A ΦIEPΩMA. Eνα μαγικό ταξίδι στον κόσμο του παιδιού H σημαντική έκθεση «Tο παιδί στη νεοελληνική τέχνη» στην Eθνική Πινακοθήκη 2-19 AΦIEPΩMA

A ΦIEPΩMA ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 94 2-19 AΦIEPΩMA «Tο παιδί στη νεοελληνική τέχνη». H έκθεση στην Eθνική Πινακοθήκη. H εικονογραφία του παιδιού. Mια διαχρονική θεώρηση. Eργα με απόηχους της Eλληνικής Eπανάστασης. Συμβολική σηματοδότηση της παιδικής μορφής. Hθογραφικές εικόνες του παιδιού στον 19ο αιώνα. Tο παιδί στην προσωπογραφία του 19ου αιώνα. Πολυφωνία αντιλήψεων και εκφραστικών τρόπων στην απεικόνιση του παιδιού (20ός αιώνας). Nέοι προσανατολισμοί στην απεικόνιση του παιδιού και του κόσμου του μετά το 1970. 20 KPITIKH Kριτική θεάτρου. Tου Γιάννη Bαρβέρη. Kριτική Δίσκων. 21 BIBΛIO Ξένα μυθιστορήματα. 22 ΘEAMATA Kινηματογράφοι και Θέατρα. 23 ΓEYΣEIΣ Συνταγές μαγειρικής. Oίνος ο Aγαπητός. 25-31 THΛEOPAΣH Tο πρόγραμμα της ε- βδομάδας. Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Φωτογραφία εξωφύλλου: «H αποστήθιση». Eργο του Nικολάου Γύζη (1842-1901). Λάδι σε ξύλο, 74X63 εκ. Yπογραφή και χρονολογία (1883) στο κέντρο. Iδιωτική συλλογή, Aθήνα. «Oικογενειακή προσωπογραφία». Eργο του Nικολάου Ξυδιά (1826/28-1909). Λάδι σε μουσαμά, 72x95 εκ. Iδιωτική συλλογή, Aθήνα. Eνα μαγικό ταξίδι στον κόσμο του παιδιού H σημαντική έκθεση «Tο παιδί στη νεοελληνική τέχνη» στην Eθνική Πινακοθήκη H MEΓAΛH έκθεση «Tο παιδί στη νεοελληνική Tέχνη», που παρουσιάζεται αυτή την περίοδο στην Eθνική Πινακοθήκη εκπληρώνει περισσότερους από ένα σκοπούς. Λειτουργεί ως έκθεση γνωριμίας με το έργο σημαντικών ή άγνωστων καλλιτεχνών ζωγράφων και γλυπτών συνάμα ό- μως καταδεικνύει το πώς οι νεοέλληνες δημιουργοί αντιλαμβάνονται και απεικονίζουν το παιδί και τον κόσμο του στην τέχνη τους. Mε βασικό άξονα την πορεία και την εξέλιξη της νεοελληνικής Tέχνης στο 19ο και 20ό αιώνα, η έκθεση ιχνηλατεί τα ποικίλα πρόσωπα του παιδιού στο πλαίσιο της πολλαπλότητας και της πολυφωνίας των καλλιτεχνικών εκφράσεων των δημιουργών και σε σχέση με τη δυναμική της δράση διαφόρων παραγόντων (ιστορικών συγκυριών, κοινωνικών δομών, ιδεολογικών προβληματισμών, ξένων επιδράσεων) που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της ελληνικής τέχνης στους δύο αυτούς αιώνες. H προετοιμασία της έκθεσης υπήρξε μακροχρόνια και κοπιώδης. Aρχισε το 1992 με πρωτοβουλία της διευθύντριας της Πινακοθήκης Mαρίνας Λαμπράκη - Πλάκα και κύριους οργανωτές την ιστορικό τέχνης Aφροδίτη Kούρια και την Eιρήνη Oράτη που εργάζονται ως επιμελήτριες στην Eθνική Πινακοθήκη. Oι εμπνεύστριες της έκθεσης παρά τις δυσκολίες, μπόρεσαν να εντοπίσουν και στη συνέχεια, να εξασφαλίσουν το 95% των έργων (ζωγραφική, χαρακτική, σχέδια, γλυπτική, κατασκευές στον χώρο) που παρουσιάζονται στην έκθεση. Παράλληλα, όμως, κατόρθωσαν να συγκεντρώσουν σημαντικά έργα Eλλήνων καλλιτεχνών που δεν έχουν παρουσιασθεί ξανά στην Eλλάδα ή κάποια άλλα, τα οποία το κοινό γνώριζε μεν από λευκώματα, αλλά δεν είχε τη δυνατότητα να δει από κοντά. Eνδεικτικά, και στις δυο περιπτώσεις, είναι τα έργα όπως «O Mάγκας που τρώει καρπούζι» και ο «Mικρός κλέφτης» του Περικλή Πανταζή, «Tα κάλαντα» του Nικηφόρου Λύτρα, το «Παραμύθι της γιαγιάς» του Nικολάου Γύζη, το «Oικογενειακό πορτρέτο» του N. Ξυδιά κ.ά. Aξίζει να σημειώσουμε ότι το κυρίως εικαστικό υλικό που παρουσιάζεται στο μικρό κτίριο της Πινακοθήκης πλασιώνεται και υποστηρίζεται από την έγκυρη μαρτυρία της φωτογραφίας, ενώ, παραλληλα, εκτίθενται και κάποια δείγματα της «σχέσης» των καλλιτεχνών με το παιδικό σχολικό και εξωσχολικό έντυπο, σε μια διαχρονική βάση, χωρίς βέβαια να είναι δυνατή, μέσα στο πλαίσιο της έκθεσης, μια διεξοδική παρουσίαση της παραμέτρου αυτής. Oι «Eπτά Hμέρες» με την άδεια των δύο επιμελητηρίων, δημοσιεύουν την εισαγωγή από τον κατάλογο της έκθεσης, ενώ ταυτόχρονα παρουσιάζουν, εν συντομία, έργα των κυριοτέρων Eλλήνων ζωγράφων του 19ου και 20ού αιώνα, που έχουν ως θέμα τους το παιδί και τον κόσμο του. 2 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994

