Α. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΚΡΙΣΗ; Με όρους ψυχικής υγείας, ένας άνθρωπος βρίσκεται σε κρίση όχι λόγω κάποιου τραυματικού γεγονότος ή εμπειρίας, αλλά λόγω της αδυναμίας του να αντιμετωπίσει μια κατάσταση. Τα γεγονότα που πυροδοτούν την κρίση μπορεί να αφορούν από ένα αναμενόμενο αναπτυξιακό γεγονός (στάδια ζωής) (π.χ. είσοδος στην εφηβεία) μέχρι μια φυσική καταστροφή, οικονομική/κοινωνική κρίση (εξωτερικά γεγονότα και πιέσεις), ή και το θάνατο αγαπημένου προσώπου, την κακοποίηση (γεγονότα ζωής). Η χρήση των βασικών συμβουλευτικών/θεραπευτικών δεξιοτήτων μπορεί να βοηθήσει και πιθανόν να προλάβει την εκδήλωση του λεγόμενου Μετατραυματικού Συνδρόμου (PTSD) όπως σαφέστατα έδειξε η εμπειρία με στρατιώτες στους παγκόσμιους πολέμους αλλά και στους πιο σύγχρονους (Βιετνάμ, Κορέα, Πόλεμος του Κόλπου κλπ), καθώς και σε καταστροφές όπως η πτώση των δίδυμων πύργων. Το Μετατραυματικό Σύνδρομο συνδέεται όχι μόνο με ψυχολογικά συμπτώματα (π.χ κρίσεις πανικού, αποσύνδεση από κομμάτια του εαυτού κλπ) αλλά και με ψυχοσωματικά συμπτώματα καθώς και χρόνιες ασθένειες. Ορισμένοι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυθόρμητα μηχανισμούς που είναι εστιασμένοι στη λύση του προβλήματος (problem-focused) (κάτι κάνω) ενώ άλλοι μηχανισμούς που είναι εστιασμένοι στη ρύθμιση των συναισθημάτων (emotion-focused) (κάπως θέλω να νιώθω). Μια ισορροπία αυτών των δύο ανάλογα και με τα χαρακτηριστικά της κατάστασης φαίνεται πως είναι ιδανική. Ο μηχανισμός αντιμετώπισης μπορεί να γίνει κομμάτι του προβλήματος αν κάποιος π.χ. υπερβολικά το συναίσθημά του (π.χ. αρνείται την κατάσταση) ή εστιάζεται μονομερώς στο τι να κάνει όταν είναι σαφές ότι δεν έχει αλλά περιθώρια πρακτικής αντιμετώπισης τη δεδομένη στιγμή. Σε πρόσφατη έρευνα των μελετητών από τη «Μέριμνα» (Papadatou et al., 2012) με εφήβους που βίωσαν τη μεγάλη φωτιά στην Πελοπόννησο τον Αύγουστο του 2007, βρέθηκε ότι γεγονότα ζωής (π.χ. θάνατος) πριν από την καταστροφή, απώλειες μετά την καταστροφή, καθώς και αναποτελεσματικοί μηχανισμοί αντιμετώπισης του τραύματος συνδέονται με αυξημένη εμφάνιση του Μετατραυματικού Συνδρόμου (PTSD) και της κατάθλιψης. Η αυξημένη κοινωνική υποστήριξη και η συναισθηματική χαλάρωση ήταν αποτελεσματικοί μηχανισμοί αντιμετώπισης. Συμπερασματικά: Το πόσο στρες θα βιώσει ένας άνθρωπος σε μια στρεσογόνο κατάσταση εξαρτάται από τον τρόπο (μηχανισμούς αντιμετώπισης της) καθώς και την ποιότητα του κοινωνικού του δικτύου υποστήριξης (βλ. και παρακάτω). 1
Β. ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΙ ΣΤΟΧΟΙ Η συμβουλευτική δουλειά σε περίπτωση κρίσης είναι βραχεία και στοχεύει στη μείωση του στρες, στην προσφορά συναισθηματικής υποστήριξης και στην ανάπτυξη αποτελεσματικών μηχανισμών αντιμετώπισης. Μπορεί να είναι εντελώς αυτόνομη δουλειά ή να εντάσσεται σε ένα ψυχοθεραπευτικό συμβόλαιο σε περίπτωση που ένα άτομο έρχεται σε φάση κρίσης ή συμβαίνει μια κρίση στη διάρκεια της ψυχοθεραπείας του. Σε κάθε περίπτωση η κρίση μας εστιάζει στο εδώ και τώρα και στην αξιολόγηση των άμεσων αναγκών του ατόμου. Γενική παρατήρηση: Τα άτομα που αντιμετωπίζουν μια κρίση βρίσκονται συχνά σε κατάσταση σοκ και αυτό σημαίνει ότι οι πληροφορίες αλλά και η προσπάθεια προσέγγισης θα πάρει όσο χρόνο χρειαστεί και θα γίνει με μικρά και προσεκτικά βήματα. Δεν μπορούμε να ανακουφίσουμε κάποιον μαγικά! Ανεξάρτητα από την θεωρητική προσέγγιση του ειδικού η αντιμετώπιση μιας κρίσης χρειάζεται τα εξής: 1. Αξιολόγηση της κατάστασης: Δεξιότητες της πρώτης φάσης της διερεύνησης (π.