσσιες χελώνες, καθώς αφενός προκαλεί αποπροσανατολισμό των νεοσσών με αποτέλεσμα να μην οδηγούνται προς τη θάλασσα, αφετέρου αποτρέπει τις ενήλικες θηλυκές χελώνες κατά την προσπάθεια φωλεοποίησης. Για τη μείωση επίπτωσης του φαινομένου στις υφιστάμενες φωλιές, ο ΑΡΧΕΛΩΝ προβαίνει σε τοποθέτηση σκίασης των φωλιών με ψάθινα πετάσματα. Δυστυχώς, η μέθοδος αυτή δεν καθίσταται πάντα αποτελεσματική, λόγω της μεγάλης έντασης του φαινομένου (βλ. Παραρτήματα 2 και 3, φωτ. 11). Αναλυτικότερα, στον κόλπο Ρεθύμνου φαινόμενα φωτορύπανσης υφίστανται κατά μήκος όλου του κόλπου. Υψηλότερη όχληση από τον τεχνητό φωτισμό καταγράφηκαν από την παραλία της πόλης Ρεθύμνου μέχρι τον Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 8

Αδελιανό Κάμπο, μέτρια όχληση από τον Πηγιανό Κάμπο έως το Σφακάκι και χαμηλή όχληση στη θέση Σκαλέτα. Αντίστοιχα έντονα φαινόμενα καταγράφηκαν και στον κόλπο Χανίων. Υψηλότερη όχληση από τον τεχνητό φωτισμό καταγράφηκε από τον Κάτω Σταλό μέχρι τον Πλατανιά, μέτρια έως υψηλή όχληση από το Γεράνι έως το Μάλεμε και χαμηλή όχληση από τον Ταυρωνίτη έως το Κολυμπάρι. Τέλος, στον κόλπο της Μεσσαράς, έντονα φαινόμενα φωτορύπανσης καταγράφονται κυρίως στις θέσεις Καλαμάκι και Κόκκινος Πύργος, ενώ οι θέσεις Κομμος, Αφρατιάς και Τυμπάκι παρουσιάζουν σχετικά μέτρια όχληση. Για τη ριζική αντιμετώπιση του ανωτέρω προβλήματος, ο ΑΡΧΕΛΩΝ επιδιώκει την ενημέρωση και συνεργασία τόσο των τοπικών αρχών όσο και των επιχειρηματιών. Κατά το 2018, η Περιφερειακή Ενότητα Ρεθύμνης διεξήγαγε ενημερωτικές αυτοψίες σε όλο το μήκος του Κόλπου Ρεθύμνου, προς τον σκοπό μείωσης της φωτορύπανσης. Η εν λόγο πρακτική συνέβαλε στη μείωση του φαινομένου (παρουσιάστηκε σβήσιμο προβολέων και βάψιμο ορισμένων λαμπτήρων φωτ. 12). Σε κάθε περίπτωση πολλές παρεμβάσεις είναι ακόμα αναγκαίες για την οριστική εξάλειψη του φαινομένου. Δυστυχώς, η φωτορύπανση εξακολουθεί να αποτελεί σοβαρότατη απειλή για τις θαλάσσιες χελώνες. Σε συνεργασία με το τμήμα περιβάλλοντος της περιφερειακής ενότητας Ρεθύμνου έγινε νύξη σε συγκεκριμένους επιχειρηματίες και βάφτηκαν συγκεκριμένα φώτα με μαύρο χρώμα από την εξωτερική τους πλευρά για να μειωθεί το φως που διαφεύγει προς την παραλία. 3.2.4. Βαρέα οχήματα και μηχανοκίνητα στον αιγιαλό Σύμφωνα με την Κοινή Υπουργική Απόφαση για την παραχώρηση απλής χρήσης αιγιαλού, η είσοδος βαρέων οχημάτων στις παραλίες ωοτοκίας για καθαρισμό επιτρέπεται μόνο πριν την 1η Μαΐου και μετά την 31η Οκτωβρίου (βλ. 3.2), καθώς τα βαρέα οχήματα προκαλούν είτε καταστροφή των υφιστάμενων φωλιών και πρόωρη έξοδο των νεοσσών από τις φωλιές, είτε συμπιέζουν την άμμο καθιστώντας την ακατάλληλη για ωοτοκία Για τον λόγο αυτό, τα βαρέα οχήματα απαγορεύονται κατά την περίοδο ωοτοκίας της θαλάσσιας χελώνας, επώασης των αυγών και εκκόλαψης των νεοσσών. Επίσης, σύμφωνα με τον Νόμο 3937/2011 (ΦΕΚ 60 Α 31-03-2011/ άρθρο 13 παρ.4) δεν επιτρέπεται η κίνηση μηχανοκίνητων οχημάτων σε οικολογικά ευαίσθητες περιοχές. Το 2018 οι Δήμοι των 3 περιοχών ωοτοκίας συνεργάστηκαν και έκαναν τους καθαρισμούς εκτός περιόδου ωοτοκίας. Ωστόσο, δεν έλειψαν τα περιστατικά χρήσης βαρέων οχημάτων από ξενοδοχειακές μονάδες αλλά και από το Δήμο Ρεθύμνης. Ειδικότερα, συγκεκριμένη ξενοδοχειακή μονάδα στον Κόλπο Ρεθύμνου μίσθωνε βαρέα οχήματα για απομάκρυνση των φυκιών που ξεβράζονταν λόγω κακοκαιρίας, ενώ ο αρμόδιος Δήμος εφάρμοσε την ίδια πρακτική για απόφραξη αγωγών ομβρίων υδάτων κατόπιν βροχοπτώσεων. Συνολικά, στον κόλπο της Μεσσαράς καταγράφηκε 1 περιστατικό χρήσης βαρέων οχημάτων στην παραλία ωοτοκίας, στον κόλπο Χανίων 13 περιστατικά και στον κόλπο Ρεθύμνου 11 περιστατικά (φωτ. 13). Στο σύνολο των παραπάνω περιστατικών ο ΑΡΧΕΛΩΝ προέβη σε τηλεφωνικές διαμαρτυρίες, στις αρμόδιες αρχές ώστε να επιτευχθεί η γρήγορη απομάκρυνση των βαρέων οχημάτων από τις παραλίες ωοτοκίας. Επιπλέον, κατά το 2018 καταγράφηκαν επανειλημμένως ιδιωτικά οχήματα πάνω στις παραλίες ωοτοκίας και στους τρεις βιοτόπους αναπαραγωγής του είδους. Αναλυτικά, στον κόλπο της Μεσσαράς κατεγράφησαν 46 περιστατικά, στον κόλπο Χανίων 125 περιστατικά και στον κόλπο Ρεθύμνου 46 περιστατικά (φωτ. 14). Ομοίως, στο σύνολο των περιστατικών ο ΑΡΧΕΛΩΝ προέβη σε τηλεφωνικές καταγγελίες στις αρμόδιες αρχές και επιτόπια ενημέρωση των εμπλεκομένων, ώστε να επιτευχθεί η γρήγορη απομάκρυνση των τροχοφόρων από τις παραλίες ωοτοκίας. 3.2.5. Μηχανοκίνητα στο θαλάσσιο χώρο Στην Κρήτη ο αριθμός των ταχυπλόων και των μηχανοκίνητων σκαφών θαλασσίων σπορ είναι ιδιαίτερα μεγάλος και ανάλογος με την μαζική τουριστική ανάπτυξη, κυρίως στον βόρειο άξονα του νησιού. Τα ταχύπλοα σκάφη μπορούν να αποβούν μοιραία για τις θαλάσσιες χελώνες εφόσον κινούνται με μεγάλη ταχύτητα στο θαλάσσιο χώρο (εκτιμάται ότι ταχύτητα μεγαλύτερη των 6 ναυτικών μιλίων/ώρα είναι δυνατό να προκαλέσει πρόσκρουση με θαλάσσια χελώνα που βρίσκεται στην επιφάνεια της θάλασσας για να αναπνεύσει). Χαρακτηριστικό παράδειγμα του εν λόγω προβλήματος, αποτέλεσε ενήλικη θαλάσσια χελώνα με συνεχείς αποτυχημένες προσπάθειες φωλεοποίησης λόγω τραυματισμού στο καβούκι από προπέλα. Δυστυχώς το ίδιο ζώο βρέθηκε εν τέλει νεκρό λόγω νέας πρόσκρουσης (φωτ. 15). Ο ΑΡΧΕΛΩΝ ενημέρωσε άμεσα το αρμόδιο λιμεναρχείο για το περιστατικό και παρακάλεσε για την άμεση λήψη μέτρων. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 9

