Η Ήπειρος στο Σταυροδρόμι της Ιστορίας: Από το 40.000 π.χ. έως τον 1 ο Αιώνα π.χ.

Η Ήπειρος στο Σταυροδρόμι της Ιστορίας: Από το 40.000 π.χ. έως τον 1 ο Αιώνα π.χ. Νίκος Καρανικόλας 1, Πέρυ Λαφαζάνη 2, Λαμπρινή Στάμου 3 1. Λέκτορας ΑΠΘ, 2. Επικ. Καθηγήτρια ΑΠΘ, Τ.Θ. 439, 54124 Θεσσαλονίκη, lafazani@topo.auth.gr, Τηλ. 2310 996144, Fax 2310 996415 3. Φιλόλογος Περίληψη «Άπειρος γη» των αρχαίων θαλασσοπόρων η Ήπειρος, δηλαδή χώρα δίχως πέρας. Ορίζεται από το Ιόνιο πέλαγος στα δυτικά, τον Αμβρακικό κόλπο στα νότια, την οροσειρά της Πίνδου στα Ανατολικά και από μια γραμμή που τέμνει τους ορεινούς όγκους και τις ενδιάμεσες στενές κοιλάδες από το όρος Ιβάν έως τα Ακροκεραύνια προς Βορρά. Ήταν λοιπόν, χώρα έρημη και ακατοίκητη η Ήπειρος; Αποκομμένη και απομονωμένη από τον υπόλοιπο κόσμο; Αφιλόξενη για το ανθρώπινο είδος; Σ αυτά τα ερωτήματα θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε κάνοντας ένα μακρύ και γοητευτικό ταξίδι στο χώρο και στο χρόνο, με τη βοήθεια της Χαρτογραφικής επιστήμης και της σύγχρονης τεχνολογίας. Ξεκινώντας από την Παλαιολιθική εποχή (40.000 π.χ.), διατρέχοντας την προϊστορία και περνώντας στους ιστορικούς χρόνους θα φτάσουμε στο τέλος της προ Χριστού εποχής. Θα ανακαλύψουμε τους τόπους και τα όρια διαμονής των προϊστορικών ανθρώπων, τα φύλα τα οποία κατά καιρούς εγκαταστάθηκαν στην Ήπειρο, την εξάπλωσή τους, μέσα από άξονες σχέσεων και επαφών, και τις δραστηριότητές τους. Λέξεις κλειδιά: Παλαιολιθική Εποχή, Πρώϊμη Μέση -Ύστερη Χαλκοκρατία, Ιστορικοί Χρόνοι έως το 31 π.χ., Θεματική Χαρτογραφία, Πολυμέσα Epirus on the Crossroads of History: From 40,000 BC until the 1 st century b.c. ikos Karanikolas 1, Pery Lafazani 2, lamprini Stamou 3 1. Lecturer AUTH 2. Assistant Professor AUTH, P.O. Box 439, 54124 Thessaloniki, lafazani@topo.auth.gr, Τel. 2310/996144, Fax 2310/996415 3. Philologist Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 53

Summary «Unpracticed land» of ancient navigators, Epirus, or country without end. Epirus is defined from the Ionian Sea in the west, bay of Amvrakikos on the south, sierra of Pintos on the east and a line that intersects the mountain volumes and intermediate and narrow valleys of the Ivan mountain to Akrokerafnia on the north. Was Epirus deserted and uninhabited country? Detached and isolated from the rest of the world? Inhospitable to mankind? In these questions we will try to answer by doing a long and charming journey in time and space, with the help of Cartographic science and modern technology. Starting from the Paleolithic era (40,000 BC), incurring prehistory and passing into history we will come in the end of pre Christian period. We will discover the lands and the borders of prehistoric people, the tribes which settled at certain times in Epirus, their spreading through axes of relations and contacts and their activities. Keywords: Paleolithic Age, Early - Middle-Late Copper, historic times to 31 BC, Thematic Cartography, Media 1. Εισαγωγή Οριοθέτηση Άπειρος γη των αρχαίων θαλασσοπόρων η Ήπειρος, δηλαδή χώρα δίχως πέρας, ορίζεται από το Ιόνιο πέλαγος στα δυτικά, τον Αμβρακικό κόλπο στα νότια, την οροσειρά της Πίνδου στα Ανατολικά και από μια γραμμή που τέμνει τους ορεινούς όγκους και τις ενδιάμεσες στενές κοιλάδες από το όρος Ιβάν έως τα Ακροκεραύνια προς Βορράν. Μολονότι απομονωμένη ανάμεσα σε τεράστιους ορεινούς όγκους, δεν ήταν αφιλόξενη για τον άνθρωπο και αυτό αποδεικνύεται από τα ευρήματα των λιγοστών συστηματικών α- νασκαφών. (Χάρτης 1) 2. Παλαιολιθική εποχή 2.1. Μέση παλαιολιθική εποχή: 40.000 π.χ. Στην κοιλάδα του ποταμού Λούρου (Ινάχου στην αρχαιότητα) στη θέση Κοκκινόπηλος (κοντά στο χωριό Άγιος Γεώργιος στο δρόμο Άρτας - Ιωαννίνων) βρέθηκαν 800 περίπου εργαλεία (ξέστρα, φολίδες, αιχμές) της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής. Όμοια εργαλεία βρέθηκαν σε άλλες δεκαπέντε περιοχές της Ηπείρου, όπως στο Ασπροχάλικο, σπήλαιο το οποίο απέχει 3,5 χιλιόμετρα από το Κοκκινόπηλο. Με ραδιοχρονολόγηση δείγμα άνθρακα που βρέθηκε στο σπήλαιο, ανάγεται περίπου στο 37.900 π.χ. Παλαιολιθικά ευρήματα επίσης έχουμε στην κοιλάδα του Αράχθου (Έλαφος Ρωμανό, Τσουκνίδα, Μόρφι), καθώς και στα οροπέδια των Ιωαννίνων (σπήλαιο Περάματος, Καστρίτσας, Λαψίστα, Δέντρο). Οι παλαιολιθικές θέσεις συμπίπτουν με τους τόπους που χρησιμοποιούν σήμερα οι νομάδες Ηπειρώτες ποιμένες. 54 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