χ. προσεκτική ακρόαση και ανάπτυξη πρωτογενούς ενσυναίσθησης). Διερευνητικές ερωτήσεις για το πώς αντιλαμβάνεται το πρόβλημα και τι χρειάζεται σε συναισθηματικό και πρακτικό επίπεδο. Διερεύνηση για τη φροντίδα του εαυτού (ύπνος, φαγητό και άλλες βασικές ανάγκες). 2. Εκπαίδευση Παροχή πληροφόρησης για την κατάσταση. Π.χ. στη συμβουλευτική με άτομα που έχουν διαγνωσθεί με HIV/AIDS ή με οποιαδήποτε άλλη χρόνια ασθένεια είθισται οι ειδικοί να τους δίνουν αρχικά λίγες πληροφορίες γιατί δεν μπορούν να τις αφομοιώσουν, και να παρέχουν φυλλάδια που θα διαβάσουν στο σπίτι ως την επόμενη συνάντηση. Βήματα που θα χρειαστούν για να ξεπεραστεί ή να μειωθεί ο αντίκτυπος. Βοήθεια στο να καταλάβουν ότι οι αντιδράσεις τους είναι φυσιολογικές και αναμενόμενες. Επίσης ότι θα μπορέσουν να επανέλθουν ενισχύοντας τη ρεαλιστική σκέψη και όχι την υπεραισιοδοξία ή την απαισιοδοξία. 3. Διερεύνηση και ενίσχυση του υποστηρικτικού τους δικτύου Γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι που έχουν και μπορούν να αξιοποιήσουν το υποστηρικτικό τους δίκτυο με τρόπους που θα δούμε παρακάτω τα βγάζουν καλύτερα πέρα σε περιόδους κρίσεων. Ο ειδικός βοηθά να συνειδητοποιήσουν την δυνατότητα αυτή και τους βοηθά να κατά γράψουν τα άτομα που αποτελούν το υποστηρικτικό τους δίκτυο. Τους βοηθά να αξιοποιήσουν το δίκτυό τους κάνοντας τη διάκριση μεταξύ της περιστασιακής εξάρτησης από τους ανθρώπους του δικτύου και της μόνιμης εξάρτησης που μπορεί να δημιουργεί φόβο ή ντροπή. 4. Ανάπτυξη δεξιοτήτων αντιμετώπισης αγχογόνων καταστάσεων. Χρησιμοποιούνται δεξιότητες από τη δεύτερη φάση: κατανόηση (π.χ. αναγνώριση μοτίβων, πρόκληση, αυτό-αποκάλυψη κλπ). Ο ειδικός βοηθά το άτομο να συνειδητοποιήσει με ποιους τρόπους τα βγάζει πέρα σε δύσκολες καταστάσεις γενικά, ποιοι από αυτούς τους μηχανισμούς που έχει στο «ρεπερτόριό» του είναι βοηθητικοί και ποιοι όχι, ενισχύοντας αλλά και μαθαίνοντας αποτελεσματικότερους μηχανισμούς. Π.χ. η άρνηση μιας κατάστασης δεν είναι αποτελεσματικός μηχανισμός ούτε η αρνητική σύγκριση 2
με τους άλλους. Η ρεαλιστκή αντιμετώπιση και η θέαση της κατάστασης από μικρή συναισθηματική απόσταση είναι αποτελεσματικός μηχανισμός. 5. Η επαφή με τις δυνατότητές του και τις μικρές πηγές ευχαρίστησης. Η ανάπτυξη υποστηρικτικού εσωτερικού διαλόγου που βασίζεται και στις δυνατότητες αλλά και στην εμπειρία του παρελθόντος, καθώς και σε δεξιότητες που πιθανόν μαθαίνουν για πρώτη φορά (τι σημαίνει υποστηρίζω τον εαυτό μου με μια εσωτερική παρηγορητική φωνή: π.