Στο ανωτέρω πρόβλημα, προστίθεται και η μη απομάκρυνση του εξοπλισμού των επιχειρήσεων θαλασσίων σπορ από τις παραλίες ωοτοκίας κατά τις νυχτερινές ώρες, με αποτέλεσμα να καταλαμβάνεται σημαντικό τμήμα της παραλίας που είναι κατάλληλο για ωοτοκία. 3.2.6. Μουσικοχορευτικές εκδηλώσεις στην παραλία (beach parties) και ανθρώπινη παρουσία κατά τις νυχτερινές ώρες Η διεξαγωγή beach parties δεν εμπίπτει στην έννοια της «απλής χρήσης αιγιαλού» και συνεπώς η διεξαγωγή τέτοιου είδους εκδηλώσεων δεν νομιμοποιείται από την Ελληνική νομοθεσία. Ομοίως, η Κοινή Υπουργική Απόφαση για την παραχώρηση της απλής χρήσης προβλέπει την απαγόρευση διεξαγωγής τέτοιου είδους εκδηλώσεων επί των παραλιών ωοτοκίας (βλ. 3.2). Παρόλα αυτά, τα beach parties αποτελούν συνήθη τρόπο διασκέδασης τους καλοκαιρινούς μήνες στην Κρήτη και η διοργάνωσή τους πάνω στις παραλίες ωοτοκίας συνήθως λαμβάνει χώρα τον Ιούλιο-Αύγουστο που συμπίπτουν οι περίοδοι φωλεοποίησης και εκκόλαψης των νεοσσών με την αυξημένη τουριστική περίοδο. Σημειώνεται ότι τέτοιου είδους εκδηλώσεις δημιουργούν έντονα φαινόμενα φωτορύπανσης και ηχορύπανσης, προκαλώντας όχληση στις θαλάσσιες χελώνες που πιθανώς αποπειραθούν να ωοτοκήσουν εκείνο το βράδυ, ενώ παράλληλα η μαζική προσέλευση του κόσμου στην παραλία αποτελεί κίνδυνο για τις ήδη υφιστάμενες φωλιές, καθώς μπορεί να προκαλέσει καταστροφή των αυγών και πρόωρη έξοδο των νεοσσών από τη φωλιά και ποδοπάτησή τους. Επίσης, με τα beach parties τίθενται σε κίνδυνο και άλλα παράκτια ευαίσθητα οικοσυστήματα, όπως η φυσική βλάστηση των αμμόλοφων. Κατά τη θερινή περίοδο 2018 δεν καταγράφηκαν beach parties στους κόλπους Ρεθύμνου, Χανίων και Μεσσαράς. Όμως, συγκεκριμένες επιχειρήσεις χρησιμοποιούν έντονα φώτα και δυνατή μουσική τις βραδινές ώρες καθ όλη τη διάρκεια της θερινής περιόδου, όπως διαπιστώθηκε από τις σχετικές αυτοψίες που διενεργήθηκαν αλλά και από εκτεταμένη διαφήμιση στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης. Αξίζει να σημειωθεί πως ο εν λόγω τρόπος νυχτερινής λειτουργίας των επιχειρήσεων, εκτός από εκτεταμένη φωτορύπανση και αυξημένες δονήσεις, προκαλεί επίσης αυξημένη ανθρώπινη παρουσία στην παραλία ωοτοκίας, με αποτέλεσμα την βέβαιη αποτροπή θαλασσίων χελωνών που προσπαθούν να ωοτοκήσουν αλλά και τον κίνδυνο ποδοπάτησης των νεοσσών. Λόγω του έντονου και μαζικού τουρισμού, ειδικά στον βόρειο άξονα της Κρήτης, είναι σύνηθες να καταγράφεται ανθρώπινη παρουσία στις παραλίες ωοτοκίας κατά τις νυχτερινές ώρες, ανεξάρτητα από τη λειτουργία παραλιακών επιχειρήσεων, γεγονός που αποτελεί απειλή κατά την αναπαραγωγική διαδικασία των θαλασσίων χελωνών. Κατά το 2018 καταγράφηκαν από τους ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ 2.787 άτομα στον κόλπο Ρεθύμνου, 1.619 άτομα στον κόλπο Χανίων και 337 άτομα στον κόλπο Μεσσαράς. 3.3. Νεκρές και τραυματισμένες θαλάσσιες χελώνες Οι βασικότερες αιτίες για τον θάνατο ή τον τραυματισμό των θαλάσσιων χελωνών είναι η εμπλοκή τους στα αλιευτικά εργαλεία, η εσκεμμένη κακοποίηση ή θανάτωση (π.χ. χτυπήματα στο κεφάλι) και τα ατυχήματα (π.χ. σύγκρουση με σκάφη, κατάποση πλαστικών-κυρίως σακούλες). Με βάση στοιχεία του ΑΡΧΕΛΩΝ, κάθε χρόνο βρίσκονται νεκρές περίπου 600 χελώνες στην Ελληνική επικράτεια, με τις αλιευτικές δραστηριότητες (π.χ. κατάποση αγκιστριού, παγίδευση στα δίχτυα) να διαφαίνονται ως η κύρια αιτία θανάτου. Στο πλαίσιο του συντονισμού των προσπαθειών για τη διάσωση των χελωνών, ο ΑΡΧΕΛΩΝ δημιούργησε το Εθνικό Δίκτυο Διάσωσης Θαλάσσιων Χελωνών, που αποτελείται από τοπικές λιμενικές αρχές, ψαράδες, μέλη και εθελοντές του ΑΡΧΕΛΩΝ και άλλων οργανώσεων καθώς και απλούς πολίτες που ενημερώνουν τις λιμενικές αρχές για τραυματισμένη ή νεκρή χελώνα. Σε περίπτωση νεκρής χελώνας, καταγράφονται τα απαραίτητα δεδομένα. Σε περίπτωση τραυματισμένης χελώνας, η λιμενική αρχή φροντίζει για την άμεση μεταφορά της στο Κέντρο Διάσωσης Θαλάσσιων Χελωνών του ΑΡΧΕΛΩΝ στη Γλυφάδα Αττικής. Σύμφωνα με τα στοιχεία του ΑΡΧΕΛΩΝ, το 2018 εντοπίστηκαν κατά την περίοδο Μάιος-Οκτώβριος στις τρεις περιοχές ωοτοκίας της Κρήτης, 5 τραυματισμένες θαλάσσιες χελώνες (οι τέσσερις περιπτώσεις έφεραν σκόπιμο τραύμα στο κεφάλι, ενώ στη μία περίπτωση παρατηρήθηκε κατάποση αγκιστριού) οι οποίες μεταφέρθηκαν στο Κέντρο Διάσωσης, καθώς και 2 χελώνες όπου είχαν εγκλωβιστεί σε αλιευτικά εργαλεία, οι οποίες μετά την παροχή πρώτων βοηθειών από τους ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ απελευθερώθηκαν στο πεδίο. Επίσης εντοπίστηκαν 15 νεκρές χελώνες με κύριες αιτίες θανάτου την αλληλεπίδραση με την αλιεία και τη σύγκρουση με ταχύπλοα. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 10

