Η εκδοηική δραζηηριόηηηα ηοσ Γιώργοσ Βαλέηα και η ζειρά ηης «Νεοελληνικής Βιβλιοθήκης».

ΑΡΙΣΟΣΔΛΔΙΟ ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ ΦΙΛΟΟΦΙΚΗ ΥΟΛΗ ΣΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ ΣΟΜΔΑ ΜΔΑΙΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΔΩΝ ΔΛΛΗΝΙΚΏΝ ΠΟΤΓΩΝ ΜΔΣΑΠΣΤΥΙΑΚΗ ΓΙΠΛΩΜΑΣΙΚΗ ΔΡΓΑΙΑ Δπόπηξηα: θ. Αηθαηεξίλε Σηθηνπνύινπ Δηζεγήηξηα: Υξύζα Θενιόγνπ, Α.Δ.Μ. 1132 Η εκδοηική δραζηηριόηηηα ηοσ Γιώργοσ Βαλέηα και η ζειρά ηης «Νεοελληνικής Βιβλιοθήκης». ΘΔΑΛΟΝΙΚΗ, 2012

Σξηκειήο επηηξνπή βαζκνιφγεζεο: Βαξειάο Λάκπξνο Σηθηνπνχινπ Αηθαηεξίλε (επηβιέπνπζα) Φξαληδή Καιιηφπε-Άληεηα 2

Π Δ Ρ Ι Δ Υ Ο Μ Δ Ν Α Πξόινγνο. 5 Δηζαγωγή 7 Κεθάιαην 1. Γηώξγνο Βαιέηαο. Βηνγξαθηθό ζρεδίαζκα. 9 Κεθάιαην 2. Ο Γηώξγνο Βαιέηαο θαη ε επνρή ηνπ 18 2.1. Ο ρώξνο ηωλ γξακκάηωλ θαηά ηε δεθαεηία 1920-1930: ζηξνθή πξνο ηε κεηαβπδαληηλή θαη λενειιεληθή ινγνηερλία.. 18 2.2. Η εμέιημε ηωλ γξακκάηωλ θαη ηεο λενειιεληθήο θηινινγίαο θαηά ηελ εηθνζαεηία 1930-1950. 24 2.2.1. Ο εθδνηηθόο ρώξνο. 24 2.2.2. Η δξαζηεξηόηεηα ηωλ θηινιόγωλ-λενειιεληζηώλ ηεο γεληάο ηνπ 1930.. 28 Κεθάιαην 3. «Η Νενειιεληθή Βηβιηνζήθε» ηνπ Γηώξγνπ Βαιέηα.. 34 3.1. ηόρνη θαη δπζθνιίεο ηνπ εθδνηηθνύ εγρεηξήκαηνο... 34 3.2. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηωλ εθδόζεωλ ηεο «Νενειιεληθήο Βηβιηνζήθεο»... 47 Κεθάιαην 4. Η έθδνζε ηωλ «Απάληωλ» ηνπ Αιέμαλδξνπ Παπαδηακάληε. 57 4.1. Πξνεγνύκελεο εθδνηηθέο πξνζπάζεηεο. Η πξνεξγαζία ηνπ Βαιέηα. 57 4.2. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηεο έθδνζεο. 67 Κεθάιαην 5. Η απήρεζε ηεο «Νενειιεληθήο Βηβιηνζήθεο» 89 5.1. Η ακεραλία ηεο θξηηηθήο.. 89 5.2. Η ζέζε ηεο «Νενειιεληθήο Βηβιηνζήθεο» ζηηο Ιζηνξίεο ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο. 95 5.3. Οη λεόηεξεο εθδόζεηο ηνπ έξγνπ ηωλ ζπγγξαθέωλ ηεο «Νενειιεληθήο Βηβιηνζήθεο».... 98 3

Βηβιηνγξαθηθέο αλαθνξέο. 104 Παξάξηεκα. 114 4

ΠΡΟΛΟΓΟ Ζ παξνχζα δηπισκαηηθή εξγαζία εθπνλήζεθε ππφ ηελ επνπηεία ηεο θ. Αηθαηεξίλεο Σηθηνπνχινπ, επίθνπξεο θαζεγήηξηαο ηνπ Σκήκαηνο Φηινινγίαο ηνπ Α.Π.Θ., ηελ νπνία θαη επραξηζηψ ζεξκά γηα ηελ ελζάξξπλζε, ηελ έκπξαθηε ζπκπαξάζηαζε θαη ηελ πνιχηηκε βνήζεηά ηεο, θαζψο επίζεο θαη γηα ην εξεπλεηηθφ ηαμίδη πνπ πξαγκαηνπνηήζακε ζηελ Αζήλα. Δπραξηζηψ επίζεο ηδηαίηεξα ηνλ θαζεγεηή Γεκήηξε Γνπλειά (Σνκέαο ΜΝΔ) γηα ηελ πξφζπκε βνήζεηα θαη ηηο πιεξνθνξίεο πνπ κνπ έδσζε γηα ηνλ Βαιέηα ηνλ νπνίν θαη είρε γλσξίζεη πξνζσπηθά. Ζ εμέηαζε θαη απνηίκεζε ηνπ εθδνηηθνχ έξγνπ ηνπ θηινιφγνπ Γηψξγνπ Βαιέηα, κέζα θπξίσο απφ ηελ πνιχηνκε ζεηξά ησλ «Απάλησλ» λενειιήλσλ ζπγγξαθέσλ πνπ μεθίλεζε ην 1950, παξνπζίαδε εμαξρήο ζεκαληηθέο δπζθνιίεο. Κπξηφηεξε, ε έιιεηςε επαξθψλ ζηνηρείσλ γηα ηελ πξνζσπηθφηεηα θαη ην έξγν ηνπ, ε νπνία έξρεηαη ζε αλαληηζηνηρία κε ηελ πνιχρξνλε θαη πνιπδηάζηαηε παξνπζία ηνπ ζην ρψξν ησλ ειιεληθψλ γξακκάησλ. Αξρείν Βαιέηα δελ θαίλεηαη λα ππάξρεη, φπσο ηνπιάρηζηνλ κε δηαβεβαίσζε ν γηνο ηνπ θ. Κψζηαο Βαιέηαο, θαη ζε θάζε πεξίπησζε ην αξρείν δελ είλαη δηαζέζηκν. εκαληηθή γηα ηελ θάιπςε ησλ παξαπάλσ ειιείςεσλ, ππήξμε ε βνήζεηα ηνπ ζπγγξαθέα θαη κειεηεηή ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο θ. Κψζηα Μίζζηνπ ν νπνίνο εθηφο απφ ηελ πξνζσπηθή γλσξηκία κε ηνλ Γηψξγν Βαιέηα έρεη επηπξφζζεηα αζρνιεζεί κε ην έξγν ηνπ. Ο θ. Μίζζηνο έζεζε ππφςε κνπ ην πξνζσπηθφ ηνπ αξρείν ζρεηηθά κε ηνλ Βαιέηα, ην νπνίν πεξηέρεη θαηαξράο ην ζχλνιν ησλ άξζξσλ ηνπ Βαιέηα ζην πεξηνδηθφ Αηνιηθά Γξάκκαηα πνπ εμέδηδε ν ίδηνο. Σα άξζξα ζπγθεληξψλνληαη θαη ηαμηλνκνχληαη απφ ηνλ Μίζζην ζηηο εμήο θαηεγνξίεο: Φηινινγηθά, Ηζηνξηθά, Βηβιηνγξαθίεο-Νεθξνινγίεο, Κξηηηθέο, Υξνληθά-εηδήζεηοζρφιηα. Καηαγξάθνληαη επηπιένλ ηα πνηήκαηα θαη νη κεηαθξάζεηο ηνπ Βαιέηα ζην ίδην πάληα πεξηνδηθφ. ην αξρείν ηνπ Μίζζηνπ πεξηιακβάλνληαη αθφκε: θσηνγξαθίεο, ζθίηζα, ζπλεληεχμεηο, έγγξαθα θαη επηζηνιέο κε απνζηνιέα θαη παξαιήπηε ηνλ Μίζζην, κηθξφ κέξνο ησλ νπνίσλ παξνπζηάδεηαη εδψ ζε παξάξηεκα, κε ηελ επγεληθή άδεηά ηνπ. Δπίζεο, απνθφκκαηα αγγειηψλ γηα ηηκεηηθέο πξνο ηνλ Βαιέηα εθδειψζεηο. Πεξηιακβάλνληαη ηέινο, πέληε άξζξα ηνπ Μίζζηνπ γηα ηνλ Βαιέηα θαη ζαξάληα λεθξνινγίεο ζε πεξηνδηθά θαη εθεκεξίδεο, νη νπνίεο πεξηέρνπλ ζχληνκεο αλαθνξέο 5

ζηε δσή θαη ζην έξγν ηνπ. Γηα ηελ παξαρψξεζε ηνπ πινχζηνπ απηνχ πιηθνχ, θαζψο θαη ηελ πξφζπκε βνήζεηά ηνπ ηνλ επραξηζηψ ζεξκά θαη απφ ηε ζέζε απηή. Δπραξηζηψ επίζεο ηνλ θ. Κψζηα Βαιέηα, γηα ηηο αλακλήζεηο πνπ κνηξάζηεθε καδί κνπ απφ ηε δσή ηνπ παηέξα ηνπ θαη ηδηαίηεξα γηα θάπνηεο απφ ηηο πεξηπέηεηέο ηνπ ζηε δηάξθεηα ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο, φπσο ν ίδηνο ηνπ ηηο είρε δηεγεζεί. ηελ πξνζπάζεηα, ηέινο, λα επηρεηξεζεί ε έληαμε ηνπ Βαιέηα ζηα ηζηνξηθά θαη θηινινγηθά ζπκθξαδφκελα ηεο γεληάο ηνπ 1930 φπνπ θαη αλήθεη, ηδηαίηεξα ζεκαληηθή ζηάζεθε ε ζπλάληεζε -κε ηε κεζνιάβεζε ηνπ θ. Κψζηα Βαιέηα- κε ηνλ νκφηηκν θαζεγεηή λενειιεληθήο θηινινγίαο ηνπ Α.Π.Θ. θ. Δκκαλνπήι Κξηαξά. Σνλ επραξηζηψ μερσξηζηά γηα ηελ ηηκή πνπ κνπ έθαλε λα κε δερηεί θαη λα ζπλνκηιήζνπκε. 6

ΔΙΑΓΩΓΗ Ζ παξνπζία ζην ρψξν ησλ γξακκάησλ ηνπ θηινιφγνπ Γηψξγνπ Βαιέηα ππήξμε ζπζηεκαηηθή, πνιχρξνλε θαη πνιχπιεπξε. Σν θάζκα ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ θαιχπηεη πνιιαπιά είδε ηνπ ιφγνπ, φπσο ηελ πνίεζε, ην δηήγεκα θαη ην δνθίκην, (κε ηα νπνία αζρνιήζεθε δεκηνπξγηθά) ελψ παξάιιεια ν Βαιέηαο «ζα αθηεξψζεη ηηο πλεπκαηηθέο ηνπ δπλάκεηο θαη ηε θηινινγηθή ηνπ θαηάξηηζε γηα ηε ζπγγξαθή βηβιίσλ θξηηηθήο» 1. Ζ δξαζηεξηφηεηα σζηφζν εθείλε κε ηελ νπνία ζθξάγηζε ηνλ πλεπκαηηθφ ρψξν θαη θαζηεξψζεθε σο έλαο απφ ηνπο δξαζηήξηνπο θαη αμηφινγνπο εξεπλεηέο ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, είλαη ε εθδνηηθή. Δηδηθφηεξα, ν Βαιέηαο αλέπηπμε κηα ζεηξά εθδνηηθψλ πξσηνβνπιηψλ πνπ αθνξνχλ ηνλ εληνπηζκφ θαη ηελ έθδνζε ζεκαληηθνχ αξηζκνχ θεηκέλσλ ηεο λενειιεληθήο γξακκαηείαο, πνπ εθηείλνληαη ρξνληθά απφ ηελ πεξίνδν ηεο ηνπξθνθξαηίαο έσο θαη ηε ζχγρξνλε κε ηνλ ίδην ηνλ εθδφηε επνρή. ην πιαίζην ηεο εθδνηηθήο δξαζηεξηφηεηάο ηνπ θεληξηθή ζέζε θαηέρεη αλακθίβνια ην εθδνηηθφ πξφγξακκα πνπ παξνπζηάδεη ζπγθεληξσκέλν ην ζχλνιν ηνπ έξγνπ δεθαελλέα ζπλνιηθά λενειιήλσλ ινγνηερλψλ θαη θέξεη ηνλ ηίηιν «Νενειιεληθή Βηβιηνζήθε - Άπαληα λενειιήλσλ ζπγγξαθέσλ». Απφ ην επξχ απηφ θάζκα ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηνπ Βαιέηα, ε παξνχζα εξγαζία ζα μερσξίζεη θαη ζα επηθεληξσζεί ζην εθδνηηθφ ηνπ έξγν θαη εηδηθφηεξα ζηελ εθδνηηθή ζεηξά ηεο «Νενειιεληθήο Βηβιηνζήθεο», κε ρξνληθή αθεηεξία ην έηνο 1950. Χζηφζν, ε χπαξμε πξνγελέζηεξεο ηνπ ρξνληθνχ απηνχ ζεκείνπ πινχζηαο θαη ελδηαθέξνπζαο πλεπκαηηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαζηζηά ζθφπηκε ζηα θεθάιαηα πνπ ζα αθνινπζήζνπλ ηε δηεξεχλεζε θαη παξαθνινχζεζε ηεο έσο ηα 1950 θηινινγηθήο παξνπζίαο ηνπ Βαιέηα, πξηλ αθξηβψο θηάζνπκε ζηελ αλαιπηηθή εμέηαζε ηεο ζεηξάο ησλ «Απάλησλ» λενειιήλσλ ζπγγξαθέσλ. Ξεθηλψληαο απφ ηελ παξνπζίαζε ησλ ζεκαληηθφηεξσλ ζηαζκψλ ηεο δσήο ηνπ Βαιέηα, ζα επηρεηξήζνπκε ζηε ζπλέρεηα λα εμεηάζνπκε ιεπηνκεξψο ηελ εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηά ηνπ, δηεξεπλψληαο παξάιιεια ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν απηή εληάζζεηαη ζηα ηζηνξηθά θαη πλεπκαηηθά ζπκθξαδφκελα ηεο επνρήο ηνπ. ηφρνο ηεο πνξείαο πνπ ζα αθνινπζήζνπκε είλαη ε αλάδεημε ησλ θηλήηξσλ ηεο εθδνηηθήο πξνζπάζεηαο ηεο «Νενειιεληθήο Βηβιηνζήθεο», κε απψηεξν ζθνπφ ηελ αλαιπηηθή 1 Δ. Ν. Μφζρνο, «Γηψξγνο Βαιέηαο», Νέα Δζηία, 1485 (15 Μαΐνπ 1989), 682 [ζην εμήο: Μφζρνο, Βαιέηαο]. 7