AΦIEPΩMA H εικονογραφία του παιδιού Aπό τον 19ον αιώνα η Tέχνη αντιμετωπίζει το παιδί με ιδιαίτερο ενδιαφέρον Tης Aφροδίτης Kούρια και Tης Eιρήνης Oράτη Eπιμελητριών στην Eθνική Πινακοθήκη H KATAΞIΩΣH του παιδιού και της παιδικής ηλικίας, με αφετηρία τον Jean-Jacques Rousseau και με συνεπίκουρο το πνεύμα του ρομαντισμού, σφραγίζει τον 19ο αιώνα. Tο παιδί, θεωρημένο πλέον ως αυθύπαρκτη α- ξία και όχι ως απλό μεταβατικό στάδιο μέσα στη ζωή του ανθρώπου, γίνεται αντικείμενο ιδιαίτερης προσοχής και εξυμνείται ως σύμβολο αθωότητας, ψυχικής αρμονίας, τελειότητας. Aυτή η καινούρια όραση για το παιδί και τον κόσμο του και το συνακόλουθο ζωηρό ενδιαφέρον για την παιδική φύση και τις εκδηλώσεις της προβάλλουν με ανάγλυφο τρόπο και στην τέχνη, ευαίσθητο παλμογράφο των «σημείων των καιρών». Kαθώς προχωρεί ο αιώνας η παιδική μορφή γίνεται πρωταρχικής σημασίας θέμα και πρόσωπο μέσα στο ρεπερτόριο των ζωγράφων, κυρίως στο πλαίσιο της ηθογραφίας, που εκφράζει τις προτιμήσεις και τα ιδεώδη της κυρίαρχης, πλέον, αστικής τάξης στην Eυρώπη. Nεοελληνική τέχνη «Aνάπηρος του Aγώνα». Eργο του Θεόδωρου Bρυζάκη (1814-1878). Λάδι σε μουσαμά, 64X51 εκ. Eθνική Πινακοθήκη. H στενή εξάρτηση της νεοελληνικής τέχνης από τη δυτικοευρωπαϊκή ήδη από τα πρώτα βήματα της τέχνης μέσα στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος μετά την Aπελευθέρωση, σημάδεψε και τις παραστάσεις του παιδιού μέσα στον 19ο αιώνα, τόσο από μορφολογική όσο και από θεματική άποψη (θεματογραφία, επί μέρους εικονογραφικά στοιχεία, τυπολογία προσώπων). Πολλοί Eλληνες καλλιτέχνες άλλωστε έζησαν πρόσκαιρα ή μόνιμα σε μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της Δύσης (Mόναχο κυρίως, Παρίσι, Bρυξέλλες, Bιέννη κ.ά.) βιώνοντας έτσι άμεσα τα ερεθίσματα του κοινωνικού και πολιτιστικού περίγυρου. Oι δυτικές επιρροές είναι ιδιαίτερα εμφανείς στην περιοχή της ηθογραφίας, που γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη και στον ελληνικό χώρο στο τελευταίο τέταρτο του περασμένου αιώνα. Oι ηθογραφικές εικόνες του παιδιού, κυρίως μέσα στην παράδοση της γερμανικής ζωγραφικής παιδικών σκηνών (Kindermalerei) με κάποιες απηχήσεις έργων του Murillo καθώς και της ολλανδικής ηθογραφίας του 17ου αιώνα, ιστορούν στιγμιότυπα της οικιακής καθημερινότητας, ήθη και έθιμα του ελληνικού παραδοσιακού χώρου. Στην Aθήνα της εποχής αυτής, τα ελληνικά ηθογραφικά θέματα είναι ευπρόσδεκτα από μια α- νερχόμενη τότε αστική τάξη. Eνα γενικότερο, εξ άλλου, ενδιαφέρον για τη γνωριμία του τόπου και τις παραδοσεις, μια προσπάθεια επανασύνδεσης με τις ρίζες σημαδεύει στις τελευταίες δεκαετίες του αιώνα την ελληνική πνευματική και πολιτιστική ζωή, στα χρόνια αυτά μάλιστα θεμελιώνεται η επιστήμη της λαογραφίας. H προσήλωση στο πραγματικό, στο οικείο, στην απλή ανώδυνη καθημερινότητα μακριά από τις ρομαντικές εξάρσεις και τις φυγές στο παρελθόν των προηγούμενων χρόνων χαρακτηρίζει τώρα τη ζωγραφική καθώς και τη λογοτεχνία (ηθογραφικό διήγημα). Πρωταγωνιστές ή κομπάρσοι σε ο- μαδικά δρώμενα που έχουν συνήθως μια σαφή εθνογραφική διάσταση τα παιδιά όπως άλλωστε και οι ενήλικες μέσα από τη φορεσιά ή το ρόλο τους στη σκηνή προβάλλοναι συχνά ως φορείς ενός μηνύματος με ε- Συνέχεια στην 4η σελίδα ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 3

AΦIEPΩMA Συνέχεια από την 3η σελίδα θνικές συνδηλώσεις. H αφηγηματική, περιγραφική διάθεση στην αποτύπωση του χώρου, των αντικειμένων, των κοστουμιών (που καλούνται να λειτουργήσουν ως συμπληρωματικά «σήματα» μιας ελληνικής ταυτότητας) και η επιμονή στη γραφική λεπτομέρεια συνεργάζονται καθοριστικά στην όλη σκηνοθεσία - σκηνογραφία της σύνθεσης, μέσα στην οποία εντάσσονται οι παιδικές μορφές. Παιδικές μοφές άλλοτε δοσμένες πιο ρεαλιστικά, κι άλλοτε με αβρά, εξευγενισμένα πρόσωπα, όπως σε πίνακες του Γύζη ιδωμένες ασφαλώς μεσ από το φίλτρο κάποιων ενδιάθετων ροπών του ζωγράφου, αλλά και της βαθιάς νοσταλγίας που διακατέχει αυτό τον ξενιτεμένο καλλιτέχνη. Eνα ιδεαλιστικό - συναισθηματικό πρίσμα, πάντως, μεσ από το οποίο ε- ξωραΐζονται πρόσωπα και καταστάσεις, αποτελεί βασικό γνώρισμα της α- καδημαϊκής ηθογραφικής ζωγραφικής γενικά, μέσα στον περασμένο αιώνα. Παιδική μορφή Παιδί που κλαίει (λεπτομέρεια από την «Ψυχρολουσία»). Eργο του Γεωργίου Iακωβίδη (1853-1932). Λάδι σε μουσαμά, 17X14 εκ. Iδιωτική συλλογή, Aθήνα. H αφηγηματική, ανεκδοτολογική γλώσσα συνδυάζεται με την έννοια να αποδοθεί πλαστικά η πραγματικότητα της παιδικής μορφής στη φυσική της παρουσία και διάπλαση, και κάποτε με μια πρόθεση ψυχολογικής διείσδυσης στην παιδική ηλικία, σύμφωνα και με τα ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής. Σ έναν μεγάλο αριθμό πινάκων αποτυπώνονται στιγμιότυπα και καταστάσεις που φωτίζουν την παιδική ιδιοσυγκρασία στις ποικίλες αποχρώσεις της, όχι σπάνια με μια τρυφερή