3.4. Παράκτια δόμηση και παρεμβάσεις μικρής κλίμακας Παρά το γεγονός πως οι ακτές, κυρίως της βόρειας Κρήτης, είναι έντονα δομημένες, χρόνο με το χρόνο παρατηρείται επέκταση της παράκτιας δόμησης ακόμη και στα λιγοστά παράκτια τμήματα που έχουν μείνει αδόμητα. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα την περαιτέρω υποβάθμιση του ήδη υποβαθμισμένου παράκτιου οικοσυστήματος. Ειδικότερα στον κόλπο Ρεθύμνου κατά το 2018 ολοκληρώθηκαν και λειτούργησαν κανονικά δύο νέα ξενοδοχεία (θέσεις Σκαλέτα και Σφακάκι), τα οποία το 2017 βρίσκονταν υπό κατασκευή. Επίσης στον κόλπο Χανίων κατά το 2018 ολοκληρώθηκε και λειτούργησε ένα νέο ξενοδοχείο πολύ μεγάλης δυναμικότητας (θέση Κολυμπάρι), το οποίο κατασκευαζόταν από το 2016, ενώ στην ίδια θέση ολοκληρώθηκε δεύτερο ξενοδοχείο το οποίο παρέμενε ημιτελές εδώ και χρόνια. Δυστυχώς σε όλες τις προαναφερόμενες περιπτώσεις και κυρίως σε αυτές του κόλπου Χανίων η παράκτια δόμηση συνδυάστηκε με εκτεταμένες παρεμβάσεις στην παράκτια αμμοθινική βλάστηση, ήτοι με ολοσχερή αποψίλωση των θινών και φύτευση ξενικών ειδών (χλοοτάπητας, φωτ. 16α, 16β). Ειδικά στον κόλπο Χανίων και άλλες νέες ξενοδοχειακές μονάδες βρίσκονται σε διαδικασία περιβαλλοντικής αδειοδότησης (θέσεις Γεράνι Μάλεμε). Στον κόλπο Μεσσαράς φύτευση ξενικών ειδών και αποψίλωση της θινικής βλάστησης παρατηρείται από τις ήδη υφιστάμενες επιχειρήσεις κυρίως στη θέση Καλαμάκι αλλά και στη θέση Κομμός. Αξίζει να σημειωθεί επίσης πως ήδη από το 2017 έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία επέκτασης του σχεδίου πόλεως (βλ. Παράρτημα 4), με αποτέλεσμα τα παραλιακά αγροτεμάχια να δύνανται πλέον να δομηθούν με τους κανόνες της «εντός σχεδίου δόμησης», ήτοι με αυξημένο συντελεστή και πυκνότητα. Η εξέλιξη αυτή, μετά βεβαιότητας θα οδηγήσει τα επόμενα χρόνια σε έντονη αστικοποίηση ενός τμήματος του βιοτόπου, το οποίο έως σήμερα παρουσιάζει μέτριες οχλήσεις για τις θαλάσσιες χελώνες. Αναφορικά με τις παρεμβάσεις μικρής κλίμακας, δηλαδή παρεμβάσεις μόνιμου ή προσωρινού χαρακτήρα που είναι δυνατόν να επηρεάσουν τμήμα του βιοτόπου αναπαραγωγής και όχι το σύνολό του, κατά τη θερινή περίοδο 2018 καταγράφηκαν τα εξής: Στον κόλπο Χανίων και συγκεκριμένα στις όμορες θέσεις Πλατανιάς και Αγία Μαρίνα είχαν τοποθετηθεί (από τα έτη 2014 και 2016) στο θαλάσσιο χώρο κάθετα προς την ακτή 4 σάκοι με αδρανή υλικά, μήκους 20μ. έκαστος, ως πρόχειρα αντιδιαβρωτικά έργα. Παρά το γεγονός ότι τα παραπάνω «έργα» δεν είχαν αδειοδοτηθεί από τις αρμόδιες αρχές και επομένως αποτελούσαν παράνομες κατασκευές επί του αιγιαλού, και παρά τις σχετικές καταγγελίες του ΑΡΧΕΛΩΝ, το 2018 εντοπίστηκαν τρεις νέοι όμοιοι σάκοι στην ίδια περιοχή (φωτ. 17). Στον κόλπο της Μεσσαράς λειτουργούν ακόμη οι εξέδρες που κατασκευάστηκαν παράνομα πάνω στον αιγιαλό ως επέκταση των επιχειρήσεων στον οικισμό Καλαμάκι. Επίσης, στο όριο μεταξύ των θέσεων Κομμού και Καλαμακίου έχει κατασκευαστεί ήδη από το 2012 παραλιακή επιχείρηση (Bar Karibu) χωρίς καμία αδειοδότηση, ενώ στα παρακείμενα παραλιακά τμήματα συνεχίζεται το φαινόμενο της ελεύθερης κατασκήνωσης (φωτ. 18). Οι ερευνητές του ΑΡΧΕΛΩΝ κατέγραψαν 457 τροχόσπιτα και σκηνές που κατασκήνωσαν ελεύθερα πίσω από την παραλία ωοτοκίας (σημειώνεται ότι σύμφωνα με την ελληνική νομοθεσία η ελεύθερη κατασκήνωση απαγορεύεται). 3.5. Μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις στις παραλίες ωοτοκίας - φαινόμενο διάβρωσης Κάθε χρόνο οι μετρήσεις πλάτους των παραλιών ωοτοκίας που διενεργεί ο ΑΡΧΕΛΩΝ στο πλαίσιο του προγράμματός του, δείχνουν όλο και μικρότερα πλάτη. Η άμμος εξαφανίζεται βαθμιαία από τις παραλίες. Αυτό οφείλεται στις πολλές ανεπίτρεπτες παρεμβάσεις που διαταράσσουν ανεπανόρθωτα τις φυσικές διεργασίες που διέπουν τη δυναμική της ακτογραμμής και σε «έργα» μη επαρκώς μελετημένα τόσο από πλευράς σκοπιμότητας όσο και από πλευράς κατασκευής, τα οποία δεν συνυπολογίζουν τις τοπικές κλιματικές συνθήκες και αλλαγές, ούτε τις τυχόν μακροπρόθεσμες περιβαλλοντικές επιπτώσεις που μπορούν να προκαλέσουν. Ακτομηχανικές μελέτες παράκτιων έργων εκτελούνται χωρίς βασικά στοιχεία για τους παράκτιους κυματισμούς σε βάθος χρόνου, ενώ στις λίγες περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται κυματικά δεδομένα, αυτά δεν προκύπτουν από τοπικές μετρήσεις αλλά από πρόχειρους υπολογισμούς με βάση στοιχεία από το κεντρικό Αιγαίο (Συνολάκης κ.α., 2008). Καταστροφή αμμόλοφων, εκτεταμένες αμμοληψίες, δόμηση στη ζώνη των αμμόλοφων, κατασκευή παράκτιων δρόμων και κρηπιδωμάτων καθώς και μόλων και προβόλων μέσα στη θάλασσα συντελούν στο φαινόμενο της διάβρωσης, το οποίο αποτελεί ένα από τα πλέον ανησυχητικά φαινόμενα της βόρειας ακτογραμμής της Κρήτης και χρήζει επιτακτικών και ολοκληρωμένων λύσεων. Στο πλαίσιο αυτό, η κατασκευή νέων έργων καθώς και οι παρεμβάσεις που λαμβάνουν χώρα στις παραλίες ωοτοκίας, με ελλιπή ή πλημμελή σχεδιασμό, είναι επιζήμιες μακροπρόθεσμα για τους βιοτόπους αναπαραγωγής της θαλάσσιας χελώνας και επομένως για τη διατήρηση του είδους. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 11