Χάρτης 1: Αρχαία Ήπειρος Όρια. Μας κινεί την περιέργεια σήμερα το γεγονός ότι τα πρώτα σπουδαία και άφθονα λείψανα της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου, εντοπίζονται στην πιο ορεινή περιοχή της Ελλάδας, την Ήπειρο. Για τις άλλες φάσεις της προϊστορικής εποχής δεν ξέρουμε τίποτα σχεδόν, αφού η Ήπειρος ελάχιστα ερευνήθηκε ανασκαφικά. Χάρτης 2: Παλαιολιθικά και Μεσολιθικά ευρήματα Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 55

2.2. Ανώτερη παλαιολιθική εποχή: 14.000 π.χ 8.000 π.χ. Τα επόμενα πλούσια ευρήματα από τις ανασκαφικές έρευνες στο Κλειδί (Κλειδωνιά), είναι 30.000 λεπίδες και 20.000 κομμάτια οστών και οστέινα εργαλεία, τα οποία χρονολογούνται στην Ανώτερη Παλαιολιθική περίοδο, από το 14.000 έως το 8.000 π.χ. (Χάρτης 2) 3. Νεολιθική εποχή: 8.000 π.χ. 3.000 π.χ. Ελάχιστα είναι και τα ευρήματα της Νεολιθικής περιόδου αφού συστηματικές ανασκαφές δεν έγιναν και εντοπίζονται σε σπήλαια στη Σίδερη Φιλιατών, στους Μελιγγούς και στην Καστρίτσα Ιωαννίνων. (Χάρτης 3, Εικόνα 1) Χάρτης 3: Ευρήματα Νεολιθικής περιόδου Εικόνα 1: Πήλινο Νεολιθικό αγγείο από την Καστρίτσα Ιωαννίνων 56 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

4. Εποχή της χαλκοκρατίας 4.1. Πρώϊμη χαλκοκρατία: Από το 2.500 π.χ. Κατά την πρώϊμη Χαλκοκρατία οι ερευνητές θεωρούν ότι στην κεντρική Ήπειρο μετανάστευσαν οι Πελασγοί, (πιθανότατα προελληνικό φύλο). Αυτοί έφεραν τη χρήση του χαλκού και εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα της Δωδώνης, όπως μας πληροφορούν τα αρχαιολογικά ευρήματα του μαντείου που φτάνουν ως την παραπάνω εποχή. Μεταξύ 2200-2100 π.χ. ο κύριος όγκος των Πρωτοελλήνων έχει εγκατασταθεί στην Ήπειρο, Δυτική Μακεδονία και Β.Δ. Θεσσαλία. Μέρος αυτών των πληθυσμών κινήθηκε κατά μήκος της Πίνδου και των αξόνων Ηπείρου Δυτικής Στερεάς. Άλλοι εξαπλώθηκαν σ ολόκληρη τη Θεσσαλία και στη Νότια ηπειρωτική Ελλάδα. Μικρότερες και σποραδικές μετακινήσεις σημειώνονται τους αιώνες που ακολουθούν. Στην περιοχή της Αθαμανίας εγκαταστάθηκαν την εποχή αυτή οι Πρωτοαχαιοί και σε κάποια άλλα μέρη της Η- πείρου οι Φοίνικες - Καδμείοι, οι οποίοι αργότερα μετανάστευσαν στη Βοιωτία. (Χάρτες 4, 5) 4.2. Μέση Χαλκοκρατία: 1.900 π.χ 1.600 π.χ. Κατά τη διάρκεια της Μέσης Χαλκοκρατίας η Ήπειρος κατοικείται, καθώς δείχνουν τα ευρήματα στη Δωδώνη (όστρακα αγγείων). Τα τελευταία υποδηλώνουν επικοινωνία με τη Νότια Ελλάδα και επιβεβαιώνουν την παράδοση της πανάρχαιας παρουσίας του μαντείου και των Ελληνικών φύλων σ αυτή την περιοχή. (Εικόνα 2) Χάρτης 4: Πιθανές Εγκαταστάσεις Πρωτοελλήνων Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 57

Χάρτης 5: Άξονες Μετακινήσεων Πρωτοελλήνων Εικόνα 2: Αγγεία 2 ης χιλιετίας από Δωδώνη και Καστρίτσα Ιωαννίνων 58 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