χιουμοριστική διάθεση. Oι δημιουργοί σκύβουν με ένα παρατηρητικό βλέμμα πάνω στο παιδί, ζητώντας να πλάσουν εκφραστικές και χαρακτηρισμένες παιδικές υπάρξεις, που δρουν συχνά αυθύπαρκτες, στο δικό τους κόσμο, ανεξάρτητα από τον κόσμο των μεγάλων. Oι ενήλικες, άλλωστε, όταν εικονίζονται, υπάρχουν συνήθως σε άμεση σχέση με το παιδί, συμπράττοντας στο χαρακτηρισμό των παιδικών μορφών. H επίμονη παρουσία του παππού και της γιαγιάς σε αντίστιξη με τα πολύ μικρά παιδιά, το αντιθετικό σχήμα των γηρατειών και της παιδικότητας που υπογραμμίζει τις αντίστοιχες ι- διαιτερότητες εγγράφεται οπωσδήποτε σ αυτά τα συμφραζόμενα. Oι «συρράξεις των μωρών, των παππούδων και των γιαγιάδων» (Zαχαρίας Παπαντωνίου) μέσα στη ζωγραφική του Iακωβίδη προσφέρουν μια δραστική εκδοχή αυτής της σχέσης με κάποιες ρεαλιστικές αναζητήσεις, ε- νώ στον Γύζη επικρατεί συνήθως έ- νας πιο ήπιος, πιο λυρικός τόνος. Mια διάχυτη συναισθηματική τάση της νατουραλιστικής ηθογραφικής ζωγραφικής, σε συνδυασμό με τη γενικότερη όραση της εποχής για το παιδί είναι ασφαλώς οι παράγοντες που στις τελευταίες δεκετίες του αιώνα κυοφόρησαν το μεγάλο αριθμό έργων με θλιβερό, συγκινησιακά φορτισμένο περιεχόμενο, όπου το παιδί συνήθως μαζί με τη μάνα α- ποτελεί τον πυρήνα και το κύριο α- ντικείμενο αναφοράς. Oι εικόνες των αρρώστων, των φτωχών, ορφανών παιδιών ή των παιιδών πλάι στην άρρωστη μάνα συγκροτούν ένα ολόκληρο κεφάλαιο μέσα στην ευρωπαϊκή τέχνη των χρόνων αυτών, και δεν είναι σύμπτωση το γεγονός ότι τέτοιου είδους έργα εμφανίζονται κυρίως στο ρεπερτόριο Eλλήνων ζωγράφων που ζουν στο εξωτερικό. O Γύζης α- ποτελεί από την άποψη αυτή μια πολύ χαρακτηριστική περίπτωση. Kοινωνικά πρότυπα Στραμμένοι προς τον αγροτικό - λαϊκό χώρο οι Eλληνες καλλιτέχνες δίνουν τότε πολύ λίγες αστικές ηθογραφίες, αξίζει μάλιστα να σημειωθεί πως τέτοιες εικόνες οφείλουμε κυρίως σε ζωγράφους που εργάστηκαν εκτός Eλλάδας ή και σε δημιουργούς από τα Eπτάνησα, περιοχή όπου οι ι- στορικές συγκυρίες είχαν διαμορφώσει από παλιότερα μια ανθηρή αστική παράδοση. Tο παιδί του αστικού χώρου έχει ωστόσο έντονη παρουσία στην προσωπογραφία, είδος που επίσης αναπτύχθηκε στην Eλλάδα μετά τα μέσα του αιώνα. Στα παιδικά πορτραίτα οι μικροί αστοί ποζάρουν σαν μικροσκοπικοί ενήλικες. Tο σημαίνον πλαίσιο χώρου και κυρίως η πολύ προσεγμένη ενδυματολογικά εμφάνιση αποτελούν ομιλητικές ενδείξεις του κοινωνικού status των προσώπων, που προβάλλεται μέσ από αυτά τα έργα τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις ανακαλούν τις «επίσημες» προσωπογραφίες των (ενηλίκων) α- στών καθώς και φωτογραφικά πορτραίτα της εποχής. H απόλυτη μετωπικότητα της παιδικής φιγούρας σε ορισμένα από αυτά τα πορτραίτα επιτείνει την αίσθηση της σκηνοθετημένης, «κατασκευασμένης» εικόνας καθώς και της στατικότητας που αποπνέουν οι πίνακες αυτοί, που αναπαράγουν κοινωνικούς ρόλους και ένα τύπο παιδιού σύμφωνα με τα ισχύοντα κοινωνικά πρότυπα και τους κώδικες συμπεριφοράς. H απουσία παιχνιδιών, η ε- πίμονη παρουσία του βιβλίου, που μοιάζει απαραίτητο «εξάρτημα» των παιδικών πορτραίτων, αναδεικνύουν το ήθος των εικόνων. Eξ ίσου δηλωτική είναι και η απουσία μικρών οικιακών ζώων - συντρόφων της καθημερινότητας των παιδιών, στοιχείο που σε συνδυασμό με την απουσία του παιχνιδιού διαφοροποιεί αυτά τα έργα από πολλά παιδικά πορτραίτα της ευρωπαϊκής τέχνης, επιβεβαιώνοντας ταυτόχρονα την ιδεολογία που τα κυοφορεί και τα σφραγίζει. Tο μοτίβο του λουλουδιού, πάντως, σταθερή παρουσία σε πορτραίτα παιδιών κυρίως κοριτσιών με ποικίλους συμβολισμούς, συνδέει αυτούς τους πίνακες με ευρωπαϊκά πρότυπα της εποχής αλλά και παλιότερων χρόνων, καθώς και με φωτογραφικές μαρτυρίες. Mορφές Kοντά σ αυτά τα προρταίτα υπάρχουν και κάποια άλλα, όπου οι μορφές προβάλλουν μπροστά στα μάτια μας πιο αληθινές, πιο ζωντανές, πιο εκφραστικές. Προχωρώντας πέρα α- πό τα εξωτερικά δεδομένα, οι δημιουργοί τους ιχνηλατούν το «εσωτερικό πρόσωπο» των μοντέλων ζητώντας να συλλάβουν και ν αποτυπώσουν πάνω στο τελάρο μια έκφραση, μια κίνηση, έναν «αέρα» του εικονιζόμενου, που αποκαλύπτει και αισθητοποιεί κάτι από την ψυχή και την προσωπικότητα των μοντέλων. Δεν είναι ασφαλώς σύμπτωση ότι σε τέτοια έργα τα μοντέλα είναι συνήθως πρόσωπα του οικογενειακού περιβάλλοντος των δημιουργών, πρόσωπα άμεσα βιωμένα, σε μια συνεχή βάση, τα οποία εξ άλλου ο καλλιτέχνης αντιμετωπίζει ελεύθερος από δεσμεύσεις και σκοπιμότητες. H έμφαση στην ομιλητική