Στο παράρτημα 4 παρατίθεται συνοπτική περιγραφή ορισμένων μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεων που διαπιστώθηκαν στους τρεις βιοτόπους αναπαραγωγής της Κρήτης κατά τα τελευταία χρόνια και επί των οποίων κατά το 2018 δεν υπήρξε κάποια εξέλιξη. Σημειώνεται ότι αυτές οι παρεμβάσεις έχουν προκαλέσει μη αναστρέψιμες αλλοιώσεις στις παραλίες ωοτοκίας και χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής. Επίλογος Ο πληθυσμός θαλάσσιων χελωνών που αναπαράγεται στην Κρήτη εξακολουθεί να διατρέχει σοβαρό κίνδυνο εξαφάνισης, αφού οι δύο από τους τρείς βιοτόπους αναπαραγωγής (κόλποι Χανίων και Ρεθύμνου) συνεχίζουν να παρουσιάζουν μακροχρόνια στατιστικά σημαντική πτωτική τάση. Παρόλα αυτά, οι έντονες τουριστικές πιέσεις και ο συνεχιζόμενος προγραμματισμός έργων στην παράκτια ζώνη με ανεπαρκή ή πλημμελή σχεδιασμό, χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η συνεχιζόμενη μακροχρόνια ραγδαία μείωση του αναπαραγωγικού πληθυσμού του είδους, εξακολουθούν να καταγράφονται και το 2018. Παράλληλα καμία ενέργεια αποκατάστασης σχετικά με τις παράνομες παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας που εντοπίστηκαν τα προηγούμενα έτη (βλ. 3.5 και Παράρτημα 4) δεν έχει υλοποιηθεί ακόμα, ενώ μικρής κλίμακας παρεμβάσεις (βλ. 3.4) προκαλούν την περαιτέρω υποβάθμιση των βιοτόπων. Η Περιφέρεια Κρήτης (Διεύθυνση Περιβάλλοντος και Χωρικού Σχεδιασμού) και οι αρμόδιες δημοτικές αρχές επιδεικνύουν εμπράκτως διάθεση συνεργασίας και συντελούν στις προσπάθειες προστασίας της θαλάσσιας χελώνας και των βιοτόπων αναπαραγωγής της (πχ. διενέργεια αυτοψιών, επιβολή προστίμων, διοργάνωση ενημερωτικών ημερίδων). Ως εκ τούτου, διαπιστώθηκε βελτίωση σε ορισμένα ζητήματα (π.χ. υλοποίηση για 4 η συνεχή χρονιά του διαχειριστικού μέτρου συγκέντρωσης των επίπλων θαλάσσης κατά τις βραδινές ώρες, σβήσιμο ορισμένων προβολέων και λαμπτήρων προς μείωση της φωτορύπανσης). Επίσης η ανάληψη αρμοδιότητας από τους Φορείς Διαχείρισης Εθνικού Δρυμού Σαμαριάς Δυτικής Κρήτης και Προστατευόμενων Περιοχών Κεντρικής και Ανατολικής, αποτελεί αναμφίβολα μια θετική εξέλιξη, η οποία όμως δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί. Για να επιτευχθεί ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη χρειάζεται συντονισμένη προσπάθεια όλων των συναρμόδιων υπηρεσιών, υπό την επίβλεψη και ενεργή καθοδήγηση των αρμόδιων Φορέων Διαχείρισης, ώστε να λάβει χώρα όχι μόνο βιώσιμη διαχείριση αλλά και αποκατάσταση των βιοτόπων αναπαραγωγής του είδους. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 12

Aναφορές Carreras C., Pascual M., Cardona L., Aguilar A., Margaritoulis D., Rees A., Turkozan O., Levy Y., Gasith A., Aureggi M., Khalil M. 2007. The genetic structure of the loggerhead sea turtle (Caretta caretta) in the Mediterranean as revealed by nuclear and mitochondrial DNA and its conservation implications. Conservation Genetics 8:761 775. Margaritoulis D., Dretakis M., Kotitsas A. 1995. Discovering new nesting areas of Caretta caretta in Greece. Pages 214-217 in Proceedings of the 12th Annual Workshop on Sea Turtle Biology and Conservation. Jekyll Island, Georgia, 25-29 February 1992. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-361. National Marine Fisheries Service, Southeast Fisheries Science Center, Miami, USA. Margaritoulis D., Rees A.F., Dean C., Panagopoulou A. 2010. The demise of the loggerhead population of Rethymno, Greece, as recorded from 18-year nesting data (1990-2007). Pages 175-6 in Proceedings of the 28th Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation. Loreto, Baja California Sur, Mexico, 22-26 January 2008. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-602. National Marine Fisheries Service, Southeast Fisheries Science Center, Miami, USA. 272 pp. Margaritoulis D., Rees A.F., Dean C., Panagopoulou A. 2013. Another declining loggerhead population in the Mediterranean: Bay of Chania, Greece. Page 144 in Proceedings of the 30th Annual Symposium on Sea Turtle Biology and Conservation (compilers: J. Blumenthal, A. Panagopoulou, A.F.Rees). Goa, India, 27-29 April 2010. NOAA Technical Memorandum NMFS-SEFSC-640. National Marine Fisheries Service, Southeast Fisheries Science Center, Miami, USA. 177 pp. Συνολάκης Κ., Βουκουβάλας Β., Καλλιγέρης Ν., Φωτείνης Σ. 2008. Έκκληση των παραλιών της Κρήτης. Περιοδικό ΦΥΣΗ (Ελληνικής Εταιρείας Προστασίας της Φύσης). Τεύχος 120 (Ιαν. - Μαρτ. 2008). Σελ. 5-10. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 13