εμέηαζή ηεο ζηε ζπλέρεηα, θαζψο θαη ηε δηεξεχλεζε ηεο ππνδνρήο θαη ηεο επίδξαζεο πνπ απηή άζθεζε θαη αζθεί έσο ηηο κέξεο καο. Θα επηρεηξήζνπκε κε απηφλ ηνλ ηξφπν φρη κφλν λα παξνπζηάζνπκε ηελ εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ Βαιέηα αιιά λα δηεξεπλήζνπκε θαη λα αμηνινγήζνπκε ηελ πξνζθνξά ηνπ ζηνλ ειιεληθφ πλεπκαηηθφ ρψξν ηνλ νπνίν ππεξέηεζε ζηαζεξά γηα πεξηζζφηεξα απφ πελήληα ρξφληα. 8

Κεθάιαην 1. Γηψξγνο Βαιέηαο. Βηνγξαθηθφ ζρεδίαζκα. Ο Γηψξγνο Βαιέηαο γελλήζεθε ην 1907 ζην ρσξηφ Άξγελνο ηεο Λέζβνπ. «ην ρσξηφ κνπ Άξγελνο ηεο βνξηλήο Λέζβνπ, πνπ αληηθξίδεη ηα παξάιηα ηεο Αηνιίδαο, ρξσζηψ ηα πνιπηηκφηεξα βηψκαηα ηεο πλεπκαηηθήο κνπ δσήο» 2, δειψλεη ν ίδηνο. Πξάγκαηη, ε αγάπε ηνπ φρη κφλν γηα ηελ Άξγελν αιιά γηα φιν ην λεζί ηεο Λέζβνπ φπνπ πέξαζε έλα κεγάιν κέξνο ηεο δσήο ηνπ, εθθξάζηεθε κέζα απφ ην έξγν ηνπ θαη εηδηθφηεξα κέζα απφ ηηο πνιπάξηζκεο εθδφζεηο έξγσλ Λέζβησλ ζπγγξαθέσλ, θαζψο θαη απφ ηελ πξνζθνξά ηνπ ζηελ πξνψζεζε ηνπ πνιηηηζκνχ ηνπ λεζηνχ. (Βι. εδψ ζζ. 11 θαη 15). Δθεί πξαγκαηνπνηήζεθε άιισζηε ε πξψηε εκθάληζή ηνπ ζηα γξάκκαηα, φηαλ ην 1925, καζεηήο αθφκα ζην γπκλάζην ηεο Μπηηιήλεο ζπκκεηέρεη σο δηεπζπληήο ζηελ έθδνζε ηνπ πεξηνδηθνχ Λεζβηαθέο ζειίδεο πνπ ζα θπθινθνξήζεη έσο ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1926, κε ελλέα ηεχρε θαη κε ζπλεξγαζίεο λέσλ θαη παιηψλ ινγνηερλψλ-δεκνηηθηζηψλ 3. Αζθαιψο νη ζπλεξγαζίεο απηέο απνηεινχλ δείθηε ησλ δεκνηηθηζηηθψλ γισζζηθψλ αληηιήςεσλ ηνπ Βαιέηα, νη νπνίεο ζα είλαη, φπσο ζα δηαπηζηψζνπκε, αλαπφζπαζηεο απφ ην ζχλνιν ηεο εθδνηηθήο ηνπ δξαζηεξηφηεηαο. Σν 1926 ν Βαιέηαο ηειεηψλνληαο ην γπκλάζην ηεο Μπηηιήλεο απνθαζίδεη λα εγθαηαιείςεη πξνζσξηλά ην λεζί γηα λα εγγξαθεί ζηε Φηινζνθηθή ρνιή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ. Οη νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο πνπ ζπλαληά ζηελ Αζήλα ηνλ νδεγνχλ, ηαπηφρξνλα κε ηελ εγθαηάζηαζή ηνπ ζηελ πξσηεχνπζα, ζηελ απφθαζε λα θαηαηαγεί κε ηξηεηή ζεηεία ζηε ρσξνθπιαθή. Αιιά θαη κεηά ηελ νινθιήξσζε ηεο ζεηείαο ην 1929 ηα νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα εμαθνινπζνχλ, κε απνηέιεζκα ηνλ Απξίιην ηνπ 1930 -θαη ελψ αθφκα είλαη θνηηεηήο- λα δηνξηζηεί βηβιηνθχιαθαο ηνπ θνηηεηηθνχ 2 Κψζηαο Γ. Μίζζηνο, «Γηψξγνο Βαιέηαο (1907-1989)», ζην: Καη άιινη Μπηηιεληνί ιόγηνη θαη ινγνηέρλεο. πκβνιή ζηελ ηζηνξία ηεο Λεζβηαθήο γξακκαηείαο, δέθαηνο ηξίηνο ηκ., Αζήλα, Πηηηαθφο, 2008, ζ. 243 [ζην εμήο: Μίζζηνο, Γηώξγνο Βαιέηαο]. 3 Βι. φ.π., ζ. 245. Δπίζεο, ζην Λεμηθό Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο ζεκεηψλεηαη σο ηδηνθηήηεο ηνπ πεξηνδηθνχ ν. Μαληαίνο θαη σο δηεπζπληέο καδί κε ηνλ Βαιέηα νη Κ. Αλέζηεο, Α. Κάιδεο, Β. Καιιηπνιίηεο θαη Γ. Κνληήο. Βι. Μαξία Αλησλίνπ-Σίιηνπ, ηαχξνο Παπαθπξίηζεο, «Λεζβηαθέο ειίδεο», ζην: Λεμηθό Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο, Πξόζσπα-Έξγα-Ρεύκαηα-Όξνη, Αζήλα, Παηάθεο, 2 2008 ( 1 2007), ζ. 1248. 9

αλαγλσζηεξίνπ «επί βαζκψ ππνπξγηθνχ αθνινχζνπ» 4, πξνθεηκέλνπ λα κπνξέζεη λα πεξαηψζεη ηηο ζπνπδέο ηνπ. Καηά ηελ πεξίνδν ησλ ζπνπδψλ ηνπ ζην Παλεπηζηήκην ηεο Αζήλαο ν Βαιέηαο ζα έρεη ηελ επθαηξία, κέζα απφ ηε ζπκκεηνρή ηνπ σο ζπληάθηεο ζηε Μεγάιε Διιεληθή Δγθπθινπαίδεηα ηνπ Ππξζνχ, λα βξεζεί θνληά ζε δηαθεθξηκέλεο κνξθέο ησλ λενειιεληθψλ γξακκάησλ (ζε ινγνηέρλεο θαη θηινιφγνπο φπσο νη Σέιινο Άγξαο, Κψζηαο Βάξλαιεο, Ναπνιέσλ Λαπαζηψηεο, Νίθνο Βέεο, Ζιίαο Βνπηηεξίδεο, Γηάλλεο Κνξδάηνο, θ.ά.) θαη λα απνθηήζεη πνιχηηκε εξεπλεηηθή εκπεηξία, πνπ ζα ηνπ ζηαζεί ρξήζηκε ζηε δηάξθεηα ηεο πλεπκαηηθήο ηνπ πνξείαο. ηελ Δγθπθινπαίδεηα ηνπ Ππξζνχ, πνπ θπθινθφξεζε ζε εηθνζηηέζζεξηο ηφκνπο θαη νινθιεξψζεθε ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1934, ν Βαιέηαο, «δεκνζηεχεη πεξί ηα ηξηαθφζηα ιήκκαηα αηζζεηηθνχ θαη γξακκαηνινγηθνχ πεξηερνκέλνπ γηα πνιιά πξφζσπα ηεο λενειιεληθήο γξακκαηείαο» 5, κεηαμχ ησλ νπνίσλ νη Ηάθσβνο Πνιπιάο, Γεψξγηνο νπξήο, Γεψξγηνο Σεξηζέηεο, Αζαλάζηνο Υξηζηφπνπινο, θ.ά., νη νπνίνη ζα είλαη αλάκεζα ζηνπο ζπγγξαθείο πνπ ζα ηνλ απαζρνιήζνπλ θαη αξγφηεξα. Σν 1932 ζα νινθιεξψζεη ηηο ζπνπδέο θηινινγίαο ζην Παλεπηζηήκην θαη ζα εμαθνινπζήζεη λα εξγάδεηαη σο βηβιηνθχιαθαο ζην θνηηεηηθφ αλαγλσζηήξην κέρξη θαη ην 1935, ρξνληά θαηά ηελ νπνία ζα μεθηλήζεη ε ζηαδηνδξνκία ηνπ ζην ρψξν ηεο κέζεο εθπαίδεπζεο. Έηζη, ηνλ Φεβξνπάξην ηνπ 1935 ζα έξζεη ν δηνξηζκφο ηνπ ζην γπκλάζην Πισκαξίνπ, φπνπ θαη ζα παξακείλεη έσο ην Γεθέκβξε ηνπ 1936, νπφηε ζα κεηαηεζεί ζην γπκλάζην ζειέσλ ηεο Μπηηιήλεο, θαη έηζη ζα βξεζεί θαη πάιη ζηελ πφιε ησλ καζεηηθψλ ηνπ ρξφλσλ, έπεηηα απφ απνπζία δέθα πεξίπνπ εηψλ. Σν δηάζηεκα απηφ ηεο παξακνλήο ηνπ ζηελ ηδηαίηεξε παηξίδα ηνπ σο θαζεγεηήο, δειαδή ε ηεηξαεηία 1935-1939, ππήξμε ηδηαίηεξα επνηθνδνκεηηθή γηα ηελ πλεπκαηηθή ηνπ πνξεία, φπσο θαλεξψλεη θαηαξράο ε ζπγγξαθή θαη έθδνζε πνιιψλ κειεηψλ, απφ ηηο νπνίεο ζα πξέπεη λα μερσξίζνπκε ηελ έθδνζε ηεο κειέηεο ηνπ γηα ηνλ νισκφ κε ηνλ ηίηιν Ο νισκόο θαη νη Φαλαξηώηεο (1936), θαζψο επίζεο θαη ηελ θπθινθνξία ηεο θηινινγηθήο ηνπ εξγαζίαο γηα ηνλ Βηδπελφ, Φηινινγηθά ζην Βηδπελό (1937), ε νπνία ζα βξαβεπζεί απφ ηελ Δηαηξεία Θξαθηθψλ Μειεηψλ. ηε Μπηηιήλε γξάθεη επίζεο ηε θηινινγηθή κειέηε ηνπ γηα ηνλ Αιέμαλδξν Παπαδηακάληε, Παπαδηακάληεο. 4 πσο αλαγξάθεηαη ζην έγγξαθν ηνπ δηνξηζκνχ πνπ απέζηεηιε ζηνλ Βαιέηα ε Πξπηαλεία ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ. Βι. θαη ζην παξάξηεκα ηεο εξγαζίαο. 5 Μφζρνο, Βαιέηαο, φ.π., ζεκ. 1, ζ. 682. 10