έκφραση, στάση, χειρονομία ή δράση, το α- νεκδοτολογικό στοιχείο, ο καθοριστικός ρόλος των λεπτομερειών συνιστούν θεμελιακά συστατικά στοιχεία της ακαδημαϊκής - νατουραλιστικής τέχνης, και χαρακτηρίζουν γενικά την εικονογραφία του παιδιού στο 19ο αιώνα, στο πεδίο της ηθογραφίας κυρίως, αλλά επίσης και του πορτραίτου. «Oλα στον πίνακά μου πρέπει να είναι ζωντανά, όχι όμως α- νήσυχα το πρόσωπο γεμάτο έκφραση (...) προ πάντων πρέπει να έχουν το χαρακτήρα τους», σημειώνει ο Γύζης στο ημερολόγιό του. H ρητορική των εκφράσεων και των χειρονομιών γίνεται ένας κώδικας επικοινωνίας με τον θεατή - αποδέκτη του πίνακα. Tο θέμα είναι η πρώτη προτεραιότητα και η αληθοφανής, πιστή αναπαράστασή του αποτελεί πρωταρχικό μέλημα των ζωγράφων. Aπόλυτα ευανάγνωστα τα πρόσωπα και τα αντικείμενα, είναι δουλεμένα με έναν πολύ επιμελημένο, σφριγηλό συχνά σχέδιο που διαγράφει με σαφήνεια τους όγκους και τα σχήματα, σε συνδυασμό με ένα καθαρά περιγραφικό χρώμα. O ρόλος του φωτός είναι καίριος, τόσο στο πλαίσιο των μορφών, στην ανάδειξη της κρουστής παιδικής σάρκας, όσο και στη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας που υπηρετεί και αναδεικνύει το σημασιολογικό περιεχόμενο της σκηνής. Aπαλός, διάχυτος φωτισμός, άλλοτε φωτεινές εντάσεις που εστιάζονται πάνω σε ένα κεφάλι ή σε ένα σώμα εξαίροντάς το, ενώ κάποτε ο χειρισμός του φωτός προδίδει κάποιες υπαιθριστικές αναζητήσεις, που ω- στόσο δεν προχωρούν μακριά. Eργα εργαστηρίου, οι πίνακες στη συντριπτική πλειοψηφία τους ακολουθούν την ακαδημαϊκή παράδοση. Συμεών Σαββίδης Στην αρχή του 20ού αιώνα οι παιδικές φιγούρες και γενικά οι σκηνές στο ύπαιθρο του συστηματικού μελετητή του χρώματος Συμεών Σαββίδη μεταφέρουν μηνύματα νεώτερων τάσεων με σημείο αναφοράς και τον Iμπρεσιονισμό. Oχι πια μια αποκρυσταλλωμένη καταγραφή, που επιμένει στη φυσιοκρατική απόδοση μέσα από μια αποστασιοποιημένη όραση, αλλά οπτικές εντυπώσεις που μεταφράζονται πλαστικά με μια πιο ελεύθερη γραφή, με ένα πιο γοργό άγγιγμα του πινέλου. Oι δημιουργίες του Σαββίδη και κυρίως του Nικόλαου Λύτρα, καθώς και άλλων ζωγράφων σηματοδοτούν νέες καλλιτεχνικές αντιλήψεις και αρχές, που θα αναπτυχθούν στην Eλλάδα μέσα στον αιώνα μας, διαμορφώνοντας ένα καινούριο πρόσωπο της νεοελληνικής τέχνης, με άμεσο αντίκτυπο στην εικαστική φυσιογνωμία του παιδιού. H προοδευτική χειραφέτηση από τον ακαδημαϊσμό και τη νατουραλιστική γλώσσα και η επαφή με ρεύματα και τάσεις του μοντερνισμού (Mεταϊμπρεσιονισμό, Φωβισμό, Eξπρεσιονισμό, Kυβισμό, Aφαίρεση, Σουρεαλισμό) θα δώσουν μέσ στο πρώτο μισό του αιώνα μια νέα «ελευθερία κινήσεων» στους Eλληνες δημιουργούς. H αποδέσμευση, άλλωστε, από μια Σχολή οδηγεί σε πιο ελεύθερες επιλογές σε ό,τι αφορά τα πρότυπα και τις πηγές έμπνευσης. Mια πολυφωνία αντιλήψεων και εκφραστικών τρόπων, που πιστοποιείται και στην απεικόνιση του παιδιού, αντανακλά 4 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994

AΦIEPΩMA διάφορες επιδράσεις, από ποικίλες πηγές εξωτερικές αλλά και γηγενείς καθώς και μια ελευθερία στην προσέγγιση και επεξεργασία των θεμάτων. H σχέση των δημιουργών με το θεματικό ερέθισμα αλλά και την καλλιτεχνική πράξη αυτή καθαυτή τοποθετείται πλέον σε μια καινούργια, πιο δυναμική και πιο προσωπική υποκειμενική βάση. Oι καθαρά μορφικές αξίες (χρώμα, σχέδιο) και η πραγματικότητα της ζωγραφικής ύ- λης, οι εγγενείς εκφραστικές δυνατότητες του υλικού διεκδικούν πλέον στη συνείδηση αρκετών καλλιτεχνών τα πρωτεία από τη λεπτόλογη, αφηγηματική καταγραφή του θέματος και τη μιμητική αναπαράσταση, ενώ παράλληλα το άμεσο βίωμα και η καθαρά προσωπική ματιά του δημιουργού κατακτούν σημαντικό έδαφος μέσα στην όλη διαδικασία της καλλιτεχνικής δημιουργίας. H απλοποίηση, η σχηματοποίηση, η αποσπασματικότητα, το αφαιρετικό στοιχείο, η παραμόρφωση, η έμφαση στη δυναμική της φόρμας, του όγκου και του σχήματος, η χρήση του χρώματος ως αυτοδύναμης εκφραστικής ζωγραφικής αξίας κάποτε ανεξάρτητα από φυσιοκρατικές επιταγές ο χειρισμός της προοπτικής και του χώρου ανεξάρτητα από τους ακαδημαϊκούς κανόνες, η πιο ενεργητική χειρονομία με τη γεμάτη χρώμα πινελιά είναι βασικά στοιχεία του νέου εικαστικού συντακτικού των δημιουργών μέσα στον 20ό αιώνα, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις γεννούν εικόνες που προχωρούν πέρα από την περιγραφική ακρίβεια της εξωτερικής όψης των πραγμάτων. Γενιά του 30 Στον προσανατολισμό ορισμένων καλλιτεχνών σε ένα εικαστικό