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1: Οι παραλίες ωοτοκίας στην Κρήτη Κόλπος Ρεθύμνου Η παραλία ωοτοκίας εκτείνεται για περίπου 12 χλμ. ανατολικά του λιμανιού του Ρεθύμνου και φτάνει μέχρι τη Σκαλέτα. Από αυτά, περίπου 10,8 χλμ. αποτελούνται από αμμώδεις αποθέσεις, κατάλληλες για ωοτοκία. Παρουσιάζει έντονη τουριστική και οικιστική ανάπτυξη με πολλές ξενοδοχειακές μονάδες στο πίσω τμήμα της παραλίας. Ελάχιστα πλέον τμήματα παραμένουν αδόμητα. Σε αυτά εντοπίζονται υπολείμματα θινών και φυσικής βλάστησης. Για την διεξαγωγή του προγράμματος καταγραφής η περιοχή χωρίστηκε από τον ΑΡΧΕΛΩΝ σε 11 βασικούς τομείς (Α - Κ). Κόλπος Χανίων Η παραλία ωοτοκίας βρίσκεται δυτικά της πόλης Χανίων και έχει μήκος 14,5 χλμ. (Κάτω Σταλός στα ανατολικά έως Κολυμπάρι στα δυτικά). Τα 13,1 χλμ. είναι κατάλληλα για ωοτοκία. Και εδώ παρουσιάζεται έντονη τουριστική και οικιστική ανάπτυξη. Χωρίστηκε στους εξής τομείς: Κολυμπάρι-Ταυρωνίτης: Α Ε, Μάλεμε-Γεράνι: Η L, Πλατανιάς- Αγία Μαρίνα-Κάτω Σταλός: M R. Ο τελευταίος τομέας (M-R) είναι και ο πλέον αστικοποιημένος. Κόλπος Μεσσαράς Βρίσκεται στη νότια ακτή της Κρήτης κι έχει σχετικά ήπια τουριστική και οικιστική ανάπτυξη. Η παραλία ωοτοκίας έχει δυτικό προσανατολισμό και εκτείνεται για 8 χλμ. από τον Κομμό προς νότο μέχρι τον Κόκκινο Πύργο προς βορρά. Έχει χωριστεί σε 4 τομείς (Α - D, από νότια προς βόρεια). Πίσω από την παραλία υπάρχουν εκτεταμένα συστήματα θινών, μια αρχαιoλογική περιοχή στον Κομμό (Τομέας Α) και μια στρατιωτική βάση (Τομέας D). Παράρτημα 2: Ενεργός διαχείριση παραλιών ωοτοκίας Καταγραφή και προστασία φωλιών Στις τρεις περιοχές ωοτοκίας της Κρήτης γίνεται συστηματική καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας. Οι φωλιές που εντοπίζονται πολύ κοντά στη θάλασσα μεταφέρονται από ειδικευμένους ερευνητές του Συλλόγου σε ασφαλή σημεία της παραλίας, όπου και περιφράσσονται. Στις υπόλοιπες φωλιές τοποθετείται προστατευτικός κλωβός με σήμανση σε τρεις γλώσσες. Η καταγραφή της αναπαραγωγικής δραστηριότητας γίνεται με καθημερινό έλεγχο της παραλίας τις πρώτες πρωινές ώρες και εντοπισμό των ιχνών που αφήνουν οι χελώνες κατά την έξοδό τους την νύχτα. Από την εξέταση του ίχνους διαπιστώνεται αν υπάρχει φωλιά, γεγονός που επιβεβαιώνεται στη συνέχεια με προσεκτικό σκάψιμο με τα χέρια. Ο ακριβής εντοπισμός του αυγοθαλάμου είναι απαραίτητος ώστε να τοποθετηθεί σωστά ο προστατευτικός κλωβός. Στις θέσεις που υπάρχει έντονο πρόβλημα φωτορύπανσης, τοποθετούνται πετάσματα σκίασης (φωτοφράχτες) γύρω από τη φωλιά και κατά μήκος της διαδρομής των νεοσσών προς τη θάλασσα με σκοπό να μην αποπροσανατολιστούν οι νεοσσοί από παρακείμενα τεχνητά φώτα και να φτάσουν με ασφάλεια στη θάλασσα. Ενημέρωση κοινού και φορέων Η ενημέρωση του κοινού είναι το ίδιο σημαντική με την προστασία των φωλιών. Εκτός από τους επισκέπτες, δίνεται ιδιαίτερο βάρος στην ενημέρωση των κατοίκων, ώστε να συνειδητοποιήσουν τα μακροπρόθεσμα οφέλη που προκύπτουν από την προστασία της θαλάσσιας χελώνας. Κατά τη διάρκεια των προγραμμάτων πεδίου λειτουργούν μόνιμοι και φορητοί σταθμοί ενημέρωσης στο Ρέθυμνο, τα Χανιά και τον κόλπο της Μεσσαράς. Εκεί διατίθεται υλικό του ΑΡΧΕΛΩΝ και εθελοντές παρέχουν πληροφορίες για τη θαλάσσια χελώνα, τα προβλήματα που αυτή αντιμετωπίζει και τις δράσεις προστασίας. Επίσης, υλοποιούνται παρουσιάσεις σε ξενοδοχειακές μονάδες. Οι παρουσιάσεις αυτές στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των επισκεπτών και την μείωση των οχλήσεων στις παραλίες ωοτοκίας. Ακόμα ο ΑΡΧΕΛΩΝ συνεργάζεται με τις εταιρείες που οργανώνουν ομάδες παραθεριστών στην Ελλάδα (tour operators), οι οποίες με τη σειρά τους ενημερώνουν τους πελάτες τους. Τέλος, κατά την διάρκεια της καταγραφής και προστασίας των φωλιών, οι εθελοντές του ΑΡΧΕΛΩΝ ενημερώνουν τους λουόμενους. Αναφορικά με την ενημέρωση των τοπικών αρχών, υπηρεσιών και κατοίκων, γίνονται ειδικές ενημερώσεις, στις οποίες προτείνονται λύσεις για τα προβλήματα που αντιμετωπίζει το είδος. Οι λύσεις αυτές δεν εμποδίζουν την ανάπτυξη του τουρισμού. Τέλος γίνονται εκτεταμένες επαφές με τους ιδιοκτήτες των παραλιακών επιχειρήσεων με Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 14