Ζ δσή-σν έξγν-ζ επνρή ηνπ, γηα ηελ νπνία ην 1938 ζα απνζπάζεη βξαβείν απφ ηελ Αθαδεκία Αζελψλ. Καηά ηελ ίδηα ηεηξαεηία (1935-1939) πξαγκαηνπνηείηαη επίζεο ε έλαξμε ηεο εθδνηηθήο ζεηξάο «Λεζβηαθή Βηβιηνζήθε» ζηελ νπνία ηππψζεθαλ έξγα ηεο Λεζβηαθήο γξακκαηείαο 6, φπσο ε ζπιινγή πνηεκάησλ Άξγελνο ηνπ ηξαηή Καξίπε (1938), θαζψο θαη ηα Αγάπεο ιόγηα ηνπ Αξγχξε Δθηαιηψηε (1938). Ο Βαιέηαο «ραξίδεη ελ ηέιεη ζην λεζί ηξηάληα ηίηινπο βηβιίσλ ή αλαηχπσλ εθ ησλ νπνίσλ νη δεθαπέληε έρνπλ ηφπν έθδνζεο ηε Μπηηιήλε» 7. Ξερσξηζηή ζέζε ζηελ εθδνηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ Βαιέηα θαηέρεη θαη ε δεκνζίεπζε ηεο Αηνιηθήο Βηβιηνγξαθίαο (1939), ε νπνία απνηειεί ηελ πξψηε βηβιηνγξαθηθή θαηαγξαθή έξγσλ Λέζβησλ ζπγγξαθέσλ ηεο πεξηφδνπ 1566-1939. Ζ παξακνλή ηνπ Βαιέηα ζηνλ γελέζιην ηφπν ζα δηαθνπεί ηνλ Ηνχλην ηνπ 1940 κε ηελ ηνπνζέηεζή ηνπ ζηελ Αζήλα, ζην γπκλάζην Παιαηνχ Φαιήξνπ. Ζ πεξίνδνο ηεο δεχηεξεο απηήο εγθαηάζηαζεο ζηελ πξσηεχνπζα ζα ζπλνδεπηεί απφ κεγαιχηεξεο αθφκε εμσηεξηθέο δπζθνιίεο ζε ζρέζε κε ηελ πξψηε, θαζψο κε ηελ έλαξμε ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο (1941) νη ζπλζήθεο ηεο δσήο γηα νιφθιεξε ηελ ειιεληθή θνηλσλία θαζίζηαληαη αζθπθηηθέο. Ο πλεπκαηηθφο θφζκνο αληέδξαζε ζπζηξαηεπφκελνο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο κε ηνλ αγσληδφκελν ιαφ, ζπκκεηέρνληαο ζε αληηζηαζηαθέο νξγαλψζεηο, θαη αλάκεζά ηνπο ήηαλ θαη ν Βαιέηαο. Έηζη, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο, δηδάζθνληαο παξάιιεια απφ ηελ έδξα ηνπ γπκλαζίνπ Παιαηνχ Φαιήξνπ, ν Βαιέηαο ζπκκεηέρεη ζηελ ίδξπζε ηνπ Δ.Α.Μ. ινγνηερλψλ Καιιηζέαο - Παιαηνχ Φαιήξνπ, κέιε ηνπ νπνίνπ απνηεινχλ, θαηά δήισζή ηνπ, νη σηήξεο θίπεο, Μάξθνο Απγέξεο, Κψζηαο Βάξλαιεο, Έιιε Αιεμίνπ, νθία Μαπξνεηδή, Γηψξγεο Λακπξηλφο θαη Γηάλλεο Υαηδίλεο 8. 6 Βι. Αξηζηείδεο Καιάξγαξεο, «Ο αθαηαπφλεηνο γξακκαηνιφγνο Γηψξγνο Βαιέηαο», Ζ Απγή, 26-04- 2009, θαη ειεθηξνληθά: http://www.avgi.gr/articleactionshow.action?articleid=452320 (ηειεπηαία πξνζπέιαζε: 30/12/2011). 7 Μίζζηνο, Γηώξγνο Βαιέηαο, φ.π., ζεκ. 2, ζ. 246. 8 Βι. Γηψξγνο Καξαληθφιαο, «Δπηθήδεηνο ιφγνο ζηνλ Γηψξγν Βαιέηα», Αηνιηθά γξάκκαηα, 107 (Μάξηεο - Απξίιεο 1989), 6 [ζην εμήο: Καξαληθφιαο, Δπηθήδεηνο]. 11

Φζηλφπσξν 1941. Ζ νκάδα εακηηψλ ζπγγξαθέσλ ηεο Καιιηζέαο, ζηελ πιαηεία Καιιηζέαο. Απφ αξηζηεξά: Γηάλλεο Υαηδίλεο, νθία Μαπξνεηδή-Παπαδάθε, σηήξεο θίπεο, Έιιε Αιεμίνπ (γξακκαηέαο ηεο νκάδαο), Γηψξγνο Βαιέηαο θαη Γηψξγεο Λακπξηλφο (δνινθνλήζεθε ζηε Λάξηζα κεηά ηελ απειεπζέξσζε). ηελ νκάδα αλήθε θαη ν Γηάλλεο Κνξδάηνο πνπ απνπζηάδεη εδψ. Βι. ηελ ηζηνζειίδα ηνπ Ηδξχκαηνο Μείδνλνο Διιεληζκνχ: http://www.ime.gr/chronos/14/gr/1940_1945/resistance/07_a.html Γηα ηελ απφθαζή ηνπ λα ζπκκεηέρεη ζηνλ αγψλα γηα ηελ απειεπζέξσζε κέζα απφ ηηο γξακκέο ηνπ Δ.Α.Μ. ινγνηερλψλ, ν Βαιέηαο ζα δειψζεη κεηαγελέζηεξα: «Γελ εθψθεπζα ζην πξνζθιεηήξην ησλ θαηξψλ, αιιά ρσξίο λα ινγαξηάζσ ηνπο αλαπφθεπθηνπο θηλδχλνπο έγηλα απφζηνινο ηεο απειεπζεξσηηθήο ηδέαο θαη ίδξπζα ηελ Αληηζηαζηαθή νκάδα ηεο Καιιηζέαο θαη Παιαηνχ Φαιήξνπ» 9. ηε δηάξθεηα ηεο θαηνρήο ζπκκεηέρεη κε θάζε ηξφπν ζηελ πλεπκαηηθή δσή: «ζπλεξγάδεηαη κε δηάθνξα παξάλνκα έληππα, δίλεη δηαιέμεηο ζην ζέαηξν Αιάκπξα, ζηελ Δπηαλεζηαθή ρνιή θαη ζηνλ Παξλαζζφ» 10, γξάθεη ζην αθηέξσκα ηεο Νέαο Δζηίαο ζηνλ Παπαδηακάληε, πνπ ιφγσ ηνπ πιήζνπο ησλ ζπκκεηερφλησλ κνηάδεη κε «πλεπκαηηθή επηζηξάηεπζε κέζα ζηηο δπζκελείο ζπλζήθεο» 11, θαη εηνηκάδεη κηα ζεηξά κειεηψλ θαη εθδφζεσλ έξγσλ ηεο λενειιεληθήο γξακκαηείαο. πγθεθξηκέλα, ην 1943 εθδίδνληαη ηα Νέα νισκηθά. Άγλσζηα θείκελα θαη πιεξνθνξίεο, Ο Σξαπιαληώλεο θξηηηθόο, Ο πξώηνο θαη ν πεδόο Μαιαθάζεο, ελψ ην 1944 δεκνζηεχεηαη ην Χξνληθό ηνπ Γαιαμεηδηνύ ηνπ ηεξνκφλαρνπ Δπζχκηνπ Πεληαγηψηε, ζε «ινγνηερληθή απνθαηάζηαζε» ηνπ Βαιέηα, έλαο ηφκνο πνπ εληάζζεηαη ζηε λέα εθδνηηθή ηνπ πξσηνβνπιία, ε νπνία θέξεη ηνλ ηίηιν «Μλεκεία ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο». Ζ 9 Καξαληθφιαο, Δπηθήδεηνο, φ.π., ζεκ. 8, ζ. 6. 10 Μίζζηνο, Γηώξγνο Βαιέηαο, φ.π., ζεκ. 2, ζ. 247. 11 Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ, Ηζηνξία ηεο Διιεληθήο Λνγνηερλίαο, θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηα ρξόληα ηνπ Μεζνπνιέκνπ (1918-1940), πξψηνο ηκ., Αζήλα, Καζηαληψηεο, 2002, ζ. 50. 12

ζεηξά απηή πεξηιακβάλεη άγλσζηα σο επί ην πιείζηνλ έξγα, γξακκέλα ηα πεξηζζφηεξα θαηά ηελ πεξίνδν ηεο ηνπξθνθξαηίαο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ Σν ρξνληθό ηεο ζθιαβσκέλεο Αζήλαο ηνπ Παλαγή θνπδέ (1948), ηελ Αδεξθηθή Γηδαζθαιία ηνπ Αδακάληηνπ Κνξαή (1949) θαη ηελ Διιεληθή Ννκαξρία (1949). Γηα ηελ αληηζηαζηαθή ηνπ δξάζε ζα ππνζηεί ζπιιήςεηο θαη εμνξίεο, κε πξψηε ηε ζχιιεςή ηνπ θαηά ηελ πεξίνδν ησλ Γεθεκβξηαλψλ απφ ηνπο Άγγινπο θαη ηε κεηαθνξά ηνπ ζην ζηξαηφπεδν «Δι Νηάκπα» ηεο Αθξηθήο, φπνπ ζα παξακείλεη γηα έλαλ πεξίπνπ ρξφλν 12. ην ζηξαηφπεδν ν Βαιέηαο παξά ηηο αληίμνεο ζπλζήθεο δελ ζηακαηά ην γξάςηκν θαη βγάδεη καδί κε ην ιανγξάθν Κψζηα Μαξίλε ην ρεηξφγξαθν πεξηνδηθφ Δι Νηάκπα πνπ θπθινθνξνχζε θάζε βδνκάδα ζηνλ θαηαπιηζκφ. Απφ ηα αξρεία ηεο Δηαηξείαο Διιήλσλ Λνγνηερλψλ -ηεο νπνίαο ν Βαιέηαο ππήξμε κέινο απφ ην 1941- πιεξνθνξνχκαζηε πσο ηνλ Μάξηην ηνπ 1945, θαηφπηλ επηζηνιήο ηνπ ίδηνπ απφ ην «Δι Νηάκπα», ε Δηαηξεία απνθαζίδεη λα ππνβάιεη αίηεκα γηα ηελ επηζηξνθή ηνπ απφ ην ζηξαηφπεδν. Αλαθέξεηαη ραξαθηεξηζηηθά: «26 Μαξηίνπ 1945. Απνθαζίδεηαη λα γίλεη έγγξαθν ζην Τπνπξγείν Παηδείαο γηα ηελ επηζηξνθή ηνπ Γ. Βαιέηα πνπ πιεξνθνξεζήθακε απφ δειηάξην ηνπ, πσο βξίζθεηαη ζε ζηξαηφπεδν ζπγθέληξσζεο ζηελ Αθξηθή» 13. Με ηελ επηζηξνθή ηνπ, σζηφζν, ζηελ Διιάδα νη ζπλζήθεο ηεο δσήο ηνπ κεηαβάιινληαη, θαζψο εκπίπηνληαο ζηηο δηαηάμεηο ηνπ ςεθίζκαηνο ηνπ 1946 «πεξί εμπγηάλζεσο ησλ δεκνζίσλ ππαιιήισλ», ν Βαιέηαο κέλεη εθηφο ππεξεζίαο γηα πέληε ρξφληα, δειαδή κέρξη ηνλ Αχγνπζην ηνπ 1952. ην δηάζηεκα απηφ, θαη ζπγθεθξηκέλα ην 1947 ζα εμνξηζηεί θαη πάιη, απηή ηε θνξά ζηελ Ηθαξία, γηα έλαλ πεξίπνπ ρξφλν. Με ηελ επηζηξνθή ηνπ ζηελ Αζήλα θαη κέρξη ηνλ επαλαδηνξηζκφ ηνπ ζα αληηκεησπίζεη θαη πάιη νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο πνπ ζα ηνλ νδεγήζνπλ λα εξγαζηεί ζε θξνληηζηήξηα πξνεηνηκαζίαο ππνςεθίσλ γηα ην Παλεπηζηήκην. Καηά ην ρξνληθφ δηάζηεκα ηεο επαλφδνπ ηνπ απφ ην ζηξαηφπεδν ηεο Αθξηθήο θαη κέρξη ην ηέινο ησλ πξνζσπηθψλ ηνπ πεξηπεηεηψλ κε ηελ επηζηξνθή ηνπ απφ ηελ Ηθαξία ζηελ Αζήλα, ε πλεπκαηηθή δξαζηεξηφηεηα ηνπ Βαιέηα ζπλερίδεηαη κε 12 Γηα ηε δσή ζην ζηξαηφπεδν «Δι Νηάκπα» βι. Μίκε Φσηφπνπινπ, Δι Νηάκπα: Όκεξνο ησλ Δγγιέδσλ, Χξνληθό, Αζήλα, Alvin Redman Hellas, 1964. 13 Βι. ην αξρείν ηεο Δηαηξείαο Διιήλσλ Λνγνηερλψλ ζηελ ειεθηξνληθή δηεχζπλζε: http://www.eel.org.gr/media/history.pdf ηειεπηαία πξνζπέιαζε: 30/12/2011. Μεηαγξάθεη ζε κνλνηνληθφ ν επηκειεηήο Γηψξγνο Φπηίιεο. 13