4.3. Ύστερη Χαλκοκρατία Ο ΙΔ και ΙΓ αιώνας βρίσκουν την Ήπειρο όχι ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη αλλά με εμφανή την παρουσία Μυκηναϊκών εγκαταστάσεων στα παράλιά της και όχι μόνο. Εντοπίζεται η μυκηναϊκή πόλη Έφυρα, 500 μέτρα βόρεια του Νεκρομαντείου του Αχέροντα και η αρχαία Τορύνη. Κατά την εποχή αυτή, η Ήπειρος διανύει περίοδο ευημερίας με εμπορικές επικοινωνίες με το νότο και το βορρά, που διεξάγονται ειρηνικά. (Χάρτης 6, Εικόνα 3) Χάρτης 6: Μυκηναϊκές Εγκαταστάσεις στην Ήπειρο Τα ευρήματα της στενής κοιλάδας, όπου βρίσκεται το χωριό Καλαμπάκι μεταξύ Ελαφότοπου και κάτω Πεδινών Ζαγορίου (κιβωτιόσχημοι τάφοι με κτερίσματα όπως αγγεία, χάντρες από περιδέραια, χάλκινα κοσμήματα και όπλα) υποδεικνύουν ότι στα οροπέδια της Ηπείρου, κατά την ύστερη Χαλκοκρατία, συναντώνται πολιτιστικά στοιχεία από τον Μυκηναϊκό νότο αλλά και από τη σύγχρονη Μεσευρώπη και τη γειτονική Μακεδονία. Οι περιοχές αυτές παίζουν σπουδαίο ρόλο στα περάσματα ανάμεσα στην ανατολική και τη Δυτική πλευρά της οροσειράς της Πίνδου, καθώς και στη διεξαγωγή του εμπορίου με την Κεντρική και τη Ν.Α. Ευρώπη, όπως μαρτυρούν τα κτερίσματα των τάφων, τα οποία έχουν Βόρεια προέλευση. Ωστόσο οι κάτοικοι της περιοχής, μολονότι βρίσκονται στο κέντρο αυτών των επιδράσεων και των πολιτιστικών ρευμάτων, δεν έμειναν παθητικοί θεατές αλλά συμμετείχαν ενεργά. Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 59

Εικόνα 3: Νεκρομαντείο κοντά στην Έφυρα Απόδειξη για τα παραπάνω αποτελούν τα χειροποίητα αγγεία από τους τάφους του Ελαφότοπου, που είναι έργα εγχώριας παραγωγής. Ας σημειωθεί εξ άλλου ότι οι σχετικές παρατηρήσεις επέτρεψαν στον καθηγητή Σ. Δάκαρη να συμπεράνει ότι «οι τέσσαρες τάφοι του Καλαμπακίου παρέχουν την πρώτην συγκεκριμένην απόδειξιν περί της ελληνικότητος των ηπειρωτικών φύλων κατά τους υστεροελλαδικούς χρόνους». 5. Ελληνικά φύλα στην Ήπειρο στο τέλος του ΙΓ αιώνα Τα ελληνικά φύλα που κατοικούν στην Ήπειρο στο τέλος του ΙΓ αιώνα π.χ. είναι οι Άβαντες, Αίθικες, οι Μολοσσοί, Χάονες, οι Θεσπρωτοί, οι Αθαμάνες, οι Μακεδόνες, οι Κεφαλλήνες, Βοιωτοί, Θεσσαλοί (οι οποίοι μετακινήθηκαν προς τη Θεσσαλία, σύμφωνα με την παράδοση). Κλάδος του ελληνικού φύλου των Θεσπρωτών θεωρούνται οι Έλλοπες, Σελλοί ή Ελλοί, οι οποίοι κατοικούσαν στην πεδιάδα των Ιωαννίνων και της Δωδώνης. Κάποιοι πιστεύουν ότι είναι αυτό το φύλο που έδωσε το όνομά του στους Έλληνες. Κατά τον Αριστοτέλη «Αυτή δε η Αρχαία Ελλάδα ευρίσκεται εις την περιοχήν της Δωδώνης και του Αχελώου. Οι κάτοικοι αυτής της περιοχής ήταν οι Σελλοί και εκείνοι που ονομάζοντο πριν Γραικοί και ονομάζουμε σήμερα Έλληνες». Κατά τον Αριστοτέλη, λοιπόν, η Ήπειρος - και ιδιαίτερα η περί τη Δωδώνη περιοχή- ήταν η αρχαιότατη κοιτίδα της Ελληνικής φυλής και από κατοίκους αυτής της περιοχής προήλθε η ονομασία Έλληνες, καθώς και η ονομασία Γραικοί, οι οποίες μας συνοδεύουν μέσα στους αιώνες (Χάρτης 7) 60 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

Χάρτης 7: Τα Ελληνικά Φύλα του ΙΓ αιώνα Οι μεταναστεύσεις των πληθυσμών κατά την περίοδο αυτή είναι σύνηθες φαινόμενο. Τμήματα των Θεσπρωτών πιεζόμενα από άλλα φύλα, όπως των Μολοσσών, μετακινούνται στη Θεσσαλία και στη Νότια Ελλάδα. Το μαντείο της Δωδώνης -το αρχαιότερο στον Εικόνα 4: Νόμισμα από τον Αρχαιολογικό Χώρο της Δωδώνης Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 61