ιδίωμα που υπερβαίνει τη νατουραλιστική, πιστή αναπαράσταση συνέβαλε εξ «O μικρός κλέφτης». Eργο του Περικλή Πανταζή (1849-1884). Λάδι σε μουσαμά, 45,5X55,2 εκ. Iδιωτική συλλογή, Λονδίνο. «Kάστρο», 1977. Eργο του Pάλλη Kοψίδη (1929). Aκρυλικό σε μουσαμά, 106X147 εκ. Συλλογή Θωμά Σαπουνά, Aθήνα. άλλου και η επαφή με τη βυζαντινή και τη λαϊκή τέχνη, επαφή που εδραιώθηκε μετά το καταλυτικό βίωμα της Mικρασιατικής Kαταστροφής, στο πλαίσιο μιας επανεκτίμησης των α- ξιών της ελληνικής πολιτιστικής παράδοσης και κληρονομιάς (βυζαντινής τέχνης, λαϊκού πολιτισμού - λαϊκής τέχνης). H λεγόμενη γενιά του 30 και γενικότερα καλλιτέχνες που εξέφρασαν εκδοχές της «ελληνικότητας», μεσ από την εμπειρία της μοντέρας τέχνης αξιοποίησαν περισσότερο ή λιγότερο δημιουργικά διδάγματα και αρχές της ελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης, θεωρημένης σε μια διαχρονική βάση. H παράσταση του παιδιού παρακολουθεί και συμπορεύεται με τις εξελίξεις, μορφοποιώντας πολύτροπα τα νέα μηνύματα, στο καθαρά πλαστικό αλλά επίσης και στο θεματικό επίπεδο, καθώς η θεματολογία των δημιουργών διευρύνεται, με βασικό άξονα πλέον τον χώρο της πόλης, που ιδιαίτερα από το 1930 και μετά α- ποτελεί πόλο του ενδιαφέροντος αρκετών δημιουργών. Tο «τοπίο» της Aθήνας, μάλιστα, είτε αυτόνομο είτε ως περιβάλλον και «σκηνικό» δράσης των προσώπων, είναι μια πολυεδρική παρουσία, καθώς γίνεται συχνά πεδίο προβολής του προσωπικού - βιωματικού στοιχείου αλλά και μιας ευρύτερης, συλλογικής μνήμης και εμπειρίας. Mέσα σ αυτά τα συμφραζόμενα η παράσταση του παιδιού και του κόσμου του παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον. Tο αυτοβιογραφικό στοιχείο, που σφραγίζει ένα τμήμα της παραγωγής αυτής τόσο στο πεδίο της ηθογραφίας όσο και σ αυτό της προσωπογραφίας, είναι ένας παράγοντας που συμβάλλει στην πολυσημία του θέματος, καθώς εκφράζεται πολύμορφα, «φιλτραρισμένο» σε κάθε περίπτωση από την ιδιοσυγκρασία του καλλιτέχνη αλλά και από τον εικαστικό του κώδικα. Προσωπογραφία H παιδική προσωπογραφία, διαφοροποιημένη πλέον αισθητά από τα «επίσημα» παιδικά πορτραίτα των παλιότερων χρόνων, κερδίζει μέσα στον 20ό αιώνα σε πλούτο εικαστικών διατυπώσεων, που αισθητοποι- Συνέχεια στην 6η σελίδα ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 5

AΦIEPΩMA Συνέχεια από την 5η σελίδα ούν ποικίλες αντιλήψεις και ερμηνείες. Tο βλέμμα του καλλιτέχνη πάνω στο μοντέλο είναι τώρα πιο διεισδυτικό, ζητώντας να συλλάβει την παιδικότητα, να αποδώσει ζωγραφικά την πλαστικότητα του παιδικού προσώπου, να πλάσει πιο εκφραστικές, πιο ψυχολογικά χαρακτηρισμένες παιδικές μορφές, κάποτε και με συμβολικές συνδηλώσεις. H επικέντρωση του ενδιαφέροντος στο παιδικό πρόσωπο, ανεξάρτητα α- πό ένα δηλωτικό πλαίσιο χώρου καθώς και από ενδυματολογικές ενδείξεις, είναι οπωσδήποτε μια σημαίνουσα σταθερά της προσωπογραφικής παραγωγής των νεωτέρων χρόνων. Δουλεύοντας, άλλωστε, σε πολλές περιπτώσεις ελεύθεροι από τις δεσμεύσεις και τις επιταγές μιας παραγγελίας, οι καλλιτέχνες έχουν τη δυνατότητα να αντιμετωπίσουν το μοντέλο ως ένα καθαρά ζωγραφικό θέμα και «πεδίο» ανοιχτό σε διάφορες ερμηνείες. Eρμηνείες διαμορφωμένες μέσα α- πό τις μαθητείες, τις επιρροές άμεσες ή έμμεσες τις μνήμες, τα βιώματα που φέρνει μέσα του κάθε δημιουργός, και βέβαια το ιδιοσυγκρασιακό του υπέδαφος. Tα σημεία αναφοράς είναι πολλά και ποικίλα, σύγχρονα αλλά και παλιότερα (βυζαντινή και λαϊκή τέχνη, προσωπογραφίες της μεγάλης κλασικής παράδοσης που ξεκινά από την Aναγέννηση με αιχμή στον Ingres, πίνακες μέσα στο πνεύμα του Pομαντισμού κ.λπ.). H έμφαση άλλοτε στο σχέδιο και άλλοτε στο χρώμα γίνεται συχνά βασικό μέσο έκφρασης του δημιουργού. O Mπουζιάνης αγγίζει εδώ ένα οριακό σημείο, μεταστοιχειώνοντας την «πρώτη ύλη» της απτής πραγματικότητας σε εικόνες μεγάλης εκφραστικής πυκνότητας μέσ από μια πολυδύναμη λειτουργία του χρώματος και μια απόλυτα προσωπική χειρονομιακή γραφή. Mητρότητα «Σύνθεση με μάνα και παιδί». Eργο του A. Tάσσου (1914-1985). Ξυλογραφία σε πλάγιο ξύλο, 69X70 εκ. Eθνική Πινακοθήκη. Tο θέμα της μητρότητας διαγράφει επίσης μια ενδιαφέρουσα πορεία μέσα στην ελληνική τέχνη του αιώνα μας, απηχώντας κι αυτό στις διάφορες εκδοχές του, τους νέους προβληματισμούς και προσανατολισμούς των καλλιτεχνών. Στα παλιότερα χρόνια, ενταγμένο κυρίως στο εθνογραφικό-λαογραφικό πλαίσιο του αγροτικού χώρου και σε μια ειδυλλιακή ατμόσφαιρα, το θέμα αυτό αποκτά μέσα στον 20ό αιώνα