ακείσην δήιν θαη κε ζεκαληηθά απνηειέζκαηα. Ξερσξίδεη ε θηιφδνμε πξαγκάησζε ηεο ηξίηνκεο Αλζνινγίαο ηεο δεκνηηθήο πεδνγξαθίαο, ν πξψηνο ηφκνο ηεο νπνίαο ζα θπθινθνξήζεη ην 1947, κε «πνιιά απφ ηα θείκελα πνπ πεξηιακβάλεη λα κε βξίζθνληαη εχθνια νχηε ζήκεξα» 14. Σελ ίδηα πεξίνδν ζα εξγαζηεί ζην Νεώηεξνλ Δγθπθινπαηδηθόλ Λεμηθόλ Ζιίνπ, ελψ νη ζπλεξγαζίεο θαη νη δεκνζηεχζεηο ιεκκάησλ ζε εγθπθινπαίδεηεο ζα ζπλερηζηνχλ θαη αξγφηεξα. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε ζχληαμε ηνπ πξνιφγνπ ζηελ Δγθπθινπαίδεηα ηεο ύγρξνλεο Λνγνηερλίαο κε επηκέιεηα ηνπ Αιέμαλδξνπ Αξγπξίνπ, θαζψο θαη ε ζχληαμε ιεκκάησλ ζηε Μεγάιε Δγθπθινπαίδεηα ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο ηνπ εθδνηηθνχ νίθνπ Υάξε Πάηζε. Με ην ηέινο ηνπ εκθπιίνπ, ε ηξίηε θαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή εθδνηηθή πξσηνβνπιία -ε νπνία ζα απνηειέζεη θαη ην θχξην αληηθείκελν ηεο εξγαζίαο καοείλαη ε ζχιιεςε θαη πινπνίεζε ηεο ζεηξάο ηεο «Νενειιεληθήο Βηβιηνζήθεο» φπνπ ζα ζπκπεξηιάβεη ζπγθεληξσκέλν ην ζχλνιν ηνπ έξγνπ δεθαελλέα εληέιεη λενειιήλσλ ινγνηερλψλ, κε πξψηα ηα «Άπαληα» ηνπ Πνιπιά, πνπ ζα εθδνζνχλ ην 1950. Θα αθνινπζήζνπλ ζαξάληα πέληε ηφκνη ζρνιηαζκέλσλ εθδφζεσλ ζηνπο νπνίνπο πεξηιακβάλεηαη κεηαμχ άιισλ ην έξγν ησλ Γεξάζηκνπ Μαξθνξά, Ησάλλε Γξππάξε, Αξγχξε Δθηαιηψηε, Σεξηζέηε, Αιέμαλδξνπ Παπαδηακάληε, Παχινπ Νηξβάλα, Υξηζηφπνπινπ θ.ά., κε ηειεπηαία ηελ πεληάηνκε έθδνζε ησλ «Απάλησλ» ηνπ Αλδξέα Καξθαβίηζα ην 1973. Ζ αδηακθηζβήηεηα κεγάιε αθνζίσζε ζηελ εθδνηηθή ζεηξά ησλ «Απάλησλ» λενειιήλσλ ζπγγξαθέσλ δελ εκπφδηζε ηνλ Βαιέηα απφ ηελ παξάιιειε ελαζρφιεζε κε πιήζνο άιισλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ απνδεηθλχνπλ ηελ πνιχρξνλε θαη πνιπδηάζηαηε παξνπζία θαη πξνζθνξά ηνπ ζην ρψξν ησλ γξακκάησλ. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε ίδξπζε ην 1961 ζηελ Καιιηζέα ηνπ Γξακκαηνινγηθνχ Κέληξνπ ηνπ Νένπ Διιεληζκνχ, φπνπ «έρνπλ ζπγθεληξσζεί θαη ηαμηλνκεζεί φια ζρεδφλ ηα έξγα ηεο λενειιεληθήο γξακκαηείαο απφ ηηο απαξρέο ηηο σο ηηο κέξεο καο, αλζνινγίεο, ζπάληεο εθεκεξίδεο, αξρεία θαη πεξηνδηθά, ιεμηθά θαη εγθπθινπαίδεηεο» 15, αιιά θαη ηεο Φηινινγηθήο ηέγεο Δθηαιηψηε ζηε Λέζβν. 14 Αιέμεο Πνιίηεο, «Ζ ελαζρφιεζε κε ηελ πξψηκε λενειιεληθή θηινινγία ζηα ρξφληα ηεο Καηνρήο θαη ηνπ Δκθπιίνπ» ζην: Κνηλσληθνί αγώλεο θαη δηαθσηηζκόο. Μειέηεο αθηεξσκέλεο ζηνλ Φίιηππν Ζιηνύ, επηκέιεηα: Υξήζηνο Λνχθνο, Ζξάθιεην, Παλεπηζηεκηαθέο Δθδφζεηο Κξήηεο, 2007, ζ. 128 [ζην εμήο: Πνιίηεο, Πξώηκε Νενειιεληθή Φηινινγία]. 15 Γεκ Παηίια, «Μεξηθέο γεληθέο παξαηεξήζεηο γηα ην ηζηνξηθφ-γξακκαηνινγηθφ έξγν ηνπ Γ. Βαιέηα», Αηνιηθά θύιια, 14 (Ηνχιηνο 1989), 366 [ζην εμήο: Παηίιαο, γεληθέο παξαηεξήζεηο]. 14

Ο Βαιέηαο ππήξμε επίζεο, φπσο είδακε, κέινο (κε πξφηαζε ηνπ Γηάλλε Βιαρνγηάλλε θαη ζπλππνγξάθνληεο ηνπο Γξεγφξε Ξελφπνπιν θαη Η. Μ. Παλαγησηφπνπιν) 16 ζχκβνπινο θαη θαηφπηλ επίηηκνο πξφεδξνο ηεο Δηαηξείαο Διιήλσλ Λνγνηερλψλ. Αθφκα, ηνλ Ηαλνπάξην ηνπ 1971 ζα θπθινθνξήζεη ν πξψηνο ηφκνο ηνπ πεξηνδηθνχ Αηνιηθά Γξάκκαηα πνπ ίδξπζε ν ίδηνο θαη ζην νπνίν έγξαςε πιήζνο άξζξσλ γηα πξφζσπα θαη ζέκαηα ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο. Πξφθεηηαη γηα έλα «απζηεξά ινγνηερληθφ πεξηνδηθφ», ην νπνίν ζηεξίδεηαη θπξίσο ζηηο ζπλεξγαζίεο ινγίσλ ηεο Μπηηιήλεο 17 θαη ην νπνίν εμαθνινπζεί λα θπθινθνξεί έσο θαη ζήκεξα κε ηελ επηκέιεηα ηνπ γηνπ ηνπ Κψζηα Βαιέηα. Δπηπιένλ, ην 1975 ν Βαιέηαο ζα μεθηλήζεη ηελ νξγάλσζε ηνπ Γηεζλνχο πκπνζίνπ ηνπ Αηγαίνπ, ελφο ζεζκνχ πνπ είρε σο ζηφρν κεηαμχ άιισλ ηε δεκηνπξγία Παλεπηζηεκίνπ Αηγαίνπ. Σα πκπφζηα ηνπ Αηγαίνπ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ θαηά θαηξνχο ζηε Μπηηιήλε, ηελ Ηθαξία, ηε χξν, ηε Ρφδν, ηε άκν, ζπγθέληξσλαλ πιήζνο ειιήλσλ θαη μέλσλ επηζηεκφλσλ κε ηνπο ζπλέδξνπο λα πξαγκαηνπνηνχλ εηζεγήζεηο θαη ζπδεηήζεηο γηα ην Αηγαίν θαη ηνλ πνιηηηζκφ ηνπ. Σαπηφρξνλα, δηνξγαλψλνληαλ εθζέζεηο δσγξαθηθήο, ζεαηξηθέο παξαζηάζεηο θαη μελαγήζεηο ζε πνιιά κέξε ησλ λεζηψλ. πκπφζην Αηγαίνπ ζηε άκν. Γηψξγνο Βαιέηαο θαη Γηάλλεο Ρίηζνο (27/08/1978). http://www.avgi.gr/articleactionshow.action?articleid=452320 Σν 1977, ν Βαιέηαο ζα ηδξχζεη ζηε Μπηηιήλε ηελ Δηαηξεία Αηνιηθψλ Μειεηψλ, κηα αθφκε πξσηνβνπιία γηα ηελ πξνψζεζε ηνπ πνιηηηζκνχ ζηε Λέζβν. 16 Βι. Καξαληθφιαο, Δπηθήδεηνο, φ.π., ζεκ. 8, ζ. 5. 17 Γηάλλεο Υαηδίλεο, «Πεξηνδηθά ηεο επαξρίαο», Νέα Δζηία, 1066 (1 Γεθεκβξίνπ 1971), 696. 15

εκαληηθή δξαζηεξηφηεηά ηεο απνηέιεζε ε έθδνζε ηνπ ηξηκεληαίνπ πεξηνδηθνχ Αηνιηθά Φύιια 18. Τπήξμε επηπιένλ κέινο θαη πξφεδξνο ζε πνιιά ζσκαηεία θαη θνξείο 19, κε ζεκαληηθφηεξε αλακθίβνια ηελ πξνζθνξά ηνπ ζηελ Δηαηξεία Διιήλσλ Λνγνηερλψλ. ηε δηάξθεηα ηεο καθξάο απηήο πνξείαο ζην ρψξν ησλ ειιεληθψλ γξακκάησλ αλακθίβνια ν Βαιέηαο ζπλαλαζηξάθεθε κε αλζξψπνπο ηνπ πλεχκαηνο. Γπζηπρψο, νη πιεξνθνξίεο γηα ηα πξφζσπα εθείλα πνπ απνηέιεζαλ ηνλ ζηελφηεξν θχθιν ηνπ είλαη ειάρηζηεο. Χζηφζν, ελδέρεηαη ινγνηέρλεο δηαλννχκελνη ηεο αξηζηεξάο, φπσο νη Υαηδίλεο, θίπεο, Αιεμίνπ θαη Γνχθαο λα ππήξμαλ εθηφο απφ ζπλαγσληζηέο, θίινη θαη ζπκπαξαζηάηεο ηνπ Βαιέηα ζηελ πνξεία ηνπ 20. Σν έξγν ηνπ Βαιέηα έιαβε ζεκαληηθέο ηηκεηηθέο δηαθξίζεηο 21. Δθηφο απφ ηελ βξάβεπζε ησλ κειεηψλ ηνπ γχξσ απφ ηνλ Βηδπελφ θαη ηνλ Παπαδηακάληε απφ ηελ Δηαηξεία Θξαθηθψλ Μειεηψλ θαη ηελ Αθαδεκία Αζελψλ αληίζηνηρα, ην 1964 ζα ιάβεη κία αθφκε ζπνπδαία δηάθξηζε φηαλ γηα ηε κειέηε ηνπ γχξσ απφ ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ Μηιηηάδε Μαιαθάζε ζα ηνπ απνλεκεζεί θαη πάιη ην βξαβείν Ρνΐδε ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ. Αιιά θαη ην 1977, απηή ηε θνξά ε ζπιινγή δνθηκίσλ ηνπ κε ηνλ ηίηιν Σεο Ρσκηνζύλεο ζα απνζπάζεη ην πξψην θξαηηθφ βξαβείν θξηηηθήοδνθηκίνπ. Δπίζεο, γηα ηελ πξνζθνξά ηνπ ζηα Κεξθπξατθά γξάκκαηα κέζσ ησλ εξεπλψλ πνπ πξαγκαηνπνίεζε γηα Κεξθπξαίνπο ινγνηέρλεο, ζα ηνπ απνλεκεζεί ην Μεηάιιην Δμαηξέησλ Πξάμεσλ ηνπ Γήκνπ Κέξθπξαο. 18 Σν δέθαην ηέηαξην ηεχρνο ηνπ Ηνπιίνπ ηνπ 1989 πεξηιακβάλεη ζχληνκν αθηέξσκα ζηνλ Βαιέηα κε αθνξκή ην ζάλαηφ ηνπ. 19 ην ςεθηαθφ αξρείν ηεο ΔΡΣ ππάξρεη νπηηθναθνπζηηθφ πιηθφ ζην νπνίν ν Βαιέηαο σο πξφεδξνο ηνπ Γξππάξεηνπ Ηδξχκαηνο Καιιηζέαο κηιά ζε κλεκφζπλν ηνπ Γξππάξε. Βι. ζην ςεθηαθφ αξρείν ηεο ΔΡΣ: http://www.ert-archives.gr/v3/public/page-assetview.aspx?tid=13838&tsz=0 ηειεπηαία πξνζπέιαζε: 30/12/2011. 20 Σηο πιεξνθνξίεο απηέο κνπ έδσζε ν θ. Κψζηαο Βαιέηαο. Γελ ζηάζεθε δπλαηφ λα εληνπίζσ αιιεινγξαθία ηνπ Βαιέηα κε εθπξνζψπνπο ησλ γξακκάησλ, εθηφο απφ ηέζζεξηο επηζηνιέο ηνπ Βαιέηα πξνο ηνλ Σίκν Μαιάλν πνπ βξίζθνληαη ζην αξρείν Μαιάλνπ ζην Δ.Λ.Η.Α., επηζηνιέο πξνο ηνλ ηξαηή Γνχθα πνπ βξίζθνληαη επίζεο ζην Δ.Λ.Η.Α., θαζψο θαη κία επηζθεπηήξηα θάξηα ηνπ Βαιέηα πξνο ηνλ Αιθηβηάδε Γηαλλφπνπιν πνπ βξίζθεηαη ζην αξρείν ηνπ Α.Π.Θ. Γηα ηελ ηειεπηαία βι. θαη Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο, Αξρείν Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο Σνκέα Μεζαησληθώλ θαη Νέσλ Διιεληθώλ πνπδώλ. Αλαιπηηθόο Καηάινγνο, Παξάξηεκα ηεο Δ.Δ.Φ.., Θεζζαινλίθε, 2007, ζ. 105. 21 Πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη ην έξγν ηνπ Βαιέηα είλαη ηδηαίηεξα νγθψδεο. Γπζηπρψο, δελ ππάξρεη νινθιεξσκέλε θαηαγξαθή ησλ κειεηψλ ηνπ, ησλ εθδφζεσλ πνπ επηκειήζεθε, θαζψο επίζεο θαη ηνπ πιήζνπο άξζξσλ πνπ δεκνζίεπζε ζε πάξα πνιιά ινγνηερληθά πεξηνδηθά. Ζ πην νινθιεξσκέλε κέρξη ζήκεξα θαηαγξαθή κειεηψλ θαη εθδφζεσλ ηνπ Βαιέηα είλαη απηή ηνπ Κψζηα Μίζζηνπ πνπ πεξηιακβάλεη ζπλνιηθά ελελήληα έμη έξγα, μεθηλψληαο φκσο απφ ην έηνο 1940. Βι. Κ. Γ. Μίζζηνο, Σα βηβιία ησλ Μπηηιεληώλ ζπγγξαθέσλ από 1-1-1940 έσο 31-8-1989. πκβνιή πξώηε, Μπηηιήλε, 1989, ζζ. 36-43 [ζην εμήο: Μίζζηνο, Σα βηβιία ησλ Μπηηιεληώλ ζπγγξαθέσλ]. 16