Ελλαδικό χώρο- άρχισε να ακμάζει πριν από τη Μυκηναϊκή εποχή, με συνέπεια γύρω από το χώρο του να δημιουργηθεί η πόλη της Δωδώνης, ο πληθυσμός της οποίας υπολογίστηκε από τον καθηγητή Σωτήριο Δάκαρη σε δύο χιλιάδες περίπου, με βάση την έκταση της ακρόπολής της. Η πανάρχαιη ιστορία του μαντείου της Δωδώνης ήταν αδιαφιλονίκητη κατά την κλασική αρχαιότητα. Όλοι γνώριζαν ότι ο Αχιλλέας είχε προσευχηθεί στον Δία της Δωδώνης. Τη φήμη του Μαντείου διαδίδουν τα φύλα που μετέχουν στην «κάθοδο των Δωριέων». (Εικόνα 4) Οι Περραιβοί που κατοικούσαν στη Β. Θεσσαλία επεκτάθηκαν προς τα δυτικά και συναντώνται στην Πίνδο και στα Αθαμανικά όρη. Οι Μολοσσοί, οι οποίοι αρχικά κατοικούσαν γύρω από τον Αώο ποταμό, στη συνέχεια εξαπλώθηκαν στην κεντρική Ήπειρο. (Χάρτης 8) Χάρτης 8: Μετακινήσεις Ελληνικών Φύλων Το βασιλικό γένος τους εκαυχάτο ότι καταγόταν από τον Αχιλλέα. Στο Πωγώνι ανακαλύφθηκε ένα σημαντικό νεκροταφείο μεγάλων διαστάσεων. (Εικόνα 5) Χρησιμοποιήθηκε από τον 11 ο έως και τον 4 ο αιώνα π.χ. Πρέπει να ήταν χώρος ταφής πολύ μεγάλης φυλετικής ομάδας. Πρόκειται πιθανότατα για την κοιτίδα μιας ομάδας των Μολοσσικών φύλων. Και ενώ ένα τμήμα Μακεδόνων εισεδυε στην Κεντρική Στερεά, τμήματα των Μολοσσών προχωρούσαν ως την Αττική, τη Σικυωνία και την Αρκαδία. 62 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

Εικόνα 5: Μολοσσικό Νεκροταφείο στο Πωγώνι Οι Αθαμάνες κατοικούν γύρω από τα Αθαμανικά όρη και αμφισβητήθηκε από κάποιους, κατά την αρχαιότητα, η Ελληνικότητά τους. Όλες οι ενδείξεις όμως οδηγούν στο συμπέρασμα ότι είχαν ελληνική συνείδηση. Αδιάψευστη μαρτυρία αποτελούν και τα ελληνικότατα ονόματα των Αθαμανικών πόλεων (Άκανθος, Αθήναιο, Θεοδωρία). Γενικότερα, αμφισβητήθηκε η ελληνικότητα και άλλων φύλων της Ηπείρου. Μια ματιά όμως στα ονόματα των πόλεων δείχνει την καθαρά ελληνική τους προέλευση: Χίμαιρα, Φοινίκη, Πελώδης λιμήν, Πάνορμος, Ελίκρανον, Σύβοτα, Ευρυμενές, Εφύρα, Κασσώπη, Χαλκίς, Χαράδρα, Τετραφυλλία, Κραννών, Ηράκλεια, Βουθρωτό. Είχαν άλλωστε από πολύ παλιά την ίδια γλώσσα και θρησκεία με τους άλλους Έλληνες. (Εικόνα 6) Εικόνα 6: Αρχαίο Θέατρο Βουθρωτού Γενικά, πιστεύεται, με βάση ορισμένα στοιχεία, ότι τα φύλα που βρίσκονται εγκατεστημένα στη Νότια Ελλάδα από το τέλος της δεύτερης χιλιετίας π.χ. και έπειτα, μετακινήθηκαν εκεί από βορειότερες θέσεις που κατείχαν στην Ήπειρο ή και στην Ιλλυρία. Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 63

6. Κάθοδος των Δωριέων: 1100 π.χ. Παραδόσεις που επέζησαν μεταξύ των Δωριέων και έφθασαν μέσω του Πινδάρου, του Ηροδότου και άλλων αρχαίων συγγραφέων στην εποχή μας, ανέφεραν ότι απώτεροι πρόγονοι (των Δωριέων) ήταν Μακεδνοί, δηλαδή Μακεδόνες που κατοικούσαν στην Πίνδο και συγκεκριμένα στην περιοχή του Λάκμου. Εξόρμησαν από εκεί προς τη Νότια Ελλάδα και, αφού ενώθηκαν και με άλλα φύλα, απετέλεσαν το φύλο των Δωριέων, το οποίο θεωρείται ως το τελευταίο Ελληνικό φύλο που κατέβηκε από το βορρά. (Χάρτης 9) Χάρτης 9: Πορεία και Εγκαταστάσεις των Δωριέων 7. Αποικισμός της Ηπείρου Στο τέλος του 8 ου αιώνα π.χ. οι Ηλείοι, ακολουθώντας τα ίχνη των Μυκηναίων προγόνων τους, εγκαταστάθηκαν στις ακτές της Κασσωπαίας περιοχής, που περιβάλλουν οι ποταμοί Λούρος (Χάραδρος) και Αχέρων, ιδρύοντας μια σειρά αποικιών: την Πανδοσία (λίγα χιλιόμετρα ανατολικά της Εφύρας κοντά στο σημερινό Καστρί), το Βουχέτιον ή Βούχετα (στους Ρωγούς), την Ελάτρια (Παλιορόφορο - Ωρωπό), τις Βατίες (Λέλοβα - Θεσπρωτικό). (Χάρτης 10) Τους Ηλείους ακολούθησαν οι Κορίνθιοι, οι οποίοι ίδρυσαν αποικίες στην Κέρκυρα, το Ανακτόριο, στα νότια του Αμβρακικού και την Αμβρακία στη Βόρεια παραλία του Αμβρακικού, την Απολλωνία και την Επίδαμνο, τη Βυλλιακή και την Ωρικό. (Εικόνα 7) Οι αποικίες των Ηλείων και Κορινθίων εκμεταλλεύτηκαν τον πλούτο της ηπειρώτικης ενδοχώρας, αποκτώντας τον έλεγχο του εμπορίου, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μεταξύ τους ανταγωνισμός, ο οποίος κατέληξε κάποιες φορές σε πόλεμο. 64 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