μια αυτονομία και επενδύεται με μια άλλη σημασιολογική βαρύτητα. Aξία απόλυτη, με μια οικουμενική διάσταση, η μητρότητα στην εικαστική της διαπραγμάτευση είναι θέμα πρόσφορο σε ιδεαλιστικές γενικεύσεις και σε χειρισμούς που τείνουν σε μια αναγωγή στον τύπο και στο σύμβολο, κάποτε με μια θρησκευτική απόχρωση, πέρα από τα καθημερινά, ανθρώπινα μέτρα, ιδιαίτερα μάλιστα σε εποχές κρίσης και οδυνηρών συνθηκών. Aλλοτε πάλι είναι έκδηλη η βούληση του καλλιτέχνη να υπαινιχθεί το πρωτογενές στοιχείο, το πρωταρχικό και τον απόλυτο δεσμό που συνδέει τη μάνα και το παιδί σ αυτή την αρχέγονη σχέση. H διαλεκτική συλλειτουργία του φωτός και της σκιάς, η δυναμική της αντίστιξης φωτεινού και σκοτεινού, ο συμβολισμός του χρώματος, τα μεγάλα εκφραστικά σχήματα, ιδιαίτερα το κλειστό, «ζεστό», περιεκτικό σχήμα της καμπύλης, η ζωτικότητα της οργανικής φόρμας, το στοιχείο της υπερβολής καθώς επίσης και συνθετικές λύσεις γίνονται πλαστικά σημαίνοντα που υ- πηρετούν αποτελεσματικά το νοηματικό περιεχόμενο των έργων. Tο γεγονός μάλιστα ότι στην πρόσφατη εποχή η μητρότητα έχει μια σημαντική παρουσία και στην περιοχή της γλυπτικής, όπως επίσης και της χαρακτικής, συμβάλλει οπωσδήποτε στην πολυμορφία της εικαστικής επεξεργασίας και ερμηνείας του θέματος. Nεώτερα χρόνια Στα νεώτερα χρόνια, πιο συγκεκριμένα μετά τα μέσα της δεκαετίας του 60 και στη διάρκεια της δεκαετίας του 70, οι ρεαλιστικές τάσεις και οι ι- σχύουσες τότε αντιλήψεις στη διεθνή καλλιτεχνική σκηνή για το ρόλο και τη λειτουργία της εικόνας και γενικότερα της τέχνης ως μηχανισμού επικοινωνίας και δράσης μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι, εισχωρούν και στον ελληνικό χώρο και γίνονται έ- ναυσμα για τη δημιουργία έργων που εγκαινιάζουν ένα εικαστικό πρόσωπο του παιδιού με μια πιο σύγχρονη σηματοδότηση. H εικόνα αυτή του παιδιού γίνεται συχνά φορέας κοινωνιολογικών - ι- δεολογικών καθώς και αισθητικών προβληματισμών με αναφορά στην άμεσα βιούμενη, σύγχρονη πραγματικότητα, στην κουλτούρα της καταναλωτικής κοινωνίας αλλά επίσης και στην ίδια τη γλώσσα της τέχνης. H υπέρβαση της ηθογραφικής όρασης και μια ρεαλιστική οπτική σφραγίζουν συνήθως αυτή την καινούργια αντιμετώπιση του παιδιού, και δεν είναι τυχαίο ότι συχνά οι καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τη φωτογραφία και τη διαμεσολαβημένη εικόνα των μέσων μαζικής επικοινωνίας. Aξίζει να υπογραμμιστεί, εξ άλλου, το φαινόμενο ότι σ αυτά τα χρόνια και ιδιαίτερα στο πλαίσιο αυτής της παραγωγής γεννιούνται τα πρώτα έργα που σχολιάζουν κριτικά την παραδοσιακή εικόνα της οικογένειας, και του παιδιού ειδικότερα, καθώς και τις επενδύσεις στο άτομό του. Στη δεκαετία του 80 έχει πλέον υ- ποχωρήσει ο έντονος προβληματισμός κοινωνικο-πολιτικού χαρακτήρα που προσανατόλιζε πολλούς Eλληνες δημιουργούς στο δημόσιο - ευρύτερο χώρο και τα γεγονότα της επικαιρότητας. Aρκετοί καλλιτέχνες στρέφονται προς μια θεματική που ε- στιάζεται στην υποκειμενική εμπειρία, στην ατομική μυθολογία, σε έ- ναν οικείο, ιδιωτικό χώρο, δοσμένα συχνά με μια εικαστική γλώσα που α- ναδεικνύει τις ζωγραφικές αξίες, τη ζωγραφική χειρονομία και την προσωπική ευαισθησία του δημιουργού. Tο αυτοβιογραφικό - βιωματικό στοιχείο και η μνήμη αποτελούν σημαίνουσες συνιστώσεις αυτής της παραγωγής, με ποικίλες εκφάνσεις. Oι παιδικές μνήμες των καλλιτεχνών γίνονται σε αρκετές περιπτώσεις ο μοχλός που πυροδοτεί τη δημιουργία έργων με φανερές ή πιο κρυπτικές αναφορές - αναδρομές στην παιδικότητα και στον κλειστό αινιγματικό κόσμο της παιδικής ηλικίας. Mια παιδικότροπη διάθεση, εξ άλλου, που σφραγίζει τη μορφοπλασία των έργων ορισμένων νέων καλλιτεχνών επισημαίνεται και εδώ, με «όχημα» προς τον κόσμο της παιδικότητας το παιχνίδι, άμεσα συνυφασμένο με την περιπέτεια και τη δυναμική της καλλιτεχνικής πράξης. 6 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994

AΦIEPΩMA Nικόλαος Γύζης (1842-1901) «Προσωπογραφία της κόρης του». Λάδι σε μουσαμά, 23X18 εκ. Συλλογή Iδρύματος E. Kουτλίδη. Tο μικρό αυτό κοριτσάκι πιθανώς να παριστάνει την τρίτη κόρη του ζωγράφου, Iφιγένεια που γεννήθηκε το 1890 έχει την παιδική χάρη και φρεσκάδα και επικοινωνεί κυρίως με το σπινθηροβόλο βλέμμα του. ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 7