χ. «Τώρα δυσκολεύομαι ή είμαι σε πανικό. Έχω περάσει και άλλες δυσκολίες και τα κατάφερα. Τα πράγματα θα καλυτερεύσουν. Πώς μπορώ να φροντίσω και να ευχαριστήσω τον εαυτό μου με μικρά πράγματα για να αντέξει τις τωρινές αντιξοότητες;») Χρήση δεξιοτήτων από την Τρίτη φάση: πράξη (π.χ. αυτοαξιολόγηση, επισήμανση δυνατοτήτων και επιτυχημένων χειρισμών στο παρελθόν κλπ). Γ. ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ ΚΑΙ ΕΝΙΣΧΥΣΗ ΤΟΥ ΥΠΟΣΤΗΡΙΚΤΙΚΟΥ ΔΙΚΤΥΟΥ Βοηθούμε τους ανθρώπους να: Διευκρινίσουν ποιοι είναι οι σημαντικοί άνθρωποι στο υποστηρικτικό τους δίκτυο και αν αυτοί είναι αρκετοί. Να κατανοήσουν πώς αξιοποιούν αυτούς τους ανθρώπους στην τρέχουσα κατάσταση και αν τους αξιοποιούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Να αναπτύξουν τα δίκτυα κοινωνικής τους υποστήριξης ή να ενεργοποιήσουν μέλη που ήδη υπάρχουν σε αυτά. Καταγράφοντας το δίκτυο: Δίνουμε την οδηγία να καταγραφεί το δίκτυο σαν ένας σχεδιάγραμμα με 4 ομόκεντρους κύκλους. Ο πρώτος πλησιέστερα στο κέντρο είναι ο εαυτός, ο επόμενος είναι το πρωτογενές δίκτυο (primary network) (μέλη οικογένειας, άλλοι συγγενείς, φίλοι, συνάδελφοι, γείτονες), το δίκτυο των μη επαγγελματιών υποστηρικτών (informal network) (μέλη ομάδων π.χ. σε οποιαδήποτε οργάνωση (εθελοντική, θρησκευτική, πολιτική, σε αθλητικό κλαμπ, σε καλλιτεχνική ομάδα κλπ, αλλά και τα μέλη ομάδας σε συμβουλευτική/ψυχοθεραπεία) και ο επόμενος ο κύκλος των επαγγελματιών υποστηρικτών (formal network) (κοινωνικές υπηρεσίες, ιατρικές υπηρεσίες, νομική υποστήριξη, εκπαιδευτές, δάσκαλοι, σύμβουλοι/ψυχοθεραπευτές). Ποιότητα του δικτύου. Το μέγεθος του δικτύου (πόσα άτομα το απαρτίζουν) δεν είναι το ίδιο με την ποιότητα του δικτύου. Η ποιότητα αφορά την ένταση των δεσμών με τον εαυτό και την πυκνότητα, δηλαδή την αλληλεπίδραση των μελών και είναι πολύ πιο σημαντική. Στο σχεδιάγραμμα μπορεί να καταγραφεί η ένταση του δεσμών χρησιμοποιώντας γραμμές που ενώνουν ένα άτομο του δικτύου με τον εαυτό: χοντρή ή διπλή γραμμή (στενός δεσμός), λεπτή ή μονή γραμμή (μέτριος δεσμός), πολύ λεπτή ή διακεκομμένη (περιστασιακός δεσμός). Επίσης με διαφορετικό χρώμα και απλή γραμμή μπορούν να συνδεθούν μεταξύ τους τα άτομα του δικτύου που γνωρίζονται (πυκνότητα του δικτύου). Διερεύνηση της έντασης των δεσμών Ποια από αυτά είναι τα άτομα στα οποία μπορώ να βασιστώ σε περίπτωση ανάγκης για πρακτική ή/και συναισθηματική βοήθεια. Που να μπορώ να πω ότι «στη χειρότερη περίπτωση μπορώ πάντα να στηριχθώ στον ή στην» 3
Ποια είναι τα άτομα που με κάνουν να νιώθω ότι αξίζω και με διαβεβαιώνουν για αυτό; Ποια είναι τα άτομα που αν έχανα θα ένιωθα τη ζωή μου λειψή, θα ένιωθα ότι ένα κομμάτι του εαυτού μου χάνεται για πάντα; Ποια είναι τα άτομα που μπορούν να έρθουν σπίτι μου απρόσκλητα σε μια δική τους ώρα ανάγκης και να μη με νοιάζει πώς θα είναι το σπίτι μου ή εγώ τη στιγμή εκείνη; Διερεύνηση της πυκνότητας των δεσμών Ποια από τα άτομα του δικτύου μου γνωρίζονται μεταξύ τους έστω και λίγο; Σε περιπτώσεις κρίσεις οι σύμβουλοι ή ψυχοθεραπευτές μπορεί να προτείνουν στο άτομο να έρθει σε μια συνάντηση με μέλη του υποστηρικτικού του δικτύου. Ακόμα ο ειδικός τονίζει ότι ο ίδιος αποτελεί μέλος του κύκλου των επαγγελματιών υποστηρικτών και μπορεί να τον αξιοποιήσει (π.