Παξά ηελ αδηακθηζβήηεηα ζεκαληηθή πξνζθνξά ηνπ ζηα λενειιεληθά γξάκκαηα, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχεηαη κεηαμχ άιισλ απφ ηηο επαλεηιεκκέλεο δηαθξίζεηο πνπ έιαβε ην έξγν ηνπ, αιιά θαη απφ ην πιήζνο ησλ εθδειψζεσλ πνπ πξαγκαηνπνηήζεθαλ πξνο ηηκήλ ηνπ, ε πξνζπάζεηά ηνπ γηα ηελ εθινγή ηνπ ζηελ Αθαδεκία Αζελψλ δελ απέδσζε. Ζ ππνςεθηφηεηά ηνπ ην 1983 δελ έγηλε δεθηή, κνινλφηη ππνζηεξίρζεθε απφ νξηζκέλνπο αθαδεκατθνχο 22. Ο Βαιέηαο πέζαλε ζηηο 21 Απξηιίνπ ηνπ 1989 ζε ειηθία νγδφληα δχν εηψλ. Σα δχν εγθεθαιηθά επεηζφδηα πνπ είρε ππνζηεί ην 1986 θαη 1987 ηνλ είραλ θαζειψζεη ζην θξεβάηη γηα δπφκηζη πεξίπνπ ρξφληα, φκσο δελ ηνπ ζηέξεζαλ κέρξη ην ηέινο ηεο δσήο ηνπ ηελ πλεπκαηηθή ηνπ δηαχγεηα 23. Σελ επνκέλε ηνπ ζαλάηνπ ηνπ νη κεγαιχηεξεο εθεκεξίδεο 24 θαηέγξαθαλ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο ζηαζκνχο ηεο καθξάο θαη ζπλεπνχο πνξείαο ηνπ ζην ρψξν ησλ γξακκάησλ, κηα πνξεία ε νπνία έδσζε ζεκαληηθά απνηειέζκαηα, φπσο ζα δηαπηζησζεί ζηε ζπλέρεηα ηεο εξγαζίαο καο. 22 Ο Καξαληθφιαο αλαθέξεη σο ππνζηεξηθηή ηεο ππνςεθηφηεηαο Βαιέηα ηνλ κεηέπεηηα πξφεδξν ηεο Αθαδεκίαο φισλα Κπδσληάηε. Βι. Καξαληθφιαο, Δπηθήδεηνο, φ.π., ζεκ. 8, ζ. 8. 23 Βι. πεξηζζφηεξα γηα ηηο ηειεπηαίεο ζηηγκέο ηνπ Βαιέηα θαη ην ζάλαηφ ηνπ: Κψζηαο Βαιέηαο, «Γηψξγνο Βαιέηαο», Αηνιηθά γξάκκαηα, 107 (Μάξηεο - Απξίιεο 1989), 3-4. 24 ην αξρείν ηνπ Μίζζηνπ πεξηιακβάλνληαη, φπσο αλαθέξζεθε, ζαξάληα λεθξνινγίεο. εκεηψλσ φηη κεηαμχ ησλ εθεκεξίδσλ πνπ ζηηο 22/04/1989, ηελ επνκέλε δειαδή ηνπ ζαλάηνπ ηνπ Βαιέηα, πεξηείραλ άξζξα κε ζχληνκεο αλαθνξέο ζηε δσή θαη ζην έξγν ηνπ είλαη: Σα Νέα, Διεπζεξνηππία, Διεύζεξνο Σύπνο, Σν Έζλνο, Ρηδνζπάζηεο, Ζ Απγή, Αθξόπνιηο. 17

Κεθάιαην 2. Ο Γηψξγνο Βαιέηαο θαη ε επνρή ηνπ. Ο Βαιέηαο εκθαλίδεηαη ζηα γξάκκαηα ην 1925, φηαλ ζε ειηθία πεξίπνπ δεθανρηψ εηψλ ζπκκεηέρεη σο δηεπζπληήο ζηελ έθδνζε ησλ Λεζβηαθώλ ζειίδσλ, φπνπ ζπλεξγάδνληαη δεκνηηθηζηέο δηαλννχκελνη ηεο Λέζβνπ. Αιιά θαη ζηα πξψηα ηνπ εξεπλεηηθά βήκαηα σο θνηηεηήο εξγάδεηαη, φπσο είδακε, ζε κηα απφ ηηο ζπνπδαηφηεξεο εθδνηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηνπ κεζνπνιέκνπ, εθείλε ηεο έθδνζεο ηεο Μεγάιεο Διιεληθήο Δγθπθινπαίδεηαο ηνπ Ππξζνχ. Σν πξψην απηφ δηάζηεκα ηεο εκθάληζήο ηνπ ζηελ πλεπκαηηθή θίλεζε ηνπ ηφπνπ ζπκπίπηεη κε έλα θξίζηκν ηζηνξηθφ κεηαίρκην ην νπνίν επηθέξεη λένπο ηδενινγηθνχο πξνζαλαηνιηζκνχο, πνπ δηακνξθψλνπλ θαη εληζρχνπλ ηε ζηξνθή πξνο ηελ ελαζρφιεζε θαη κειέηε ησλ έξγσλ ηεο κεηαβπδαληηλήο θαη λενειιεληθήο ινγνηερλίαο, δειαδή απφ ηνλ δσδέθαην αηψλα θαη κεηά. ην παξφλ θεθάιαην επηρεηξείηαη λα εμεηαζηεί ε θαηάζηαζε πνπ επηθξαηεί ζην ρψξν ησλ γξακκάησλ ηε δεθαεηία 1920-1930 κέζα ζηνλ νπνίν ν Βαιέηαο μεθίλεζε ηελ πλεπκαηηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία θαη έζεζε ηηο βάζεηο γηα έλα ζεκαληηθφ κέξνο ηεο πλεπκαηηθήο δξαζηεξηφηεηάο ηνπ πνπ ζα αλαπηπρζεί θαηά ηε δηάξθεηα ησλ δεθαεηηψλ 1930-1950. 2.1. Ο ρψξνο ησλ γξακκάησλ θαηά ηε δεθαεηία 1920-1930: ζηξνθή πξνο ηε κεηαβπδαληηλή θαη λενειιεληθή ινγνηερλία. Οη ζπγθπξίεο πνπ δηακνξθψλνληαη ηε δεθαεηία ηνπ 1920 είλαη θαζνξηζηηθέο γηα ην ειιεληθφ θξάηνο. Αλακθίβνια, έλα απφ ηα πην ζεκαληηθά γεγνλφηα ζηελ ηζηνξία ηνπ ειιεληζκνχ ζηάζεθε ε Μηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή. Ζ ζπληξηβή ησλ ειιεληθψλ ζηξαηεπκάησλ ζηε Μηθξά Αζία ην επηέκβξην ηνπ 1922 θαη ε αληαιιαγή ησλ πιεζπζκψλ πνπ αθνινχζεζε, κε ηνλ αλαγθαζηηθφ εθπαηξηζκφ 1.500.000 Διιήλσλ πνπ απφ ρξφληα δηέκελαλ εθεί, άιιαμε ξηδηθά ηελ εζλνινγηθή ζχζηαζε ηνπ Διιαδηθνχ ρψξνπ θαη επέθεξε κηα θαηλνχξηα θνηλσληθή αλαθαηάηαμε. «Γηα πξψηε θνξά ηψξα 18

παξαηεξείηαη ε ζπκπχθλσζε ησλ ειιεληθψλ πιεζπζκψλ ζηελ ειιεληθή ρεξζφλεζν θαη ε εγθαηάζηαζή ηνπο ζ απηήλ» 25. Ζ νξηζηηθή θαηάξξεπζε ηεο Μεγάιεο Ηδέαο, ε απνηπρία ησλ επεθηαηηθψλ θαη αιπηξσηηθψλ βιέςεσλ ηνπ ειιεληθνχ θξάηνπο θαη νη επηπηψζεηο ηεο έιεπζεο ησλ πξνζθχγσλ πξνθάιεζαλ πνιιαπιέο αιιαγέο ζην θνηλσληθφ, πνιηηηθφ θαη ηδενινγηθφ πεδίν. Οη θνηλσληθέο, έηζη, αληηζέζεηο -σο ηαμηθέο θαη πνιηηηζκηθέο δηαθνξνπνηήζεηοεληάζεθαλ, ελψ ηα θαζηεξσκέλα ζπζηήκαηα εμνπζίαο θαη θπξίσο ν αζηηθφο ρψξνο ηέζεθε, φπσο θαη αιινχ ζηελ Δπξψπε, ππφ ακθηζβήηεζε. Βαζηθφηεξε σζηφζν ζπλέπεηα ηεο θαηάξξεπζεο ηνπ κεγαιντδεαηηζκνχ είλαη φηη «ην ηδενινγηθφ θελφ πνπ πξνθάιεζε, επαλέθεξε ην δήηεκα ηεο αλαδηνξγάλσζεο ησλ φξσλ ηεο εζληθήο απηνγλσζίαο θαη ηαπηφηεηαο» 26. Έλα απφ ηα θεληξηθά δεηήκαηα κηαο λέαο γεληάο δηαλννπκέλσλ, έπεηηα απφ ηε ζηαδηαθή ζπλεηδεηνπνίεζε θαη πξνζαξκνγή ζηε λέα πξαγκαηηθφηεηα, απνηειεί ην αίηεκα ηνπ επαλαπξνζδηνξηζκνχ, ηεο αλαζπγθξφηεζεο θαη ηεο εθ λένπ αλνδηθήο πνξείαο κε βάζε κηα λέα εζληθή ηαπηφηεηα. Έηζη, «θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1920 παξαηεξείηαη αιιαγή ζην ζρήκα ηεο ειιεληθφηεηαο κε ηελ ηαπηφηεηα λα κελ πξνζδηνξίδεηαη ηψξα ηφζν απφ ηελ αξραία θαηαγσγή, φζν απ ην Βπδάληην θαη ηελ ηνπξθνθξαηία» 27. Πξάγκαηη, νη εθπξφζσπνη ηεο λέαο απηήο γεληάο ησλ δηαλννπκέλσλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920 Κσλζηαληίλνο Άκαληνο, Αγγειηθή Υαηδεκηράιε, Γεκήηξεο Πηθηψλεο, ηίιπσλ Κπξηαθίδεο, Νίθνο Βέεο, Ζιίαο Βνπηηεξίδεο θ.ά. γελλεκέλνη ζην ηειεπηαίν πεξίπνπ ηέηαξην ηνπ δέθαηνπ έλαηνπ αηψλα θαη σξηκαζκέλνη ζην πεξηβάιινλ ην νπνίν θαζνξίδνπλ θαη δηακνξθψλνπλ νη θξίζηκεο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο πνπ επαλαηνπνζεηνχλ ην δήηεκα ηεο ειιεληθήο ηαπηφηεηαο, ζηξέθνπλ ηψξα ηελ πξνζνρή θαη ηε κειέηε ηνπο πεξηζζφηεξν ζην πξφζθαην ηζηνξηθά παξειζφλ, δειαδή ζηνπο βπδαληηλνχο θαη ζχγρξνλνπο αηψλεο, παξά ζηνπο αξραίνπο. Πξέπεη ζην ζεκείν απηφ λα ζεκεηψζνπκε φηη ε ηδενινγηθή απηή ζηξνθή εθθξάδεηαη εληνλφηεξα κέζσ δεκνζίσλ ηνπνζεηήζεσλ ζε ινγνηερληθά πεξηνδηθά θαηά ηα πξψηα ρξφληα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930. Έηζη, ην 1933 ν Κ. Θ. Γεκαξάο ζε ζεκείσκά ηνπ ζηε Νέα Δζηία ηνλίδεη φηη «ην ειιεληθφ θξάηνο απφ ηελ ίδξπζή ηνπ δηράζηεθε αλάκεζα ζηε γφληκε, αιεζηλή παξάδνζε ηνπ ρξηζηηαληθνχ βπδαληηληζκνχ θαη ηελ ςεχηηθε, δηαθεθνκκέλε, 25 Απφζηνινο Δ. Βαθαιφπνπινο, Νέα Διιεληθή Ηζηνξία (1204-1985), Θεζζαινλίθε, Βάληαο, 21 2003, ζ. 382 [ζην εμήο: Βαθαιφπνπινο, Ηζηνξία]. 26 Σφληα Καθεηδάθε, Πνζθπγηά θαη ινγνηερλία. Δηθόλεο ηνπ Μηθξαζηάηε πξόζθπγα ζηε κεζνπνιεκηθή πεδνγξαθία, Αζήλα, Πνξεία, 2003, ζ. 11 [ζην εμήο: Καθεηδάθε, Πξνζθπγηά θαη ινγνηερλία]. 27 Πνιίηεο, Πξώηκε Νενειιεληθή Φηινινγία, φ.π., ζεκ. 14, ζ. 116. 19