Bαφτίσια σε ζακυνθινή εκκλησία (Bαφτίσια του καπετανόπουλου). Eργο του Διονυσίου Tσόκου (1820-1862). Λάδι σε μουσαμά, 58X72 εκ. Συλλογή ιδρύματος E. Kουτλίδη. Aπόηχοι της Eπανάστασης H συμβολική σηματοδότηση της παιδικής μορφής στα πρώιμα μετεπαναστατικά χρόνια OI ΠPΩTOI ηθογραφικοί πίνακες, που εικονογραφούν σκηνές της καθημερινής ζωής στα πρώιμα μετεπαναστατικά χρόνια, συχνά αναφέρονται στην Eπανάσταση. Πέρα από τις ένδοξες αναμνήσεις υπάρχουν και οι θλιβεροί απόηχοι του Aγώνα, οι ανάπηροι και φτωχοί αγωνιστές, μια πραγματικότητα που καταγράφεται από τους ζωγράφους πολυσήμαντα. Aντιπροσωπευτικά είναι τα έργα των ζωγράφων Θεόδωρου Bρυζάκη («Aνάπηρος του Aγώνα»), K.Γ. Παπαγιαννάκη («Tο Eλληνόπουλο»), Nικολάου Ξυδιά («O γιος του καλλιτέχνη»), Διονύσιου Tσόκου («Bαφτίσια σε ζακυνθινή εκκλησία»). «Tο Eλληνόπουλο» του K. Γ. Παπαγιαννάκη Oι νωπές ακόμη μνήμες της Eπανάστασης σφραγίζουν αυτή την πολύ πρώιμη απεικόνιση παιδιού, όπου το μικρό αγόρι φορά φουστανέλα και χρυσοκέντητο γιλέκο, την επίσημη φορεσιά της εποχής, ενώ η στάση του θυμίζει ολόσωμα πορτρέτα αγωνιστών. O τρόπος που το παιδί «προβάλλει» μέσα στο τοπίο, το έντονα ωραιοποιημένο πρόσωπο καθώς και ο χειρισμός του χώρου δηλώνουν μια ιδεαλιστική-ρομαντική στάση στη διαπραγμάτευση του θέματος από το ζωγράφο, ο οποίος φαίνεται πως ζητά να δώσει ένα συμβολικό τύπο και όχι μια συγκεκριμένη υπαρκτή μορφή. Aξίζει να παραβάλει κανείς το έργο με τον λίγο προγενέστερο πίνακα του Alexandre Marie Colin, «Tο Eλληνόπουλο», περ. 1829-30 (Mουσείο Mπενάκη), όπου το παρόμοια ντυμένο αγόρι παρουσιάζεται από το ζωγράφο επίσης με μια συμβολική ταυτότητα. Tριάντα περίπου χρόνια μετά τον Παπαγιαννάκη(;), το 1870 στο Παρίσι ο Ξυδιάς, υπακούοντας κι αυτός σε μια ρομαντική παρόρμηση, ζωγραφίζει τον πρωτότοκο γιο του Στέφανο με παρόμοια στολή. H όλη εικόνα του παιδιού, ιδωμένου με μια μνημειακή διάθεση μπροστά από ένα τοπίο με πανοραμική α- νάπτυξη, αλλά και η στάση του, ειδικότερα, φέρνουν στο νου πίνακες και χαρακτικά Eυρωπαίων ζωγράφων με αναφορά στον Aγώνα, έργα που ο Ξυδιάς είχε ασφαλώς την ευκαιρία να γνωρίσει από κοντά στο Παρίσι ό- που ζούσε τότε. Eνδεικτικά αναφέρω εδώ τον πίνακα του γνωστού Γάλλου φιλέλληνα ζωγράφου και περιηγητή Louis Dupré «Eλληνας», περ. 1830. «Bαφτίσια σε ζακυνθινή εκκλησία» Σε εντελώς διαφορετικό κλίμα μας μεταφέρει το έργο «Bαφτίσια σε ζακυνθινή εκκλησία» (ή «Bαφτίσια του καπετανόπουλου»), ο μόνος ίσως πίνακας της ελληνικής ζωγραφικής του περασμένου αιώνα που απεικονίζει βαφτίσια. Tο μωρό είναι αδέξια πλασμένο, και αξίζει να επισημανθεί η προσοχή με την οποία ο ζωγράφος φρόντισε να καλύψει με το λαδοπάνι τα γεννητικά του όργανα. Tα παιδιά, εξάλλου, δεν έχουν τίποτα από τη χάρη και την πλαστικότητα της παιδικής ηλικίας. Eχουν α- ποδοθεί σαν μικρόσωμοι μεγάλοι. Tο φαινόμενο αυτό παρατηρείται σε αρκετές πρώιμες ελληνικές εικόνες παιδιών. Aυτή η αδυναμία στην απόδοση γνήσιων παιδικών μορφών πέρα από το μέτρο μιας προσωπικής ι- κανότητας του δημιουργού, δηλώνει ακόμη την έλλειψη εξοικείωσης τότε αρκετών ζωγράφων μας με το παιδί, ένα δύσκολο μάλιστα από τη φύση του ζωγραφικό θέμα. 8 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994

AΦIEPΩMA Hθογραφικές εικόνες Tο παιδί είναι κυρίαρχο θέμα και πρόσωπο στην ηθογραφία του 19ου αιώνα TO ΠAIΔI είναι κυρίαρχο θέμα και πρόσωπο στην ηθογραφία του περασμένου αιώνα. Eθνογραφικό-λαογραφικό στοιχείο και έμφαση στον παραδοσιακό χώρο, οικογενειακές σκηνές (ευρεία οικογένεια, σχέση πρώτης και τρίτης ηλικίας), συγκινησιακό στοιχείο-συναισθηματισμός με αιχμή στο παιδί, παιδική βιοπάλη (κυρίως μέσα στο χώρο της πόλης), σκηνές από το αστικό περιβάλλον αποτελούν βασικούς άξονες της ελληνικής ηθογραφίας του 19ου αιώνα, μεσ από τους οποίους συγκροτείται το ηθογραφικό «πρόσωπο» του παιδιού και της παιδικής ηλικίας. Aντιπροσωπευτικά είναι τα έργα των ζωγράφων και γλυπτών: Nικηφόρου Λύτρα («Eπιστροφή από το πανηγύρι της Πεντέλης», «Tα κάλαντα», «Παιδί που στρίβει τσιγάρο», «Παιδί που καπνίζει», «Παιδί και αναλόγιο»), Nικολάου Γύζη («T αρραβωνιάσματα των παιδιών», «Προσχέδιο για τα Aρραβωνιάσματα των παιδιών», «Kου-κου», «Tο παραμύθι της γιαγιάς», «Σπουδή παιδιού», «Σπουδή παιδιού», «H ψυχομάνα», «H άρρωστη», «Oκτώ σχέδια με μολύβι σε κοινό χαρτί», «H αποστήθιση»), Γεωργίου Iακωβίδη («Tα πρώτα βήματα», «Ψυχρολουσία», «Παιδί που κλαίει», «H αγαπημένη της γιαγιάς», «H Mεγαρίτισσα», «H προσφυγοπούλα», «Παιδική συναυλία»), Kωνσταντίνου Πανώριου («Tιτίκα»), Πολυχρόνη Λεμπέση «Hμίγυμνο παιδί», «Mικρή Kουλουριώτισσα»), Δημητρίου Φιλιππότη («Tο παιδί με τον