στόχο την θετική αντιμετώπιση της θαλάσσιας χελώνας και την συνειδητοποίηση της ανάγκης προστασίας του είδους. Στα πλαίσια της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης δίνεται μεγάλη έμφαση στην ενημέρωση μαθητών και εκπαιδευτικών. Σημαντική συμβολή στην περιβαλλοντική εκπαίδευση έχει ο Περιβαλλοντικός Σταθμός Παγκαλοχωρίου. Παράρτημα 3: Προβλήματα ρουτίνας στις παραλίες ωοτοκίας της Κρήτης Παρακάτω παρουσιάζονται οι κυριότερες απειλές που επηρεάζουν την αναπαραγωγή της θαλάσσιας χελώνας στην Κρήτη. Διάβρωση Η διάβρωση των ακτών οφείλεται σε φυσικά φαινόμενα και σε ανθρώπινες παρεμβάσεις. Η φυσική διάβρωση από τα κύματα εξισορροπείται με τροφοδοσία της παραλίας με άμμο δια των αμμολόφων και των φερτών υλικών των ποταμών και χειμάρρων. Ανθρώπινες παρεμβάσεις επί της ζώνης των θινών διαταράσσουν τις φυσικές διεργασίες και η διάβρωση γίνεται πλέον σοβαρό πρόβλημα, καθώς αφενός ο διαθέσιμος χώρος για ωοτοκία μειώνεται, αφετέρου οι υφιστάμενες φωλιές βρέχονται από τη θάλασσα και κινδυνεύουν με καταστροφή. Κατάληψη των παραλιών από τον τουρισμό Οι κόλποι Ρεθύμνου και Χανιών παρουσιάζουν μαζική τουριστική ανάπτυξη. Μεγάλο μέρος των παραλιών τους καταλαμβάνεται από ομπρέλες, ξαπλώστρες, εξοπλισμό θαλάσσιων σπορ και κατασκευές μόνιμου ή προσωρινού χαρακτήρα. Η κατάληψη του μεγαλύτερου τμήματος του αιγιαλού έχει ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση των θαλασσίων χελωνών που επιχειρούν φωλεοποίηση, τη διατάραξη της επώασης των αυγών (π.χ. σκίαση της φωλιάς από ομπρέλες) και τη δυσχέρεια μετάβασης των νεοσσών στη θάλασσα. Ανθρώπινη παρουσία στην παραλία τη νύχτα Η τουριστική ανάπτυξη στην Κρήτη έχει ως αποτέλεσμα την έντονη ανθρώπινη παρουσία στην παραλία κατά τις βραδινές ώρες, γεγονός που μπορεί να αποτρέψει τη θαλάσσια χελώνα από το να ωοτοκήσει και ελλοχεύει τον κίνδυνο ποδοπάτησης των νεοσσών. Φωτορύπανση και ηχορύπανση Στην Κρήτη εντοπίζεται εκτεταμένη φωτορύπανση και ηχορύπανση στις παραλίες ωοτοκίας, συνήθως από τις τουριστικές επιχειρήσεις. Ο έντονος τεχνητός φωτισμός και οι δυνατοί ήχοι τρομάζουν τις θηλυκές χελώνες και τις αποτρέπουν από την ωοτοκία. Επίσης, η έντονη φωτορύπανση αποπροσανατολίζει τους νεοσσούς, με αποτέλεσμα αυτοί να μη βρίσκουν το δρόμο προς τη θάλασσα και να πεθαίνουν τελικά από εξάντληση και αφυδάτωση. Τροχοφόρα Στις παραλίες ωοτοκίας της Κρήτης συχνά εμφανίζονται οχήματα. Το βάρος των οχημάτων στη παραλία συμπιέζει την άμμο, με αποτέλεσμα οι χελώνες να μη μπορούν να δημιουργήσουν τον αυγοθάλαμο. Επίσης, τα τροχοφόρα αφήνουν βαθιά ίχνη στην άμμο που γίνονται παγίδες για τους νεοσσούς, αφού τους κλείνουν το δρόμο προς τη θάλασσα. Αλληλεπίδραση με την αλιεία Δίχτυα και παραγάδια κοντά στις παραλίες ωοτοκίας, όπου η συγκέντρωση των θαλάσσιων χελωνών είναι μεγάλη, δημιουργούν προβλήματα στις χελώνες αλλά και στους ψαράδες. Πολλές χελώνες βρίσκονται με αγκίστρια ή μπλεγμένες σε δίχτυα. Ταχύπλοα Η χρήση ταχύπλοων σκαφών, πολύ συνηθισμένη για λόγους αναψυχής, δημιουργεί σοβαρούς κινδύνους για τις ενήλικες χελώνες κατά την περίοδο ωοτοκίας, καθόσον αυτές παραμένουν στην επιφάνεια της θάλασσας, στο θαλάσσιο χώρο κοντά στην παραλία ωοτοκίας. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 15