εγθεθαιηθή παξάδνζε ηνπ αξραίνπ θφζκνπ» 28. Με αθνξκή ηελ ηνπνζέηεζε απηή ηνπ Γεκαξά θαη ν Άγγεινο Σεξδάθεο αλαγλσξίδεη ηε δηπιή ξίδα ηνπ λενειιεληθνχ πνιηηηζκνχ, ελψ ην 1933 ηνλίδεη ζηελ εθεκεξίδα Γεκνθξαηία πσο «νη δηαλννχκελνη ηεο επνρήο ηνπ 30 πξνβιεκαηίδνληαη έληνλα πάλσ ζην δήηεκα ηεο λενειιεληθήο παξάδνζεο» 29. Έπεηηα ινηπφλ απφ ην ηζηνξηθφ νξφζεκν ηεο Μηθξαζηαηηθήο θαηαζηξνθήο, ε ηδενινγηθή ζηξνθή πξνο ην λεφηεξν παξειζφλ παξνπζηάδεηαη νινέλα θαη πην γεληθεπκέλε, γεγνλφο ην νπνίν απνηππψλεηαη θαη ζην ρψξν ηνπ βηβιίνπ, ην νπνίν ηελ πεξίνδν απηή γίλεηαη ν βαζηθφο θνξέαο ηεο θίλεζεο ησλ λέσλ ηδεψλ θαη ην θαηεμνρήλ πεδίν δηαηχπσζεο πξνηάζεσλ γηα ηα πνηθίια θνηλσληθά θαη ηδενινγηθά πξνβιήκαηα ηεο επνρήο. Ο ρψξνο ηεο παξαγσγήο θαη θπθινθνξίαο ηνπ βηβιίνπ σο εθθξαζηήο ησλ ηδενινγηθψλ κεηαζρεκαηηζκψλ ζα είλαη έλαο απφ ηνπο πνιιαπινχο ηνκείο ηεο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηαο πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ αλάπηπμε ηνπ θξάηνπο, ν νπνίνο κεηά ηελ θαηαζηξνθή ζα γλσξίζεη αμηνζεκείσηε άλζηζε. Ζ ψζεζε πνπ δφζεθε ζην ρψξν απηφ ζα πξέπεη λα απνδνζεί ζηηο αιιαγέο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζε δχν βαζηθνχο άμνλεο πνπ άκεζα ζρεηίδνληαη καδί ηνπ. Ο πξψηνο είλαη απηφο ηεο δηεχξπλζεο ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ πνπ παξαηεξείηαη κε ηελ έιεπζε ησλ πξνζθχγσλ, νη νπνίνη «ζηε κεγάιε πιεηνλφηεηά ηνπο είραλ θάπνηα βαζηθή παηδεία, ζε αληίζεζε κε ηνλ γεγελή πιεζπζκφ ηνπ νπνίνπ ην κνξθσηηθφ επίπεδν εμαθνινπζνχζε λα είλαη ρακειφ» 30. Ο δεχηεξνο αθνξά ηε βειηίσζε ηνπ εθδνηηθνχ ζπζηήκαηνο, ε νπνία επηηπγράλεηαη κε ηε δηακφξθσζε θαη ηελ αλάπηπμε ηνπ ζχγρξνλνπ εθδνηηθνχ νίθνπ. «Μεηά ην 1922 επέξρεηαη κε ηαρχ ξπζκφ κηα αηζζεηή αιιαγή θιίκαηνο: νη πην ζεκαληηθνί εθδνηηθνί νίθνη κεηαηξέπνληαη ζε θαζαξφαηκεο εθδνηηθέο επηρεηξήζεηο, αξρίδνπλ λα ζρεδηάδνληαη κεγάια έξγα ππνδνκήο» 31 (ην Δγθπθινπαηδηθό Λεμηθό ηνπ Διεπζεξνπδάθε, ε Μεγάιε Δγθπθινπαίδεηα ηνπ Ππξζνχ -πξνζπάζεηα ζηελ νπνία είδακε φηη ζπκκεηείρε θαη ν Βαιέηαο-), δεκηνπξγνχληαη εθδνηηθέο ζεηξέο, ελψ 28 Γεκήηξεο Σδηφβαο, Οη κεηακνξθώζεηο ηνπ εζληζκνύ θαη ην ηδενιόγεκα ηεο ειιεληθόηεηαο ζην κεζνπόιεκν, Αζήλα, Οδπζζέαο, 1989, ζ. 42. 29.π., ζ. 42. 30 Κψζηαο Υαηδηψηεο, Βηβιηνπσιεία θαη εθδνηηθνί νίθνη ηεο Αζήλαο, δεχηεξνο ηκ., Γήκνο Αζελαίσλ, Αζελατθή Βηβιηνζήθε, 2001, ζζ. 92-93 [ζην εμήο: Υαηδηψηεο, Βηβιηνπσιεία Αζήλαο]. 31 Πεξηπέηεηεο ηνπ βηβιίνπ ζηελ Διιάδα (1880-1940). Έλα αλζνιόγην, εηζαγσγή-επηινγή-επηκέιεηα: Βάζηαο Σζνθφπνπινο, Αγγειηθή Παζζηά, Γηάλλεο Υξπζνβέξγεο, Αζήλα, Δ.ΚΔ.ΒΗ., 1998, ζ. 14 [ζην εμήο: Δ.ΚΔ.ΒΗ., Πεξηπέηεηεο ηνπ βηβιίνπ]. Βι. επίζεο θαη ζηελ ειεθηξνληθή δηεχζπλζε ηνπ Δ.ΚΔ.ΒΗ.: http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=node&cnode=596 (ηειεπηαία πξνζπέιαζε: 30/12/2011) ην θείκελν: Ηζηνξία ηεο έθδνζεο ζηελ Διιάδα 1830-1974: Μηα επηζθόπεζε [ζην εμήο: Δ.ΚΔ.ΒΗ., Ηζηνξία ηεο έθδνζεο]. 20

παξάιιεια ν εθδνηηθφο νίθνο γίλεηαη ν θχξηνο θνξέαο παξαγσγήο θαη δηαθίλεζεο ηδεψλ. Παξαηεξείηαη ζπλεπψο κία λέα δηακφξθσζε εθδνηηθήο πνιηηηθήο. Σελ πξψηε νινθιεξσκέλε επηρεηξεκαηηθή ιεηηνπξγία εθδνηηθνχ νίθνπ πνπ έγηλε απφ ηνλ Γεψξγην Φέμε ζηηο αξρέο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα κε ην πξψην εθδνηηθφ πξφγξακκα ζε ζεηξέο, (Λνγνηερληθή Βηβιηνζήθε, Θεαηξηθή Βηβιηνζήθε, Βηβιηνζήθε Αξραίσλ πγγξαθέσλ, Φηινζνθηθή θαη Κνηλσληνινγηθή Βηβιηνζήθε θ.ά.) αθνινπζνχλ ηελ πεξίνδν απηή νινέλα θαη πεξηζζφηεξνη εθδφηεο, δηακνξθψλνληαο ην ηνπίν ηνπ ζεκεξηλνχ εθδνηηθνχ ζπζηήκαηνο. Υαξαθηεξηζηηθφ επίζεο θαηλφκελν ηνπ κεζνπνιέκνπ ην νπνίν αιιάδεη δπλακηθά ηε δηάξθεηα θαη ηε ζεκαζία πνπ απνθηνχλ ηα πεξηνδηθά ηε δεθαεηία πνπ εμεηάδνπκε, είλαη ε έθδνζε πεξηνδηθψλ ινγνηερληθήο χιεο απφ ηνπο εθδνηηθνχο νίθνπο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζηηο αξρέο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα ηα ινγνηερληθά πεξηνδηθά αληηκεηψπηδαλ ζνβαξέο νηθνλνκηθέο δπζθνιίεο ιφγσ ηεο απηνρξεκαηνδφηεζεο, γεγνλφο πνπ ηα θαηαδίθαδε ζε βξαρχ βίν. Χζηφζν, γχξσ ζηα 1920 ην πξφβιεκα επηιχεηαη, φηαλ νη εθδνηηθνί νίθνη αλαιακβάλνπλ λα εθδίδνπλ θαη ινγνηερληθά πεξηνδηθά. Σν θαηλφκελν απηφ ιεηηνχξγεζε επεξγεηηθά γηα ην ρψξν ησλ γξακκάησλ, θαζψο είρε σο απνηέιεζκα αθελφο ηε δηαθήκηζε θαη δηαθίλεζε ησλ βηβιίσλ ησλ εθδνηηθψλ νίθσλ κέζα απφ ηα πεξηνδηθά θαη ζπλεπψο νηθνλνκηθά νθέιε γηα ηνπο εθδνηηθνχο νίθνπο, αθεηέξνπ ηε δεκηνπξγία ηζρπξψλ πεξηνδηθψλ εληχπσλ πνπ δηαδξακάηηζαλ θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηα λενειιεληθά γξάκκαηα. Υαξαθηεξηζηηθφηεξν είλαη ην παξάδεηγκα ηεο Νέαο Δζηίαο, πνπ ηδξχζεθε ην 1927 απφ ηνλ εθδνηηθφ νίθν ηνπ Κνιιάξνπ θαη απνδείρζεθε ην καθξνβηφηεξν ειιεληθφ ινγνηερληθφ πεξηνδηθφ κέζα απφ ην νπνίν εθθξάζηεθαλ θνξπθαίνη εθπξφζσπνη ησλ γξακκάησλ. Ο εθζπγρξνληζκφο ηνπ εθδνηηθνχ ζπζηήκαηνο, νη επηινγέο ησλ εθδνηηθψλ νίθσλ γηα ηε ζπζηεκαηηθή θπθινθνξία βηβιίσλ ζε ζεηξέο θαζψο θαη γηα ηελ έθδνζε ινγνηερληθψλ πεξηνδηθψλ άλνημαλ λένπο νξίδνληεο γηα ην δηεπξπκέλν ειιεληθφ αλαγλσζηηθφ θνηλφ, ην νπνίν ζηξέθεη πιένλ ην ελδηαθέξνλ ηνπ ζε έξγα ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο. Καη ελψ έσο ηφηε νη εθδνηηθνί νίθνη πξνηηκνχζαλ λα θπθινθνξνχλ έξγα ηεο αξραίαο γξακκαηείαο θαη ηεο παγθφζκηαο ινγνηερλίαο πνπ ε επηηπρία ηνπο ήηαλ εμαζθαιηζκέλε, ην ελδηαθέξνλ θαη ε παξαγσγή ζηξέθεηαη ηψξα ζε έξγα ηεο κεηαβπδαληηλήο θαη λενειιεληθήο γξακκαηείαο 32. Οη ζπλζήθεο πνπ 32 Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη ην παξάδεηγκα ηνπ εθδνηηθνχ βηβιηνπσιείνπ ηνπ Υξ. Γαληάξε πνπ ηδξχζεθε ηνλ Οθηψβξην ηνπ 1920 θαη ζε φιε ηε δηάξθεηα ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζηξάθεθε ηδηαίηεξα ζηελ έθδνζε ειιεληθψλ βηβιίσλ. Ο Υαηδηψηεο αλαθέξεη φηη θαηά ηνλ δεχηεξν ρξφλν ιεηηνπξγίαο ηνπ θπθινθφξεζε 21

επηθξαηνχζαλ ζηνλ εθδνηηθφ ρψξν ήηαλ επλντθέο ψζηε ηε δεδνκέλε ρξνληθή ζηηγκή ε παξαγσγή θαη θπθινθνξία ηνπ ειιεληθνχ βηβιίνπ λα απμεζεί θαη λα δηεθδηθήζεη φζν ην δπλαηφλ επξχηεξν αλαγλσζηηθφ θνηλφ 33. Καη ελψ, «θαηά ην δέθαην έλαην αηψλα, φζν νη λενέιιελεο πξνζπαζνχλ λα θαηαλνήζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο κειεηνχλ ηνπο αξραίνπο» 34, ηψξα είλαη θαλεξή ε αιιαγή ηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ. Σα παξαδείγκαηα είλαη ραξαθηεξηζηηθά: ν εθδνηηθφο νίθνο ηνπ Γεσξγίνπ Βαζηιείνπ πνπ ηδξχζεθε απφ ην 1916, εγθαηληάδεη ην 1919 ηελ εθδνηηθή ζεηξά «Δθιεθηά Έξγα», ε νπνία πεξηιακβάλεη έξγα ειιήλσλ πεδνγξάθσλ θαη πνηεηψλ παιηφηεξσλ θαη ζχγρξνλσλ, φπσο ησλ Γηνλπζίνπ νισκνχ, Δκκαλνπήι Ρνΐδε, Κσλζηαληίλνπ Θενηφθε, Γεκνζζέλε Βνπηπξά θ.ά. Ζ ζεηξά απηή, ζεκεηψλεη ηδηαίηεξε επηηπρία κέρξη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ ηξηάληα «γεγνλφο αμηνζεκείσην κέρξη εθείλε ηελ επνρή» 35. ην ίδην ζπκπέξαζκα ζα θαηαιήμεη θαλείο εμεηάδνληαο θαη ηελ πεξίπησζε ελφο λεφηεξνπ εθδνηηθνχ νίθνπ, φπσο απηφλ ηνπ Μηραήι Εεθάθε πνπ ηδξχζεθε ην 1920. Απφ ην 1923 έσο ην 1930 εθδίδεη έξγα πνιιψλ ειιήλσλ ζπγγξαθέσλ θαζηεξσκέλσλ θαη λέσλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ελδεηθηηθά αλαθέξνληαη νη Θξάζνο Καζηαλάθεο (Οη πξίγθεπεο, 1924), Γεκήηξεο Σαγθφπνπινο (Θέκνο Βξαλάο, 1923), Γεκήηξεο Κφθθηλνο (Δθείλνο πνπ δε ράξεθε ηίπνηα, 1926), Jean Moreas (Δθινγή από ην έξγν ηνπ, 1926), Παχινο Νηξβάλαο (Ζ δσή ηνπ δξόκνπ, 1926), Γηάλλεο Μπεξάηεο (Γηαζπνξά, 1930). Πνιιά απφ ηα έξγα πνπ γξάθνληαη έπεηηα απφ ην ηζηνξηθφ νξφζεκν ηνπ 1922 θαη έσο ηα 1930, ηφζν ζηελ πνίεζε φζν θαη ζηελ πεδνγξαθία, απνηππψλνπλ ην θιίκα απαηζηνδνμίαο πνπ επέθεξαλ ηα πνιιαπιά θνηλσληθά πξνβιήκαηα πνπ αθνινχζεζαλ ηε Μηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή. Χζηφζν παξάιιεια «κέζα ζηελ ίδηα δεθαεηία ζα παξνπζηαζηνχλ θαη πξνζπάζεηεο γηα κηα απαιιαγή απφ ηελ θαηάζιηςε ησλ θαηαζηάζεσλ» 36. Πξφζεζή καο ζην παξφλ θεθάιαην δελ είλαη βέβαηα λα ζηαζνχκε ζηηο ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ ζηε ινγνηερλία ηε δεθαεηία ηνπ 1920, αιιά λα ππνδείμνπκε ηνλ ζρεκαηηζκφ ελφο λένπ ηδενινγηθνχ πξνζαλαηνιηζκνχ πνπ ηηκνθαηάινγνο ζηνλ νπνίν αλαθέξνληαη 344 ηίηινη βηβιίσλ, απφ ηνπο νπνίνπο νη 206 είλαη έξγα ειιήλσλ ζπγγξαθέσλ. Βι. Υαηδηψηεο, Βηβιηνπσιεία Αζήλαο, φ.π., ζεκ. 30, ζ. 104. 33 ηελ έξεπλα ηνπ Δ.ΚΔ.ΒΗ. ζεκεηψλεηαη φηη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ δχν δεθαεηηψλ 1920-1930 ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ηνπ ειιεληθνχ «πνηνηηθνχ» βηβιίνπ δηεπξχλεηαη ζηαδηαθά, θπξίσο εμαηηίαο ηεο δηεχξπλζεο δχν θαηεγνξηψλ θνηλνχ, ηνπ γπλαηθείνπ θαη ηνπ ειηθηαθά λεφηεξνπ. Βι. Δ.ΚΔ.ΒΗ., Ηζηνξία ηεο έθδνζεο, φ.π., ζεκ. 31. 34 Πνιίηεο, Πξώηκε Νενειιεληθή Φηινινγία, φ.π., ζεκ. 14, ζ. 115. 35 Υαηδηψηεο, Βηβιηνπσιεία Αζήλαο, φ.π., ζεκ. 30, ζ. 61. 36 Λίλνπ Πνιίηε, Ηζηνξία ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο, Αζήλα, Μ.Η.Δ.Σ., 13 2003 ( 1 1978), ζ. 261. 22