Χάρτης 10: Πόλεις και Φύλα της Ηπείρου κατά τον 8 ο αιώνα Εικόνα 7: Ωδείο της Απολλωνίας Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 65

8. Η νομαδική ζωή Η επόμενη μεγάλη περίοδος από τον 9 ο - 8 ο αιώνα π.χ. μέχρι και τον 4 ο αιώνα π.χ. φωτίζεται από τις συστηματικές ανασκαφές στο Ζαγόρι, στις περιοχές μεταξύ Βίτσας και Μονοδεντρίου. Εκεί ήρθε στο φως μικρός κτηνοτροφικός οικισμός με δύο παρακείμενα νεκροταφεία. Το όνομα του Μολοσσικού χωριού στη Βίτσα μπορεί να μην το μάθουμε ποτέ. Αυτό δε μειώνει τη σημασία του αρχαιολογικού χώρου, ο οποίος προσφέρει σημαντικές πληροφορίες για τη ζωή, το πολιτιστικό επίπεδο και τα έθιμα των κατοίκων, καλύπτοντας έτσι εν μέρει την έλλειψη γραπτών πληροφοριών. (Εικόνα 8) Με βάση τα ευρήματα τεκμηριώνεται η θεωρία ότι ο οικισμός της Βίτσας ήταν θερινή διαμονή νομάδων κτηνοτρόφων, οι οποίοι, όπως οι σύγχρονοι Σαρακατσάνοι, το φθινόπωρο μετακινούνταν στα χειμαδιά. Έτσι εξηγείται και ο μεγάλος αριθμός των Κορινθιακών, Ηλειακών, Ιθακήσιων και Αττικών πήλινων και χάλκινων αγγείων, τα οποία προέρχονται από τις Κορινθιακές και Ηλειακές αποικίες στα παράλια της Ηπείρου και από το Αττικό εμπόριο, που από τον 5 ο π.χ. αιώνα επικρατεί στην Ήπειρο. Σιδερένιες αιχμές δοράτων και σιδερένιο μαχαιρίδιο, βρέθηκαν τυχαία από κάτοικο των Αγνάντων Άρτας στη θέση Κονάκια και παραδόθηκαν στην αρμόδια υπηρεσία, η έκθεση της οποίας τα χρονολογεί στον 4 ο π.χ. αιώνα και θεωρεί ότι είναι παρόμοια με αυτά που βρέθηκαν στον 64 ο τάφο του οικισμού Βίτσας Ζαγορίου. Εικόνα 8: Μολοσσικός οικισμός στη Βίτσα 66 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

9. Σχέσεις Επαφές Πολίτευμα Ευρήματα τάφου στην Κερασώνα και στο Μιχαλίτσι της Πρέβεζας μαρτυρούν τις σχέσεις των περιοχών αυτών με την Αθήνα και τη Μεγάλη Ελλάδα (Κάτω Ιταλία- Σικελία). Οι κάτοικοι των απομακρυσμένων από τα παράλια περιοχών είχαν περισσότερες επαφές με τους κατοίκους της Μακεδονίας. Στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν και να διατηρήσουν την Ελληνικότητά τους, οι Έλληνες αυτοί των άκρων (Ηπείρου, Μακεδονίας), αντιμετωπίζοντας συνεχώς εχθρικές επιθέσεις, διατήρησαν πλήθος στοιχείων της αρχαιότερης Μυκηναϊκής εποχής. Κύρια ασχολία των ανδρών ήταν η κτηνοτροφία - κυρίως νομαδική- και των γυναικών η καλλιέργεια της γης, η κατασκευή καλυβιών, του ιματισμού, και η προετοιμασία της τροφής. (Πλήρης ταύτιση με τη ζωή των Σαρακατσάνων). Οι σχέσεις των Ηπειρωτών με τους Ιλλυριούς ήταν ειρηνικές κατ αρχάς και φαίνεται ότι υπήρχαν και εμπορικές επαφές μεταξύ τους, όπως δείχνουν τα ευρήματα της περιοχής της Σκόδρας (σημ. Αλβανία). Αργότερα έγιναν διάφορες επιδρομές και εχθροπραξίες μεταξύ τους. Ζώντας αρκετά μακριά από τις μεγάλες πόλεις Κράτη τα φύλα των Ηπειρωτών, δεν ακολούθησαν τους υπόλοιπους Έλληνες στην εξέλιξη των πολιτευμάτων. Το βασιλικό αξίωμα διασώζεται στην Ήπειρο και στα ιστορικά χρόνια. 10. Κλασική εποχή (5 ος αιώνας π.χ.) Οι Μολοσσοί, οι οποίοι αποτελούν και το ισχυρότερο φύλο το οποίο έχει εξαπλωθεί στο μεγαλύτερο μέρος της Ηπείρου, συμμαχούν με τους Αθηναίους και γίνεται έντονη η επιρροή των Αθηναίων στο φύλο αυτό. Από το τέλος του 5 ου π.χ. αιώνα γίνονται συνασπισμοί φύλων στην Ήπειρο (πρόδρομοι του μετέπειτα «κοινόν των Ηπειρωτών»), ιδρύονται νέες πόλεις με οργανωμένο σχέδιο όπως η Κασσώπη, η Αμμότοπος, η Γιτάνη. (Εικόνες 9, 10) Εικόνα 9: Σφραγίδα του 5 ου αι. από την Κερασώνα Εικόνα 10: Το αρχαίον Όρραον (σημ. Αμμότοπος) Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 67