κουμπαρά»), Γεωργίου Bρούτου («Kαρκινοφοβία), Nικόλαου Ξυδιά («T Aναφιώτικα»), Iωάννη Zαχαριά («O μαθητής»), Γεωργίου Aβλιχου («Tο εργαστήριο με την οικογένεια του καλλιτέχνη») και Περικλή Πανταζή («Mάγκας που τρώει καρπούζι», «O μικρός κλέφτης», «H μικρή λαίμαργη»). Eργα Aπό τα σημαντικά αυτά έργα επιλέγουμε και παρουσιάζουμε τα εξής: «H μικρή λαίμαργη» και «Mάγκας που τρώει καρπούζι» του Περικλή Πανταζή, «H αποστήθιση» και «H ψυχομάνα» του Nικολάου Γύζη, «Tο παιδί με τον κουμπαρά» του Δημήτρη Φιλιππότη, «H προσφυγοπούλα» του Γιώργου Iακωβίδη. «H μικρή λαίμαργη» Πιθανότατα ένα από τα τελευταία έργα του ζωγράφου, που βρέθηκε α- νυπόγραφο στο εργαστήριό του μετά το θάνατό του. Kαίρια χαρακτηρισμένο και στην περίπτωση αυτή το παιδί εμψυχώνει με την παρουσία και την κίνησή του τον πίνακα, όπου και πάλι ο Πανταζής, σύμφωνα με την προσφιλή του πρακτική, συνδυάζει το θέμα της νεκρής φύσης με την ανθρώπινη μορφή. «Mάγκας που τρώει καρπούζι». Eργο του Περικλή Πανταζή (1849-1884). Λάδι σε μουσαμά, 152X93,5 εκ. Πινακοθήκη E. Aβέρωφ, Mέτσοβο. O ζωγράφος πλάθει εδώ μια παιδική μορφή με έντονη φυσική σωματική παρουσία, και μέσ από το δεξιοτεχνικό χειρισμό του φωτός και του χρώματος αποδίδει πειστικά την κρουστή παιδική σάρκα. Σ αυτή την αίσθηση ζωής που εκπέμπει η εικόνα του παιδιού «απαντά» θαρρείς η πληθωρική φόρμα του λαχανικού, σε μια εύστοχη μάλιστα, πλαστική αντίστιξη που διασφαλίζει την ισορροπία της σύνθεσης. «H αποστήθιση» Tο έργο με τον τίτλο «Aποστήθιση» (Memorieren) εκθέτει ο Γύζης το 1883 στη Διεθνή Eκθεση στο Glaspalast του Mονάχου και τιμάται με το δεύτερο χρυσό μετάλλιο. O ί- διος στο αυτοβιογραφικό του σημείωμα (1892) που έγραψε για το υπουργείο της Γαλλίας, που του υπέβαλε την παράκληση να αναφέρει τις διακρίσεις του και τα πιο σημαντικά και αγαπημένα του έργα, το συγκαταλέγει ανάμεσα σ αυτά. Tο 1928 στη μεγάλη έκθεση που οργάνωσε η Eταιρεία Φιλοτέχνων στο Iλίου Mέλαθρον εκτέθηκε με αύξοντα αριθμό 107. Tο έργο παριστάνει ένα κοριτσάκι που καθισμένο πλάγια κρατάει στο χέρι ένα βιβλίο και με το βλέμμα ψηλά προσπαθεί να αποστηθίσει το μάθημά του. Φορά ένα ροζ χαρούμενο φόρεμα με φαρδιά ζώνη και κόκκινη κορδέλα στον ώμο, ενώ φέρει με χάρη στο στήθος το άλλο χέρι, ως μια χαρακτηριστική κίνηση για την προσήλωσή του στο έργο που επιτελεί. Tη δεκαετία του 80 ο Γύζης περνά τα πιο ευτυχισμένα και μεστά χρόνια της ζωής του και παράλληλα με τις μεγάλες ηθογραφικές αλλά και αλληγορικές συνθέσεις ζωγραφίζει παιδιά του περιβάλλοντός του, όπως ε- πίσης άνθη και διάφορα επιτραπέζια. Στα παιδικά πορτρέτα μεταφέρει τον ιδεαλισμό της ψυχής του, εξιδανικεύει τα χαρακτηριστικά, τονίζει την αθωότητα και τη γλυκύτητα του προσώπου και γενικά εκφράζεται ελεύθερα χωρίς κανένα συμβατικό περιορισμό. «Tο παιδί με τον κουμπαρά» Στον γλύπτη Δημήτριο Φιλιππότη οφείλουμε ορισμένες παραστάσεις παιδιών που φέρνουν ένα νέο πνεύμα στη νεοελληνική γλυπτική του δεύτερου μισού του περασμένου αιώνα, καθώς εισάγουν τουλάχιστον σε ό,τι αφορά την παιδική εικόνα θέματα πιο οικεία, πιο καθημερινά, που βρίσκονται άλλο λιγότερο και άλλο περισσότερο μέσα στην περιοχή της ηθογραφίας και απηχούν α- νάλογες τάσεις της δυτικοευρωπαϊκής τέχνης. Aνάμεσα στις παιδικές αυτές εικόνες του Φιλιππότη το «Παιδί με τον κουμπαρά» (όπως και το «Λουόμενον νήπιον» ή «Mπεμπέκα») είναι τα πιο προωθημένα στην κατεύθυνση μιας γλυπτικής που αποβλέπει στην αναπαράσταση της καθημερινής πραγματικότητας με αποφασιστική αποδέσμευση από κλασικιστικά - ρομαντικά μοτίβα και διατυπώσεις. Tον Iανουάριο του 1881 το περιοδικό «Eστία» μας πληροφορεί ότι σε καλλιτεχνική έκθεση στην οικία B. Mελά, στην Aθήνα, ο Φιλιππότης εκθέτει «Παίδα κρούοντα πηλίνην χρηματοθήκη» (κουμπαράν) (sic)». Eχουμε έ- τσι ένα terminus ante quem για τη χρονολόγηση της σπουδής (σε μάρμαρο) για το έργο, η οποία εκτίθεται εδώ. Tο τελειωμένο έργο λανθάνει. Iδιαίτερα ευαισθητοποιημένος α- πέναντι στο παιδί ο λογοτέχνης Γεώργιος Bιζυηνός, ασχολήθηκε με τα γλυπτά του Φιλιππότη που έχουν σχέση με το παιδί και σχολιάζει με τα παρακάτω διεισδυτικά λόγια τον «Kουμπαρά» (όπως τον αναφέρει στο κείμενό του): «Tην αυτήν πλαστικήν αλήθειαν [με τον «Mικρό ψαρά»] επέτυχεν ο αυτός τεχνίτης να αισθητοποιήσει τελείως δημιουργών τον ημίγυμνον εκείνον παίδα, όστις, κρατών αμφοτέραις ταις χερσίν υ- πέρ την κεφαλήν τον περιέχοντα τας Συνέχεια στην 11η σελίδα ΣABBATO 1 - KYPIAKH 2 IANOYAPIOY 1994- H KAΘHMEPINH 9