ζηξέθεη ην αλαγλσζηηθφ θνηλφ ζηε δήηεζε έξγσλ ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο φρη κφλν ηεο ζχγρξνλεο (ηεο δεθαεηίαο δειαδή ηνπ 1920-1930) αιιά θαη ηεο παιηφηεξεο. Μέζα αθξηβψο ζην πεξηβάιινλ πνπ επηρεηξήζεθε λα πεξηγξαθεί πην πάλσ, κε ηελ ηδενινγηθή κεηαηφπηζε φισλ εθείλσλ ησλ παξαγφλησλ πνπ ζπγθξνηνχλ ην ρψξν ησλ γξακκάησλ (δειαδή ηνπ ρψξνπ ηεο παξαγσγήο θαη θπθινθνξίαο ηνπ βηβιίνπ, ησλ δηαλννπκέλσλ θαη ηνπ αλαγλσζηηθνχ θνηλνχ) αλνίγεη ν δξφκνο γηα ηελ επξχηεξε θαζηέξσζε ηεο επηζηεκνληθήο κειέηεο θαη έξεπλαο ηεο λενειιεληθήο γιψζζαο, ηζηνξίαο θαη γξακκαηείαο. Σξία ζεκαληηθά γεγνλφηα ζπκβάιινπλ θαη επηηαρχλνπλ ηελ θαζηέξσζε απηή: Πξφθεηηαη γηα ηελ ίδξπζε ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο ην 1925, ηελ ίδξπζε ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ ην 1926, θαζψο θαη γηα ηε ιεηηνπξγία ηεο πξψηεο έδξαο Νεφηεξεο Διιεληθήο Φηινινγίαο ζην Παλεπηζηήκην ηεο Θεζζαινλίθεο ην 1926. Ζ ίδξπζε ηεο Φηινζνθηθήο ρνιήο ηεο Θεζζαινλίθεο κε ηε ζπγθέληξσζε επηζηεκφλσλ ησλ νπνίσλ ηα ελδηαθέξνληα ζρεηίδνληαλ άκεζα κε πλεπκαηηθά δεηήκαηα ηνπ λεφηεξνπ ειιεληθνχ θφζκνπ, παίδεη αλακθίβνια θαζνξηζηηθφ ξφιν πξνο ηελ θαηεχζπλζε πνπ εμεηάδνπκε. Οπζηαζηηθά, ηδξχεηαη κηα λέα Φηινζνθηθή ρνιή πνπ ηελ απαξηίδνπλ επηζηήκνλεο κε δηαθνξεηηθή λννηξνπία απφ εθείλε ησλ θαζεγεηψλ ηεο αληίζηνηρεο ζρνιήο ησλ Αζελψλ. Μειεηεηέο φπσο νη Μαλφιεο Σξηαληαθπιιίδεο, Γηάλλεο Απνζηνιάθεο, Υξάιακπνο Θενδσξίδεο, ηίιπσλ Κπξηαθίδεο, Αιέθνο Γεικνχδνο, Κσλζηαληίλνο Ρσκαίνο, Παληειήο Κνληνγηάλλεο αζρνιήζεθαλ κε ηε κειέηε ηεο κεηαβπδαληηλήο θαη λενειιεληθήο γιψζζαο, ηεο ηζηνξίαο θαη ηεο γξακκαηείαο. Αλαιπηηθφηεξα, ν Απνζηνιάθεο θαηέιαβε ηελ πξψηε έδξα Νεφηεξεο Διιεληθήο Φηινινγίαο πνπ ηδξχζεθε πνηέ ζηελ Διιάδα 37, ν Κνληνγηάλλεο αθηεξψζεθε ζηε κειέηε ηεο λενειιεληθήο ηζηνξίαο, ν Κπξηαθίδεο αζρνιήζεθε κε ηε ιανγξαθία θαζψο θαη ηε βπδαληηλή ηζηνξία, ν Θενδσξίδεο εμέθξαδε ηελ πξννδεπηηθή ηνπ θνζκνζεσξία κέζα απφ ηε δηδαζθαιία θαη ηεο λεφηεξεο θηινζνθίαο, ν Ρσκαίνο δίδαζθε αξραία αιιά θαη λεψηεξε ηέρλε. Σέινο, νη Γεικνχδνο θαη Σξηαληαθπιιίδεο ήδε απφ ην 1910 σο ζηειέρε ηνπ «Δθπαηδεπηηθνχ 37 «Ο Γηάλλεο Απνζηνιάθεο πξνηείλεηαη ην 1926 νκφθσλα γηα ηελ πξψηε έδξα Νεψηεξεο Διιεληθήο Φηινινγίαο πνπ ηδξχζεθε πνηέ ζηελ Διιάδα», επηζεκαίλεη ν Γ. αββίδεο. Βι. Γ. Π. αββίδεο, «Άγλσζηεο ζειίδεο ηνπ Γηάλλε Απνζηνιάθε» ζην: Εεηήκαηα ηζηνξίαο ησλ λενειιεληθώλ γξακκάησλ. Αθηέξσκα ζηνλ Κ. Θ. Γεκαξά, Θεζζαινλίθε, Παξαηεξεηήο, 1994, ζ. 176. 23

Οκίινπ» αγσλίδνληαη λα εθαξκφζνπλ ηελ εθπαηδεπηηθή κεηαξξχζκηζε πνπ ζα είρε σο βάζε ηελ εηζαγσγή ηεο δεκνηηθήο γιψζζαο ζηελ εθπαίδεπζε 38. Έλα αθφκε «αζφξπβν γεγνλφο», φπσο ζεκεηψλεη ν Κξηαξάο, απηφ ηεο ίδξπζεο ηνπ Μεζαησληθνχ αξρείνπ ηεο Αθαδεκίαο Αζελψλ ην 1930, νδεγεί ζηελ «θαιιηέξγεηα ησλ ελδηαθεξφλησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ ηζηνξία, ηε γξακκαηεία, ηε γιψζζα ησλ ρξφλσλ ηεο ηνπξθνθξαηίαο, κε ην λέν ειιεληζκφ γεληθφηεξα» 39. Μέζα απφ ην ίδξπκα απηφ ζα αλαδεηρζνχλ ζηαδηαθά ζεκαληηθνί κειεηεηέο ηνπ λενειιεληθνχ θαη κεζαησληθνχ θφζκνπ, φπσο νη: Κξηαξάο, Γεψξγηνο Κφιηαο, Νίθνο βνξψλνο, Μ. Η. Μαλνχζαθαο. Ο πξνζδηνξηζκφο, ηέινο, ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο έδξαο ηεο Νεφηεξεο Διιεληθήο Φηινινγίαο πνπ ηδξχεηαη ζηε Θεζζαινλίθε, εγθαηληάδεη ηελ επηζηεκνληθή αλαγλψξηζε θαη απηνηέιεηα ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο. Σα λενειιεληθά θείκελα γίλνληαη αληηθείκελν επηζηεκνληθήο κειέηεο κηαο, φπσο ζα δνχκε, δηαξθψο δηεπξπλφκελεο νκάδαο θηινιφγσλ ελψ ζηαδηαθά ζα πξνθχςεη ε αλάγθε θαιιηέξγεηαο θαη αλάπηπμεο ζπγθεθξηκέλσλ εξεπλεηηθψλ ηνκέσλ. Ζ πξνεξγαζία θαη ε εξεπλεηηθή δξαζηεξηφηεηα πνπ θιεξνδφηεζαλ νη επηζηήκνλεο ηεο δεθαεηίαο απηήο πνπ δηακνξθψζεθαλ θάησ απφ ηηο ηδηαίηεξεο ζπγθπξίεο πνπ πεξηγξάςακε, άλνημε ην δξφκν γηα ηε ζπζηεκαηηθή επηζηεκνληθή κειέηε θαη εξεπλεηηθή θξνληίδα ησλ θεηκέλσλ ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο. ηε δηάξθεηα ηεο επφκελεο δεθαεηίαο ηνπ εηθνζηνχ αηψλα, «ν ηχπνο ηνπ εηδηθνχ λενειιεληζηή δηακνξθψλεηαη πιένλ νξηζηηθά» 40. 2.2. Ζ εμέιημε ησλ γξακκάησλ θαη ηεο λενειιεληθήο θηινινγίαο θαηά ηελ εηθνζαεηία 1930-1950. 2.2.1. Ο εθδνηηθφο ρψξνο. Ζ αλνδηθή πνξεία πνπ είδακε λα ζεκεηψλεηαη ζην ρψξν ησλ ειιεληθψλ γξακκάησλ κεηά ηε Μηθξαζηαηηθή θαηαζηξνθή, ζπλερίζηεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 αιιά θαη αξγφηεξα, κέρξη θαη ην ηέινο ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ ην 38 Γηα πεξηζζφηεξα βι. Φηινζνθηθή ρνιή Παλεπηζηεκίνπ Θεζζαινλίθεο. Σα πξώηα 75 ρξόληα, (ζπιινγηθή έθδνζε), Θεζζαινλίθε, university studio press, 2000. 39 Δ. Κξηαξά, «Ζ θηινινγηθή γεληά ηνπ 30 ζηνλ ηνκέα ησλ λενειιεληθψλ γξακκάησλ», Δπνρέο, 9 (Ηαλνπάξηνο 1964), ζ. 12 [ζην εμήο: Κξηαξάο, Ζ θηινινγηθή γεληά ηνπ 30]. 40 Π. Γ. Μαζηξνδεκήηξεο, Δηζαγσγή ζηε Νέα Διιεληθή Φηινινγία, Αζήλα, Γφκνο, 7 2005 ( 1 1974, Θεζζαινλίθε), ζ. 269 [ζην εμήο: Μαζηξνδεκήηξεο, Ν.Δ.Φ.]. 24

1949. ηε δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ απηψλ εμαθνινπζεί λα παξαηεξείηαη ζεκαληηθή αλάπηπμε ζηνλ ηνκέα ησλ λενειιεληθψλ γξακκάησλ, κε εμαίξεζε ηελ παιηλδξφκεζε πνπ ζεκεηψλεηαη θαηά ηε δηθηαηνξία ηνπ Ησάλλε Μεηαμά. Σα θξίζηκα ηζηνξηθά γεγνλφηα ηεο εηθνζαεηίαο 1930-1950, ζηελ νπνία ηνπνζεηείηαη έλα ζεκαληηθφ κέξνο ηεο δξαζηεξηφηεηαο ηεο γεληάο ησλ θηινιφγσλ ηνπ 1930 αλάκεζα ζηνπο νπνίνπο βξίζθεηαη θαη ν Βαιέηαο -κε θπξηφηεξα ηελ ηεηξαεηή δηαθπβέξλεζε ηνπ Βεληδέινπ, ηελ ήηηα ηνπ θφκκαηφο ηνπ ην 1932, ηηο πνιηηηθέο αλσκαιίεο πνπ αθνινχζεζαλ θαη νδήγεζαλ ζηε δηθηαηνξία ηνπ Μεηαμά, ηε γεξκαληθή θαηνρή θαη ηνλ εκθχιην 41 - επεξεάδνπλ, φπσο ήηαλ αλακελφκελν, θαη ηνλ εθδνηηθφ ρψξν. Χζηφζν, παξά ηηο δχζθνιεο ηζηνξηθέο ζπγθπξίεο, ε άλζηζε θαη αλάπηπμε ηνπ ειιεληθνχ εθδνηηθνχ ζπζηήκαηνο πνπ ζπληειέζηεθε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1920, ζπλερίδεηαη ηα πξψηα ρξφληα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930. ηνλ ρψξν ηνπ βηβιίνπ παξαηεξείηαη έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο εθδνηηθψλ νίθσλ, παξαγσγέο κεγάισλ έξγσλ, έλα ζηαδηαθά δηεπξπλφκελν αλαγλσζηηθφ θνηλφ πνπ ζηξέθεηαη ζηε λενειιεληθή ινγνηερλία θαη παξνπζηάδεηαη εληζρπκέλνο ν ξφινο ηνπ βηβιίνπ ζηε δηαθίλεζε ησλ λέσλ ηδεψλ. Δπηπιένλ, νη επεξγεηηθέο ζπλέπεηεο ηεο έθδνζεο πεξηνδηθψλ ινγνηερληθήο χιεο απφ ηνπο εθδνηηθνχο νίθνπο, πνπ είρε μεθηλήζεη θαηά ηα κέζα ηεο πξνεγνχκελεο δεθαεηίαο θαη ζπλερίδεηαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εηθνζαεηίαο πνπ εμεηάδνπκε, έρεη σο απνηέιεζκα ηνλ πνιιαπιαζηαζκφ ησλ πεξηνδηθψλ Καηά ην ρξνληθφ δηάζηεκα 1930 έσο 1935 ν αξηζκφο θαη νη ηίηινη ησλ πεξηνδηθψλ είλαη ραξαθηεξηζηηθνί: Σν 1930 ηδξχνληαη νη Πξσηνπόξνη ηνπ Πέηξνπ Πηθξνχ, ην 1931 Ο Κύθινο ηνπ Απφζηνινπ Μειαρξηλνχ, ηελ ίδηα ρξνληά ην πεξηνδηθφ Οξίδνληεο, ην 1932 νη Μαθεδνληθέο Ζκέξεο αιιά θαη Οη Νένη Πξσηνπόξνη, ην 1933 ε πεξηνδηθή έθδνζε Ηδέα ησλ πχξνπ Μειά, Γηψξγνπ Θενηνθά θαη Γηάλλε Οηθνλνκίδε. Σν 1935 πνιχ ζεκαληηθή είλαη ε ίδξπζε ησλ Νενειιεληθώλ Γξακκάησλ, θαζψο θαη ησλ Νέσλ Γξακκάησλ ηνπ Αληξέα Καξαληψλε. Απφ ηηο ζειίδεο ηνπ πεξηνδηθνχ απηνχ παξνπζηάζηεθαλ γηα πξψηε θνξά πνηεηέο πνπ έκειιε λα ιάβνπλ θαζνξηζηηθή ζέζε ζηα ειιεληθά γξάκκαηα φπσο ν Οδπζζέαο Διχηεο 42. Σα ινγνηερληθά πεξηνδηθά (ηφζν εθείλα πνπ εκθαλίζηεθαλ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο φζν θαη εθείλα πνπ αλ θαη ηδξπκέλα παιηφηεξα εμαθνινχζεζαλ λα ζπλερίδνπλ ηε δξαζηεξηφηεηά ηνπο) απνηέιεζαλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ απηψλ 41 Γηα πεξηζζφηεξα βι. Βαθαιφπνπινο, Ηζηνξία, φ.π., ζεκ. 25. 42 Βι. Λίλνο Πνιίηεο, Ηζηνξία ηεο Νενειιεληθήο Λνγνηερλίαο, Αζήλα, Μ.Η.Δ.Σ., 13 2003 ( 1 1978), ζ. 293. 25