11. Μακεδονία Ήπειρος Ο Φίλιππος της Μακεδονίας παντρεύεται την Ολυμπιάδα, κόρη του βασιλιά των Μολοσσών Νεοπτόλεμου. Για χάρη του γυναικαδέλφου του Αλέξανδρου που έγινε βασιλιάς, εξεστράτευσε το 343-42 π.χ. στην Ήπειρο και κατέλαβε τρεις αποικίες των Ηλείων και τις παρέδωσε στον Αλέξανδρο. Την κλασική εποχή δύο πόλεις κυριαρχούσαν στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων: η Πασσαρώνα (στο λόφο Γαρδίκι Ροδοτοπίου) και η Τέκμων (στο λόφο της Καστρίτσας). Και οι δύο ήταν οχυρωμένες με πολυγωνικά τείχη, λείψανα των οποίων σώζονται μέχρι σήμερα. (Χάρτες 11, 12, Εικόνες 11, 12) Εικόνα 11: Φίλιππος Β Εικόνα 12: Ολυμπιάδα Χάρτης 11: Πόλεις της Ηπείρου κατά τον 4 ο αιώνα π.χ. 68 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

Χάρτης 12: Η Ήπειρος σύμμαχος του μεγάλου Μακεδονικού Κράτους Στα χρόνια των διαδόχων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η Ήπειρος άλλοτε συμμαχούσε και άλλοτε υποτασσόταν στην Μακεδονία. 12. Πύρρος ο βασιλιάς της Ηπείρου Το 307 π.χ. στο θρόνο των Μολοσσών ανεβαίνει ο δωδεκαετής Πύρρος (Εικόνα 13), ο οποίος πολύ νωρίς άνοιξε νέα σελίδα στην ιστορία της Ηπείρου. Από τη Μακεδονία κατάφερε να αποσπάσει, με συμφωνία, τις μεθοριακές περιοχές Τυμφαία και Παραυαία, καθώς και την Αμβρακία, Αμφιλοχία, Ακαρνανία. Εισέβαλε στη Μακεδονία, αλλά την εγκατέλειψε γρήγορα. Χάρη στις κατακτήσεις του όμως η Ήπειρος εκτεινόταν από την Επίδαμνο ως τον Κορινθιακό κόλπο. Δέχτηκε την έκκληση των Ταραντίνων της Κάτω Ιταλίας για βοήθεια εναντίον των Ρωμαίων και πραγματοποίησε τη μακρινή εκστρατεία. Δίνει μάχες, νικά και συνεχίζει την εκστρατεία και στη Σικελία για να βοηθήσει τους Έλληνες εναντίον των Καρχηδονίων. Κατέκτησε και τη Σικελία και δημιούργησε ένα τεράστιο για την εποχή κράτος. Σχεδίαζε μάλιστα και εκστρατεία Εικόνα 13: Πύρρος, Βασιλιάς της Ηπείρου Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 69

στην Καρχηδόνα. Παρά τις αρχικές επιτυχίες, τα προβλήματα που δημιουργήθηκαν τον ανάγκασαν να επιστρέψει στην Ιταλία. Μετά όμως από κάποιες ήττες και, αφού οι εκκλήσεις του για βοήθεια από την Ελλάδα δεν εισακούστηκαν, επέστρεψε στην Ήπειρο. (Χάρτες 13, 14) Χάρτης 13: Το Κράτος του Πύρρου και οι επιχειρήσεις του στη Δύση Χάρτης 14: Το Κράτος του Πύρρου σε χάρτη του 18 ου αιώνα 70 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

Το 274 κατέλαβε την Άνω Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Το 273 π.χ. εκστρατεύει στην Πελοπόννησο. Οι Αχαιοί και οι Ηλείοι πήγαν με το μέρος του. Δεν κατάφερε να καταλάβει τη Σπάρτη και στράφηκε προς το Άργος. Εκεί σκοτώθηκε. 13. Το κοινό των Ηπειρωτών Μετά το θάνατο του Πύρρου, η Ήπειρος εξασθένησε σημαντικά. Το 232 δημιουργείται το κοινό των Ηπειρωτών. Λίγο αργότερα, το 231 π.χ. καταργείται η μοναρχία. Οι Μολοσσοί έχασαν την ηγετική τους θέση ανάμεσα στα ηπειρώτικα φύλα και η πρωτεύουσα του κοινού των Ηπειρωτών μεταφέρεται στη Φοινίκη από την Αμβρακία. Σημειώνεται ότι δεν ανήκαν όλοι οι Ηπειρώτες στο κοινό. Οι Αθαμάνες αποτελούσαν ανεξάρτητο κράτος. (Εικόνα 14) 14. Επιδρομές και λεηλασίες Το 230 π.χ. Ιλλυριοί εισέβαλαν στην Ήπειρο και κυρίευσαν τη Φοινίκη. Λίγο αργότερα, με τη βοήθεια των Αιτωλών και Αχαιών απελευθερώθηκαν. Η Αμφιλοχία και η Αμβρακία έγιναν μέλη της Αιτωλικής Συμπολιτείας. Το 219 π.χ. οι Αιτωλοί εισβάλλουν στην Ήπειρο και λεηλατούν το ιερό της Δωδώνης. Από το 215 π.χ. έως το 168 π.χ. είναι η περίοδος των Μακεδονικών πολέμων (Ρωμαίοι εναντίον Μακεδονίας).Η Ήπειρος αποτελεί πέρασμα των Ρωμαϊκών λεγεώνων και αρκετές φορές πεδίο μαχών. (Χάρτης 15) Χάρτης 15: Η Ήπειρος πέρασμα των Ρωμαϊκών Λεγεώνων Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 71