χ. να του τηλεφωνήσει σε στιγμή ανάγκης). Ακόμα μπορεί να προτείνει την ένταξη του ατόμου σε συμβουλευτική ή ψυχοθεραπευτική ομάδα όταν η κρίση βρίσκεται σε ύφεση. Η ομάδα αποτελεί για ένα διάστημα ένα από τα κομμάτια του υποστηρικτικού δικτύου του ατόμου αλλά αποτελεί κατά κύριο λόγο το μέσο ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων για τη δημιουργία ενός δικτύου ή την καλύτερη αξιοποίηση του υπάρχοντος δικτύου. Πρόσθετη βιβλιογραφία Αldridge, S. & Rigby,S. (eds) (2001). Counseling skills in context. London. Hodder & Stoughton. (Ε-library/Books/Counselling-Therapy). Velleman, R. & Sarajane, A. (2010) Counseling and helping. London: BPS/Blackwell (Εlibrary/Books/Counselling-Therapy) Δ. ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΕΣ. Χαλάρωση και διαλογισμός. Αρκετοί ειδικοί μαθαίνουν στους ανθρώπους που συμβουλεύουν ασκήσεις χαλάρωσης ή διαλογισμού. Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι ως μηχανισμός αντιμετώπισης μια άσκηση χαλάρωσης (που αποτελεί μηχανισμό εστιασμένο στη ρύθμιση του συναισθήματος) δρα συμπληρωματικά σε μηχανισμούς αντιμετώπισης εστιασμένους στο πρόβλημα. Παραδείγματα. Επιλέγουμε ένα δεκάλεπτο τη μέρα ή περισσότερο σε ένα ήσυχο μέρος και καθόμαστε αναπαυτικά. Φλόγα. Εστίασε το βλέμμα σου στη φλόγα ενός κεριού. Άρχισε να αναπνέεις ρυθμικά. Κλείσε τα μάτια σου και προσπάθησε να κρατήσεις την εικόνα της φλόγας. Κράτησέ την όσο πιο καθαρή μπορείς. Αν αρχίσει να θολώνει άνοιξε πάλι τα μάτια σου και κοίταξε πάλι τη φλόγα. Επανέλαβε αρκετές φορές μέχρι να είσαι σε θέση να την κρατήσεις για αρκετή ώρα. Κάνε εξάσκηση και τις επόμενες μέρες. Δοκίμασε αργότερα να φέρνεις στη μνήμη σου τη φλόγα με κλειστά μάτια ακόμα και όταν δεν έχεις ανάψει κερί και να μένεις συγκεντρωμένος στην εικόνα για ένα δεκάλεπτο. Ανάπνεε πάντα ρυθμικά. Ασφαλές μέρος. Διάλεξε ένα μέρος πραγματικό ή φανταστικό όπου νιώθεις μεγάλη ευχαρίστηση και ασφάλεια. Πήγαινε με τη φαντασία σου σε αυτό το μέρος όταν 4
νιώθεις να σε κατακλύζουν δυσάρεστες σκέψεις ή αίσθηση απελπισίας ή ανημποριάς. Ανάπνεε ρυθμικά. Ακούμπησε τα χέρια σου στα γόνατά σου και καθώς βρίσκεσαι στο ασφαλές σου μέρος χτύπα ελαφρά μια το δεξί και μια το αριστερό γόνατο. Αν προτιμάς κάνε το με τους ώμους αγκαλιάζοντας τον εαυτό σου σαν πεταλούδα (δεξί χέρι σε αριστερό ώμο, αριστερό χέρι σε δεξί ώμο). Συνέχισέ το για όση περισσότερη ώρα μπορείς μέχρι να νιώσεις ότι οι δυσάρεστες σκέψεις μοιάζουν πιο απόμακρες ή σαν να βρίσκονται πίσω από ένα τζάμι. Σοφό πρόσωπο. Διάλεξε ένα πρόσωπο για να κάνεις μια φανταστική συζήτηση. Μπορεί να είναι αγαπημένο πρόσωπο (π.χ. ένας καλός φίλος που σε κατανοεί και σε αγαπά, ένα αγαπημένο πρόσωπο που έχει πεθάνει και εμπιστευόσουν πάντα τις συμβουλές του), ένας ξένος που έχει τη φήμη του σοφού, ένα σοφό φανταστικό πλάσμα από άλλον πλανήτη. Κάνε του μια ερώτηση και άκου προσεκτικά τι έχει να σου πει. Μπορείς να συζητήσεις μαζί του αν θέλεις. Έχει να σου μεταφέρει επιπλέον και ένα σημαντικό μήνυμα που θα σε ωφελήσει και είναι κάτι που δεν ρώτησες. 5