πεδίν πλεπκαηηθήο ζπζπείξσζεο ζην νπνίν αλαπηχζζεηαη ζεκαληηθφ κέξνο ηεο δξαζηεξηφηεηαο ησλ θηινιφγσλ ηα γεληάο ηνπ ηξηάληα, κέζσ ηεο δεκνζίεπζεο κειεηψλ γηα πξφζσπα θαη έξγα ηεο λενειιεληθήο ινγνηερλίαο 43. Ζ αλάπηπμε πνπ είδακε λα ζεκεηψλεηαη ζηνλ εθδνηηθφ ρψξν αλαθφπηεηαη, φπσο ήδε αλαθέξζεθε, πξνζσξηλά απφ ηε δηθηαηνξία ηνπ Μεηαμά θαη ε αξλεηηθή θαηάζηαζε πνπ δηακνξθψλεηαη ζην εθδνηηθφ ζχζηεκα ζα δηαξθέζεη κέρξη θαη ην 1940. Με ηελ επηβνιή ηεο δηθηαηνξίαο ην εθδνηηθφ ζχζηεκα δέρηεθε έλα κεγάιν πιήγκα. Σφηε μεθίλεζε ε δίσμε ηνπ βηβιίνπ, δειαδή ε απαγφξεπζε, ε ινγνθξηζία, αθφκε θαη ην δεκφζην θάςηκν ησλ βηβιίσλ, θαζψο θαη ε αχμεζε ησλ πξνπαγαλδηζηηθψλ εθδφζεσλ ηνπ θαζεζηψηνο. Ζ δηαθίλεζε ζπλεπψο θαη ε ειεχζεξε δηαηχπσζε ησλ ηδεψλ αλαθφπηεηαη. Δλδεηθηηθφ ζηνηρείν ηεο παξαθκήο ζην εθδνηηθφ ζχζηεκα είλαη ε πξνζπάζεηα ζπλεηαηξηζκνχ ηεζζάξσλ ζεκαληηθψλ εθδνηηθψλ νίθσλ, ησλ Διεπζεξνπδάθε, Κνιιάξνπ, Σδάθα-Γειαγξακκάηηθα θαη ηδέξε 44 ην 1937. Παξ φι απηά, κέζα ζην δπζκελέο απηφ πεξηβάιινλ ην εθδνηηθφ ζχζηεκα θαηνξζψλεη λα επηβηψζεη, φπσο θαίλεηαη απφ κειέηε ηεο Δζληθήο Σξάπεδαο ην 1940. Δπηζεκαίλνληαη έμη απφ ηηο «ζνβαξφηεξεο», φπσο ραξαθηεξίδνληαη, εθδνηηθέο επηρεηξήζεηο πνπ απφ ην 1910 θαη έπεηηα εμαθνινπζνχλ λα πθίζηαληαη, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ηξεηο απφ απηέο πνπ ην 1937 επηρείξεζαλ λα ζπλεηαηξηζηνχλ. Οη έμη εθδνηηθνί νίθνη πνπ αλαθέξνληαη είλαη απηνί ησλ Φέμε, ηδέξε, Κνιιάξνπ, Διεπζεξνπδάθε, Γεκεηξάθνπ, Ππξζνχ 45. Σηο ζεκαληηθέο δπζθνιίεο κε ηηο νπνίεο ήξζε αληηκέησπνο ν εθδνηηθφο ρψξνο εμαηηίαο ησλ δπζκελψλ ηζηνξηθψλ ζπλζεθψλ έξρεηαη κε ηε ζεηξά ηεο λα αλαραηηίζεη φζν θη αλ απηφ θαίλεηαη παξάδνμν- ε γεξκαληθή θαηνρή. Καηά ηε δηάξθεηα ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο, νη ζπλζήθεο απνκφλσζεο πνπ δεκηνπξγήζεθαλ επλφεζαλ ην ρψξν ησλ λενειιεληθψλ γξακκάησλ 46. Ζ θαηάζηαζε γηα νιφθιεξε ηελ ειιεληθή θνηλσλία κπνξεί λα ήηαλ αζθπθηηθή, φκσο ππήξμε θαη κηα δηάζεζε ελεξγεηηθήο ή παζεηηθήο αληίζηαζεο θαη παξάιιεια ν αηνκηθφο ρξφλνο απμήζεθε. Παξαηεξείηαη ηφηε, παξά ηηο αληίμνεο ζπλζήθεο θαη ηηο απμεκέλεο δπζθνιίεο πνπ παξνπζίαδε ε 43 Γελ έρεη πξαγκαηνπνηεζεί νινθιεξσκέλε θαηαγξαθή ηνπ ηδηαίηεξα κεγάινπ αξηζκνχ ησλ άξζξσλ πνπ ν Βαιέηαο δεκνζίεπζε ζε πνιιά πεξηνδηθά ηεο επνρήο. Δθηφο απφ ηελ θαηαγξαθή ηνπ Μίζζηνπ ησλ άξζξσλ ηνπ Βαιέηα ζηα Αηνιηθά Γξάκκαηα, θαηαγξαθή νξηζκέλσλ απ απηά κπνξεί θαλείο λα βξεη ζηελ Ηζηνξία ηεο Διιεληθήο Λνγνηερλίαο ηνπ Αξγπξίνπ. Ο Αξγπξίνπ ζηνλ δεχηεξν ηφκν πνπ θαιχπηεη ηα ρξφληα 1936-1940 θαηαγξάθεη δέθα άξζξα ζε δηάθνξα πεξηνδηθά. ηνλ ηξίην ηφκν πνπ θαιχπηεη ηα ρξφληα 1941-1944 θαηαγξάθεη έμη άξζξα. ηνλ ηέηαξην ηφκν (1945-1949) θαηαγξάθεη δεθαπέληε άξζξα θαη ηέινο ζηνλ έβδνκν ηφκν (1964-1974) έλα. 44 Βι. Δ.ΚΔ.ΒΗ., Ηζηνξία ηεο έθδνζεο, φ.π., ζεκ. 31. 45 Δ.ΚΔ.ΒΗ., Πεξηπέηεηεο ηνπ βηβιίνπ, φ.π., ζεκ. 31, ζ. 66. 46 Βι. Πνιίηεο, Πξώηκε Νενειιεληθή Φηινινγία, φ.π., ζεκ. 14, ζ. 117. 26

έθδνζε ελφο βηβιίνπ, ε ίδξπζε νξηζκέλσλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εθδνηηθνχο νίθνπο, (π.ρ. «Αεηφο» ηνπ Κίκσλα Θενδσξφπνπινπ, «Γιάξνο» ησλ Αιέθνπ Παηζηθά, Αληψλε Βνπζβνχλε, Μάξηνπ Σζαξνχρε -αδεξθνχ ηνπ Γηάλλε Σζαξνχρε-, Πάλνπ Βιαζζφπνπινπ, «Πήγαζζνο», «Οη θίινη ηνπ βηβιίνπ», ηνπ πχξνπ Μφζρνπ) θάπνηνη απφ ηνπο νπνίνπο δξαζηεξηνπνηνχληαη αθφκε θαη ζήκεξα. Πην γλσζηφ είλαη ίζσο ην παξάδεηγκα ηνπ εθδνηηθνχ νίθνπ «Ίθαξνο» ησλ Μάξηνπ Πισξίηε, Αιέθνπ Παηζηθά θαη Νίθνπ Καξχδε, πνπ ηδξχεηαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο γεξκαληθήο θαηνρήο 47 θαη αλαδεηθλχεηαη ζε έλαλ απφ ηνπο ζεκαληηθφηεξνπο εθδνηηθνχο νίθνπο πνπ επηβηψλεη κέρξη ηηο κέξεο καο. Σα ρξφληα πνπ αθνινπζνχλ, απφ ηελ απειεπζέξσζε θαη ηελ άκεζε έλαξμε ησλ εκθπιίσλ ζπγθξνχζεσλ ην Γεθέκβξε ηνπ 1944 έσο ην ηέινο ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ ην 1949 εμαθνινπζεί λα παξαηεξείηαη άλζηζε ζηνλ εθδνηηθφ ρψξν. Σν πεξηερφκελν ελφο κεγάινπ κέξνπο ησλ λέσλ βηβιίσλ πνπ εθδίδνληαη απηήλ ηελ πεξίνδν ήηαλ πνιηηηθφ 48, αιιά θαη ζε πνιιά απφ απηά, πνπ δελ ήηαλ, ιαλζάλεη ζπρλά ε ηδενινγία ηνπ ζπγγξαθέα. Δλδεηθηηθφ είλαη ην γεγνλφο πσο απφ ην ηεχρνο ηεο πξψηεο Ηνπιίνπ ηνπ 1945 μεθηλά ζηε Νέα Δζηία ε έξεπλα «Ζ ηέρλε θαη ε επνρή», κηα έξεπλα πνπ απνβιέπεη ζην λα δηεπθξηληζηεί ην θαηά πφζν ε ζηξάηεπζε έρεη ζεηηθφ ή αξλεηηθφ απνηέιεζκα ζηελ πνηφηεηα ησλ έξγσλ ηεο ινγνηερλίαο 49. Καηά ηελ εκθχιηα ζχξξαμε πνιιέο είλαη νη πεξηπηψζεηο εθδνηψλ θαη δηαλννπκέλσλ, φπσο ν Βαιέηαο, πνπ εμνξίδνληαη ιφγσ ηεο αληηζηαζηαθήο δξάζεο ηνπο θαηά ηελ πεξίνδν ηεο θαηνρήο, φπσο επίζεο θαη νη επηζέζεηο εμηξεκηζηψλ ζε αλζξψπνπο ηνπο πλεχκαηνο. Ο πλεπκαηηθφο θφζκνο ζπζπεηξψλεηαη φπνηε είλαη δπλαηφλ θαηαδηθάδνληαο κέζα απφ ηηο ζειίδεο ησλ πεξηνδηθψλ επηζέζεηο ζε βάξνο εθπξνζψπσλ ηνπ πνιηηηζκνχ. Υαξαθηεξηζηηθφο είλαη ν ηίηινο ησλ Διεπζέξσλ Γξακκάησλ «Σν πλεχκα ζε δησγκφ», φπνπ «θαηαγγέιινληαη νη επηζέζεηο ζε εζνπνηνχο θαηά ηε δηάξθεηα ζεαηξηθήο παξάζηαζεο» 50. Ζ δηακαξηπξία ππνγξάθεηαη απφ έλα κεγάιν πιήζνο δηαλννπκέλσλ ηεο επνρήο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ν Βαιέηαο. Ζ αληνρή ηνπ εθδνηηθνχ ζπζηήκαηνο, παξά ηηο δπζθνιίεο πνπ παξαηεξνχληαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ρξφλσλ απηψλ, ιεηηνχξγεζε επλντθά, γηα ηελ πξνψζεζε ηεο 47 Γηα πεξηζζφηεξα βι. Ίθαξνο. Σα πξώηα πελήληα ρξόληα (1943-1993), (ζπιινγηθή έθδνζε), Αζήλα, Ίθαξνο, 1993. 48 Βι. Υαηδηψηεο, Βηβιηνπσιεία Αζήλαο, φ.π., ζεκ. 30, ζζ. 199-200. 49 Βι. Αιέμαλδξνο Αξγπξίνπ, Ηζηνξία ηεο Διιεληθήο Λνγνηερλίαο θαη ε πξόζιεςή ηεο ζηα ρξόληα ηνπ εηεξνθαζνξηζκέλνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ (1945-1949), ηέηαξηνο ηκ., Αζήλα, Καζηαληψηεο, 2004, ζ. 74. [ζην εμήο: Αξγπξίνπ, ΗΝΔΛ 1945-1949]. 50.π., ζ. 102. 27