Το 189 π.χ. η Αμβρακία (η οποία ανήκε από το 229 στην Αιτωλική Συμπολιτεία) πέφτει στα χέρια των Ρωμαίων και λεηλατείται. Πλήθος πολύτιμα έργα τέχνης πέφτουν στα χέρια του Ρωμαίου υπάτου Μάρκου Φούλβιου. (Εικόνα 15) Εικόνα 14: Νομίσματα του Κοινού των Ηπειρωτών Εικόνα 15: Δίας Κεραύνιος από την Αμβρακία Πριν τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Ηπείρου, οι εμπορικές σχέσεις των Ρωμαίων με όλες τις πόλεις της Ηπείρου (Επίδαμνο, Δυρράχιο, Απολλωνία, Φοινίκη, Αμβρακία) ήταν πυκνές. Αυτό αναφέρει ο Πολύβιος και οι επιγραφές του θεάτρου του Βουθρωτού. Σε όλες τις Ρωμαϊκές επιδρομές η Ήπειρος έγινε θέατρο πολλών μαχών. Το καλοκαίρι του 168 π.χ. οι Ρωμαίοι, με οργανωμένο σχέδιο εξαπάτησης, εισέβαλαν ταυτοχρόνως σε όλες τις ηπειρώτικες πόλεις, άρπαξαν τους θησαυρούς, λεηλάτησαν, και κατέστρεψαν τα πάντα και εξανδραπόδισαν κατοίκους. Εβδομήντα πόλεις και χωριά της Ηπείρου αφανίστηκαν και 150.000 άνθρωποι, Μολοσσοί οι περισσότεροι, πουλήθηκαν ως δούλοι. Στην καταστροφή αυτή σημαντικό ρόλο έπαιξε ο ηγέτης της φιλορωμαϊκής παράταξης Χάρωψ ο οποίος εγκαθίδρυσε στυγνό τυραννικό καθεστώς στην Ήπειρο με την ανοχή των Ρωμαίων. Ενάμιση αιώνα αργότερα ο Στράβων γράφει για τις παρατεταμένες συνέπειες της βάρβαρης καταστροφής. 15. Ρωμαιοκρατία Το 146 π.χ. οι Ρωμαίοι επικρατούν σ ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο. Η Ήπειρος αποτελεί τμήμα της αχανούς επαρχίας της Μακεδονίας. Το 88 π.χ. Θράκες μισθοφόροι λεηλατούν τη Δωδώνη και καταστρέφουν και άλλες πόλεις της Ηπείρου. 72 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

Από το 80 π.χ. ως το 30 π.χ. οι εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ των Ρωμαίων στρατηγών έχουν πεδίο δράσης και την Ήπειρο. (Χάρτης 16) Χάρτης 16: Εμφύλιοι Πόλεμοι των Ρωμαίων - Άκτιο Χάρτης 17: Πόλεις της Ηπείρου Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 73

Εικόνα 16: Ωδείο Νικόπολης Για να εποικίσει τη νεοϊδρυμένη Νικόπολη, μετά τη ναυμαχία στο Άκτιο 31 π.χ., ο Αύγουστος μετακινεί πληθυσμούς από την ευρύτερη περιοχή. Οι νεότερες ανασκαφικές έρευνες δείχνουν ότι έγινε προσπάθεια αποκατάστασης κάποιων πόλεων κατά τη ρωμαιοκρατία. Πραγματοποιήθηκαν έργα αναστηλώσεως της Πανδοσίας και του Βουχετίου. Το ίδιο στην Κασσώπη και στο Βουθρωτό. Στην Απολλωνία οικοδομήθηκαν διάφορα κτίσματα και εξελίχτηκε σε πλούσια και ευχάριστη πόλη, κέντρο πνευματικής και πολιτιστικής δραστηριότητας. Και άλλες πόλεις αξίζει να μνημονευτούν. Η Λισσός, η Αλβανόπολις, ο Ωρικός, η Αμβρακία (σημερινή Άρτα), σημαντική αφετηρία δρόμου που οδηγούσε στη Θεσσαλία και σημαντικό λιμάνι παρά τις προσχώσεις. (Χάρτης 17, Εικόνα 16) Το 27 π.χ. η Ήπειρος διχοτομείται για πρώτη φορά. Οι Νότιες περιοχές της περιλαμβάνονται στην επαρχία της Αχαΐας και οι Βόρειες στην επαρχία της Μακεδονίας. 16. Επικοινωνίες Δρόμοι Η Ήπειρος, λόγω του εδαφικού ανάγλυφου, είχε από την αρχαιότητα ιδιαίτερα αναπτυγμένη την ανάγκη της επικοινωνίας. Δεν είναι τυχαίο ότι δημιουργήθηκαν σ αυτήν σε μεταγενέστερα χρόνια και τα περισσότερα εκπληκτικής αρχιτεκτονικής πέτρινα γεφύρια, χέρια που απλώνονταν για να ενωθούν οι διάφορες περιοχές μεταξύ τους και να αποφύγουν την απομόνωση. Η ανάγκη αυτή, λοιπόν, οδήγησε στην ανάπτυξη σημαντικού οδικού δικτύου. Αποδίδεται μεγάλη σημασία στην Εγνατία Οδό που ένωνε το Δυρράχιο και την Απολλωνία με τη Θεσσαλονίκη, ακολουθώντας τη κοιλάδα του Γενούσου (και) κατά μήκος 74 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008