Παράρτημα 4: Μεγάλες παρεμβάσεις στις παραλίες ωοτοκίας της Κρήτης Ρέθυμνο: Παρεμβάσεις στη θέση Σκαλέτα Η θέση Σκαλέτα (ανατολικό άκρο του βιοτόπου Ρεθύμνου και εντός της περιοχής Natura 2000 GR4330004), παρά τα έντονα φαινόμενα διάβρωσης που εμφανίζει, συνεχίζει να αποτελεί σημαντική θέση για την ωοτοκία των θαλασσίων χελωνών στον βιότοπο του κόλπου Ρεθύμνου (στο τμήμα αυτό εντοπίζεται σημαντική πυκνότητα φωλιών). Αν και η διάβρωση, συνέπεια άστοχων παρεμβάσεων στο παρελθόν, είναι ήδη ιδιαιτέρως εμφανής (φωτ. 19α), νέες παρεμβάσεις (ή σχέδια για νέες παρεμβάσεις) συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα. Ειδικότερα, τον Μάιο 2017 πραγματοποιήθηκαν εργασίες υποστήριξης του παραλιακού δρόμου λόγω της διάβρωσης. Οι εν λόγω εργασίες είχαν ως αποτέλεσμα την τοποθέτηση μεγάλης ποσότητας χώματος και οικοδομικών υλικών επί της παραλίας ωοτοκίας (φωτ. 19β). Ο ΑΡΧΕΛΩΝ αιτήθηκε από όλες τις συναρμόδιες υπηρεσίες (αρ. πρωτ. 28099/17-5-2017) (α) ενημέρωση περί της ύπαρξης Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων και (β) διενέργεια αυτοψιών ώστε να βεβαιωθεί ότι οι εργασίες λαμβάνουν χώρα εκτός του αιγιαλού, αλλά δεν έλαβε απάντηση. Αξίζει να σημειωθεί πως μεγάλες ποσότητες χώματος συνέχισαν να υπάρχουν επί της παραλίας ωοτοκίας όχι μόνο το 2017 αλλά και καθ όλη τη θερινή περίοδο 2018 (φωτ. 19γ). Καμία φωλιά θαλάσσιας χελώνας δεν εντοπίστηκε στη συγκεκριμένη θέση τόσο το 2017 όσο και το 2018, γεγονός που εκτιμάται ότι οφείλεται στις ανωτέρω περιγραφόμενες εργασίες Επίσης, ήδη από το έτος 2012 έχει λάβει έγκριση περιβαλλοντικών όρων (αριθ. πρωτ. Υπουργείου Περιβάλλοντος 195173/12-1-2012) το έργο κατασκευής αλιευτικού καταφυγίου στην ίδια θέση. Ο ΑΡΧΕΛΩΝ αμφισβητεί τη σκοπιμότητα του συγκεκριμένου έργου και εκφράζει ανησυχίες για τις επιπτώσεις του στο σύνολο του κόλπου Ρεθύμνου. Η κατασκευή του έργου δεν έχει ξεκινήσει ακόμη. Ρέθυμνο: Αποχετευτικό δίκτυο κατά μήκος της παραλίας Όπως αναλυτικά περιγράφεται στις ετήσιες εκθέσεις των προηγούμενων ετών, εντός της περιοχής GR4330004 χωροθετήθηκε το 2009 το έργο που αφορά στη διέλευση αγωγού οικιστικών αποβλήτων προς τον βιολογικό καθαρισμό Ρεθύμνου, το οποίο άρχισε να κατασκευάζεται επί της παραλίας ωοτοκίας. Κατόπιν καταγγελιών του ΑΡΧΕΛΩΝ, οι εργασίες σταμάτησαν. Το 2012 κατατέθηκε τροποποιημένη Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, στην οποία καταργούνται ή/και μετατοπίζονται εκτός παραλίας αρκετοί αγωγοί. Ωστόσο, τμήματα του έργου εξακολουθούν να παραμένουν εντός παραλίας ή πλησίον αυτής και μάλιστα σε περιοχές με μεγάλη πυκνότητα ωοτοκίας αλλά και έντονη διάβρωση (θέσεις Σταυρωμένος, Σκαλέτα, Σφακάκι φωτ. 20). Ο ΑΡΧΕΛΩΝ συνέχισε να αιτείται την συνολική μετατόπιση ή κατάργηση των τμημάτων του έργου, τα οποία χωροθετήθηκαν πάνω στην παραλία ή κοντά σ αυτήν. Παρόλα αυτά, το 2013 απορρίφθηκε η περαιτέρω μετατόπιση των τμημάτων του έργου, με τη διαβεβαίωση πως δεν υπάρχει κίνδυνος υποβάθμισης του βιοτόπου. Ο ΑΡΧΕΛΩΝ αιτήθηκε από τις ελληνικές αρχές να χορηγήσουν άδεια μόνο κατόπιν διαβουλεύσεων με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ώστε να ικανοποιούνται οι απαιτήσεις του άρθρου 6 της Οδηγίας 92/43) και μόνο εφόσον ληφθούν κατάλληλα αντισταθμιστικά μέτρα (έγγραφο ΑΡΧΕΛΩΝ αρ. πρωτ. 27266/4-2-2014). Περαιτέρω ο ΑΡΧΕΛΩΝ ζήτησε να ληφθεί υπόψη σχετική γνωμάτευση του Ελληνικού Κέντρου Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛ.ΚΕ.Θ.Ε.) επί ζητημάτων διάβρωσης του αιγιαλού (αρ. πρωτ. 27332/7-5-2014). Τελικά, στην οριστική άδεια του έργου που εκδόθηκε από το Υπουργείο Περιβάλλοντος (αρ. πρωτ. 175133/26-9-2014) συμπεριελήφθησαν τα αντισταθμιστικά μέτρα που πρότεινε ο ΑΡΧΕΛΩΝ αλλά όχι η γνωμάτευση του ΕΛ.ΚΕ.ΘΕ. Η υλοποίηση του έργου δεν έχει ξεκινήσει ακόμη. Χανιά: Ανακατασκευή λιμανιού Κολυμπαρίου Το εν λόγω έργο αφορά στην ανακατασκευή του υφιστάμενου λιμανιού που βρίσκεται στο δυτικό άκρο του κόλπου Χανίων, εντός της περιοχής GR4340003. Σημειώνεται ότι η αρχικά πλημμελής κατασκευή του λιμανιού οδήγησε στην παράκτια διάβρωση της παραλίας ωοτοκίας Κολυμπαρίου. Από το 2000 γίνονται έργα για την διόρθωση του λιμανιού, τα οποία όμως δεν κατάφεραν να σταματήσουν τη διάβρωση (βλ. συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ 2012). Για τους παραπάνω λόγους, συντάχθηκε μελέτη από το Λιμενικό Ταμείο Χανίων σε συνεργασία με το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Για τη σύνταξη αυτής της μελέτης, ο ΑΡΧΕΛΩΝ προσκόμισε τα στοιχεία φωλεοποίησης και εξέφρασε αμφιβολίες για τη σκοπιμότητα και τις επιπτώσεις του έργου τόσο στον πληθυσμό των θαλάσσιων χελωνών όσο και στην παραλία. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 16