της Λυχνίτιδας λίμνης. Αυτό που δεν πρέπει να παραβλέπουμε είναι ότι η οδός αυτή υ- πήρχε και ήταν σε χρήση πριν τη Ρωμαϊκή κατάκτηση. Οι Ρωμαίοι έκαναν βελτιώσεις στο κράσπεδο και εξασφάλισαν το δρόμο, ελέγχοντας τις περιοχές από όπου περνούσε. (Χάρτης 18) Χάρτης 18: Η Αρχαία Εγνατία Οδός Χάρτης 19: Δρόμοι της Ηπείρου από βορρά προς Νότο Ιστορική Χαρτογραφία ή Χαρτογράφηση της Ιστορίας 75

Υπήρχαν τουλάχιστον άλλοι δύο δρόμοι για τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία. Ο ένας, με αφετηρία την Απολλωνία και την Αυλώνα, έφτανε στην κοιλάδα του Δρίνου και στο λεκανοπέδιο των Ιωαννίνων και διέσχιζε την Πίνδο στον Αυχένα του Μετσόβου. Ο άλλος με αφετηρία την Αμβρακία έφτανε στους Γόμφους μέσω Πετρωτού. Δύο ακόμη δρόμοι ένωναν τον βορρά με τον νότο. Ο ένας ακολουθούσε τα παράλια και ο άλλος ήταν στο εσωτερικό της Ηπείρου. (Χάρτης 19) Οι κοιλάδες των ποταμών αποτελούν βασικές οδικές αρτηρίες γι αυτό και είναι θωρακισμένες με φρούρια από τις πηγές τους μέχρι τις εκβολές. Η κατάκτηση της Ηπείρου από τους Ρωμαίους, δεν οδήγησε στην οπισθοχώρηση του Ελληνισμού. Πολλοί νεαροί Ρωμαίοι έρχονταν να γνωρίσουν την ακτινοβολία του Ελληνικού πολιτισμού στην Απολλωνία και τη Νικόπολη. 12. Επίλογος Αυτή η περιοχή με τη μοναδική φυσική ομορφιά, όπως διαπιστώνουμε, κατοικήθηκε από αρχαιοτάτων ετών. Υπήρξε πέρασμα πολλών φύλων, κάποια από τα οποία μετακινήθηκαν προς άλλες κατευθύνσεις. Η συνεχής όμως παρουσία του ανθρώπου σε αρκετές περιοχές της, είναι πλέον επιβεβαιωμένη από τα ευρήματα των ανασκαφών. Οι Ηπειρώτες αγάπησαν αυτή τη γη, μόχθησαν για την επιβίωση, πάλεψαν με τα στοιχεία της φύσης, τα δάμασαν πολλές φορές, συγκράτησαν επιθέσεις εχθρικών λαών, προστατεύοντας έτσι μαζί με τους Μακεδόνες τη Νότια Ελλάδα, ανέπτυξαν πολιτισμό και, όταν ο τόπος τους δεν επαρκούσε, μετανάστευαν σε μέρη μακρινά, όπου δούλευαν σκληρά με ένα ό- νειρο: το «νόστιμον ήμαρ», τη λαχτάρα της επιστροφής στον μοναδικό αγαπημένο προορισμό, την Ήπειρο! Βιβλιογραφία 1. Βλαχοπούλου Οικονόμου Αμαλία, «Τα Ζαγόρια της Ηπείρου», Περιοδικό «Επτά Ημερες», Εφημερίδα «Καθημερινή» 2. «Ήπειρος: 4000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και Πολιτισμού», Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1997. 3. «Ήπειρος», National Geographic Traveler 4. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», Τόμοι Α, Β, Γ 1, Γ 2, Δ, Ε, ΣΤ. Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. 5. Ιστοσελίδα Νομού Θεσπρωτίας 6. Ιστοσελίδα: Museum of Arts and Sciences Harry Goubas 7. Παπαρρηγόπουλος Κ., «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος Α», Εκδόσεις: Ελληνικά Γράμματα, Β Έκδοση. 8. Τζιόβας Δημ. Πάνος, «Μελιγγοί Ιωαννίνων», Έκδοση Πνευματικού Κέντρου Δήμου Δωδώνης, Ιωάννινα 2004. 9. Φίλος Μ. Στέφανος., «Άγναντα Άρτας», Εκδόσεις: Αδελφότητα Αγναντιτών Αθήνας, 1991 10. Botsford & Robinson, «Αρχαία Ελληνική Ιστορία», αναθεωρημένη από τον καθηγητή Donald Kagan, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1985. 76 10 ο Εθνικό Συνέδριο Χαρτογραφίας Η Χαρτογραφία της Ηπειρωτικής Περιφέρειας, 12-14/11/2008