Χανιά: Επέκταση σχεδίου πόλεως οικισμού Γεράνι Κατά το 2017 ολοκληρώθηκε η διαδικασία επέκτασης του σχεδίου πόλεως του οικισμού Γεράνι (ΦΕΚ ΑΑΠ 131/16-6-2017), το οποίο βρίσκεται στην περιοχή Natura 2000 GR4340003. Η εν λόγω επέκταση, πέραν του γεγονότος ότι τα παραλιακά αγροτεμάχια πλέον θα δομηθούν με τις διατάξεις της «εντός σχεδίου πόλεως», ήτοι με αυξημένο συντελεστή και πυκνότητα (βλ. 3.4), προβλέπει και την κατασκευή παραλιακού πεζόδρομου πάνω στη ζώνη των θινών. Κατά την εκτίμηση του ΑΡΧΕΛΩΝ, ο προβλεπόμενος πεζόδρομος θα αποτελεί ουσιαστικά επέκταση του παραλιακού δρόμου που βρίσκεται στην θέση του οικισμού Μάλεμε (φωτ. 21), ο οποίος κατασκευάστηκε πριν χρόνια, ομοίως στη ζώνη των θινών και είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή της θινικής βλάστησης. Η εν λόγω εξέλιξη (επέκταση σχεδίου πόλεως), θα οδηγήσει μετά βεβαιότητας στην έντονη αστικοποίηση του βιοτόπου στη θέση Γεράνι και στην ολοκληρωτική καταστροφή της προστατευόμενης θινικής βλάστησης, επιφέροντας σημαντική υποβάθμιση της περιοχής GR4340003 και επομένως όχληση στις θαλάσσιες χελώνες. Μεσσαρά: Καταστροφή βραχόπλακας στην παραλία Κομμού Το 2012 ο ΑΡΧΕΛΩΝ κατήγγειλε στις αρμόδιες αρχές παρέμβαση στην περιοχή GR4310004 στη θέση Κομμός. Η παρέμβαση έγινε από την Αναπτυξιακή Εταιρεία Πιτσιδίων του Δήμου Φαιστού και αφορούσε σε εκτεταμένη καταστροφή της βραχόπλακας (beachrock), καταστροφή των αμμολόφων και τοποθέτηση επίπλων θαλάσσης. Η υπόθεση παραπέμφθηκε στις αρμόδιες δικαστικές αρχές, επεβλήθησαν διοικητικά πρόστιμα ενώ παράλληλα ενεργοποιήθηκε η διαδικασία Περιβαλλοντικής Ευθύνης (ΦΕΚ Α 190/29-9-2009 με το οποίο ενσωματώθηκαν στην εθνική νομοθεσία οι διατάξεις της Οδηγίας 2004/15/ΕΚ) προς αποκατάσταση του οικοσυστήματος στην αρχική του μορφή. Έως σήμερα δεν έχουν λάβει χώρα εργασίες αποκατάστασης, ενώ σε σχετική επιστολή του ΑΡΧΕΛΩΝ με αίτημα ενημέρωσης για την πορεία των διαδικασιών αποκατάστασης (αρ, πρωτ. 28127/26-6-2017), δεν υπήρξε καμιά απάντηση από κάποια υπηρεσία. Μεσσαρά: Παράνομη διάνοιξη παραλιακού δρόμου Καλαμάκι-Κόκκινος Πύργος Τον Μάιο 2014, έγιναν εργασίες διάνοιξης δρόμου, μήκους 250μ. και πλάτους 5μ., από το Δήμο Φαιστού στην παραλιακή ζώνη του κόλπου της Μεσσαράς και συγκεκριμένα στη θέση Κόκκινος Πύργος. Οι εργασίες έλαβαν χώρα στην ζώνη των θινών (φωτ. 22) και εντός των περιοχών Natura 2000 GR4340004 και GR4310012 («Καταλυκή, εκβολή Γεροπόταμου, έλος Αφραθιά» που αποτελεί περιοχή παράκτιων υγροτόπων με μεγάλο αριθμό προστατευόμενων πουλιών). Ο ΑΡΧΕΛΩΝ προέβη σε καταγγελίες σε όλες τις αρμόδιες αρχές, (αρ. πρωτ. 27343/16-5-2014), ζητώντας την άμεση διακοπή των εργασιών. Και για αυτή την παρέμβαση ενεργοποιήθηκε η διαδικασία Περιβαλλοντικής Ευθύνης (ΦΕΚ Α 190/29-9-2009 με το οποίο ενσωματώθηκαν στην εθνική νομοθεσία οι διατάξεις της Οδηγίας 2004/15/ΕΚ) προς αποκατάσταση του οικοσυστήματος. Έως σήμερα δεν έχουν γίνει εργασίες αποκατάστασης, ενώ σε σχετική επιστολή του ΑΡΧΕΛΩΝ με αίτημα ενημέρωσης για την πορεία των διαδικασιών αποκατάστασης (αρ, πρωτ. 28126/26-6-2017), δεν υπήρξε καμιά απάντηση από κάποια υπηρεσία. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 17

ΧΑΡΤΕΣ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ Χάρτης 1: Οι θέσεις των περιοχών ωοτοκίας στην Κρήτη Φωτ. 1, 2, 3: Έπιπλα θαλάσσης στις παραλίες ωοτοκίας, κόλπος Ρεθύμνου (αριστερά πάνω), κόλπος Χανίων (δεξιά πάνω) και κόλπος Μεσσαράς (κάτω). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 18

Φωτ. 4: Εξοπλισμός και εγκαταστάσεις θαλάσσιων σπορ επί της παραλίας ωοτοκίας (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 5α, 5β: Τοποθέτηση κατασκευών μόνιμου χαρακτήρα (π.χ. beach bar) στην παραλία ωοτοκίας (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 6α, 6β: Ίχνη χελώνας που σταματούν πάνω σε ξύλινο διάδρομο λόγω εγκατάλειψης της προσπάθειας φωλεοποίησης (αριστερά). Χελώνα παγιδευμένη κάτω από ξαπλώστρα που δεν είχε απομακρυνθεί τη νύχτα (δεξιά). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 19

Φωτ 7α, 7β: Εσφαλμένη εφαρμογή του Διαχειριστικού Μέτρου απομάκρυνσης ξαπλωστρών (κόλπος Χανίων). Φωτ 8 & 9: Ίσιωμα της άμμου και πλύσιμο επίπλων θαλάσσης επί της αμμώδους ακτής (κόλπος Ρεθύμνου) Φωτ 10: Φωτορύπανση στην περιοχή Αγ. Μαρίνα (κόλπος Χανίων). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 20

Φωτ. 11 & 12: Σκίαση φωλιάς από τον ΑΡΧΕΛΩΝ για προστασία από τη φωτορύπανση (αριστερά). Λαμπτήρας βαμμένος στην πλευρά προς την παραλία ωοτοκίας (δεξιά). Φωτ. 13α, 13β: Χρήση βαρεών οχημάτων στην παραλία ωοτοκίας στους κόλπους Χανίων (αριστερά) και Ρεθύμνου (δεξιά). Φωτ 14α, 14β: Παρουσία οχημάτων στις παραλία ωοτοκίας στους κόλπους Ρεθύμνου (αριστερά) και Μεσσαράς (δεξιά). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 21

Φωτ. 15: Νεκρή θαλάσσια χελώνα που φέρει τραύμα στο καβούκι λόγω πρόσκρουσης με ταχύπλοο (κόλπος Ρεθύμνου). Φωτ. 16α, 16β: Η υφιστάμενη θινική βλάστηση που βρίσκεται μπροστά από το υπό κατασκευή ξενοδοχείο (αριστερά), απουσιάζει εντελώς όταν το έργο αποπερατώθηκε (δεξιά) στο Κολυμπάρι του κόλπου Χανίων. Στη θέση των θινών έχουν φυτευτεί ξενικά είδη (χλοοτάπητας). Φωτ 17: Τοποθέτηση αντιδιαβρωτικών έργων χωρίς άδειες και σχεδιασμό στη θέση Αγία Μαρίνα κόλπου Χανίων. Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 22

Φωτ. 18: Ελεύθερη κατασκήνωση στη θέση Κομμός του κόλπου Μεσσαράς. Φωτ. 19α, 19β, 19γ: Παράκτια διάβρωση στην θέση Σκαλέτα του κόλπο Ρεθύμνου (πάνω αριστερά). Εργασίες αντιδιαβρωτικού χαρακτήρα στην ίδια θέση το 2017 (πάνω δεξιά) και εναπομείναν χώμα επί της παραλίας ωοτοκίας το 2018 (κάτω αριστερά). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 23

Φωτ. 20: Τμήμα του βιολογικού καθαρισμού Ρεθύμνου έχει κατασκευαστεί επί της παραλίας ωοτοκίας. Φωτ. 21: Τμήμα του παραλιακού δρόμου στη θέση Μάλεμε του κόλπου Χανίων. Φωτ. 22: Παράνομη διάνοιξη δρόμου στη ζώνη θινών (κόλπος Μεσσαράς). Συνοπτική έκθεση ΑΡΧΕΛΩΝ - Κρήτη 2018 24