ΑΠΘ - ΠΤΔΕ. Εργασία. στο µάθηµα της ιδακτικής της Ιστορίας. µε θέµα : «Οι ήµοι στο Βυζάντιο και η στάση του Νίκα». Καψωµάνης Α.

Καψωµάνης Α. Θεοφάνης Εργασία στο µάθηµα της ιδακτικής της Ιστορίας µε θέµα : «Οι ήµοι στο Βυζάντιο και η στάση του Νίκα». ιδάσκουσα: Μ. Ρεπούση Π.Τ..Ε. ιδασκαλείο.ε. «ηµ. Γληνός» Εξάµηνο Σπουδών Θεσσαλονίκη, Ιούνιος 2002

2 Προλογικό σηµείωµα. Η επιλογή της εργασίας µας στο µάθηµα της ιδακτικής της Ιστορίας αποτελεί πρόταση διδασκαλίας, η οποία αφορά το µάθηµα της Βυζαντινής Ιστορίας στην Ε τάξη του δηµοτικού σχολείου. Ως θέµα της θα έχει: «Οι ήµοι στο Βυζάντιο και η στάση του Νίκα». Η επιλογή του συγκεκριµένου θέµατος γίνεται µε βάση το σκεπτικό ότι προσφέρει τις απαραίτητες ευκαιρίες για να ασχοληθεί η τάξη µε ορισµένα ιδιαίτερα σηµαντικά ζητήµατα που αφορούν την ιστορία ως σχολικό µάθηµα, τα οποία και θα αναφέρουµε παρακάτω. Ως µέθοδο διδασκαλίας για την υποστήριξη της συγκεκριµένης ενότητας στην τάξη επιλέγουµε τη µέθοδο project 1, καθώς στόχος µας δεν είναι η διδασκαλία συγκεκριµένων γνώσεων, αλλά η βιωµατική µάθηση και η προσωπική ανακάλυψη από την πλευρά των µαθητών των στοιχείων που αποτελούν στόχο του προγράµµατος, µέσα από τη συνεργασία και την οµαδική εργασία των οµάδων των µαθητών και του δασκάλου-συντονιστή και εµψυχωτή από τη µια, και την προσωπική πρωτοβουλία και πρωτότυπη δηµιουργία των µαθητών επάνω στις δοσµένες από αυτόν κατευθυντήριες γραµµές από την άλλη. 1 Για τη µέθοδο project βλ. σχετικά, Χρυσαφίδης, Κ., Βιωµατική-Επικοινωνιακή διδασκαλία. Η µέθοδος project, Gutenberg, Αθήνα 1994.

3 Μέρος Α : Στόχοι του προγράµµατος. (Α) Βασικότεροι στόχοι: 1) Η γνωριµία των µαθητών µε το τι αποτελεί γραπτή ιστορική πηγή (και πώς αυτή έφτασε µέχρι εµάς σήµερα). 2) Πώς βρίσκουµε και πώς µελετούµε ιστορικές πηγές επάνω σ ένα συγκεκριµένο ιστορικό πρόβληµα που θέσαµε. 3) Πώς συγκρίνουµε τις πηγές αυτές µεταξύ τους (ιδίως όταν είναι αντιφατικές). 4) Πώς χρησιµοποιούµε τις πηγές για να καταλήξουµε σε συµπεράσµατα, τα οποία και εκφράζουµε γραπτά σε ένα κείµενο ιστορίας. 5) Πώς χρησιµοποιούµε βοηθητικά τα κείµενα των σύγχρονων ιστορικών που έχουν ασχοληθεί µε το θέµα. 6) Όλα τα παραπάνω αποσκοπούν στο να κατανοήσουν τελικά οι µαθητές τι είναι η ιστορία και πώς γράφεται, στο να προσεγγίσουν δηλαδή αυτό που από τη νέα ιστορία ορίζεται στο σχολείο ως ιστορική γνώση και ως προς τους τρεις βασικούς τοµείς της, το περιεχόµενο, τις µεθόδους και την κατανόηση ιστορικών εννοιών. 7) Τελικός στόχος, να γίνουν µέσα από την όλη αυτή διαδικασία άτοµα µε αναπτυγµένη κριτική ικανότητα, που δε θα δέχονται, ως ενήλικες πλέον, την οποιαδήποτε άποψη για ένα ζήτηµα είτε αυτό αφορά το παρελθόν είτε το παρόν παθητικά, αλλά πρώτα θα το ερευνούν. (Β) Επιπλέον στόχοι: α) Ο προβληµατισµός επάνω στις µορφές πολιτευµάτων, στη στέρηση των δικαιωµάτων των πολιτών και στους λαϊκούς αγώνες, τόσο στα παλιότερα χρόνια, όσο και σήµερα. β) Η γνωριµία µε συγκεκριµένες πτυχές της καθηµερινής ζωής των ανθρώπων στην επιλεγόµενη χρονική περίοδο (αθλητικά λαϊκά θεάµατα) και η «συνάντηση» των µαθητών µε αυτούς. γ) Η κατανόηση της αλλαγής του νοήµατος των εννοιών σε διάφορες ιστορικές περιόδους. δ) Ο προβληµατισµός επάνω στη σχέση ιστορίας και ιστορικού µυθιστορήµατος. ε) Η κατανόηση των κριτηρίων µε βάση τα οποία γράφονται τα σχολικά εγχειρίδια κατά τάξη και σε διαφορετικές εποχές.

4 Μέρος Β : Περιγραφή του προγράµµατος. 1) Περιγραφή ενεργειών πρώτης φάσης. Οι µαθητές µας, που φοιτούν στην Ε τάξη (υποθετικά: τµήµα 24 ατόµων), θα διδαχτούν πρώτα από το σχολικό εγχειρίδιο 2 τα κεφάλαια σχετικά µε τον Ιουστινιανό (κεφ.13, σελ.52-54) και µε τη στάση του Νίκα (κεφ.14, σελ.55-56), αλλά και το προηγούµενό τους κεφάλαιο αναφορικά µε το παλάτι, τον ιππόδροµο και τους δήµους (κεφ.10, σελ.41-43). Στο σχολικό εγχειρίδιο οι δήµοι παρουσιάζονται στους µαθητές ως «οργανωµένες οµάδες λαού, οι οποίες [ ] είχαν και τη φροντίδα των αγώνων στον ιππόδροµο», ενώ για τη στάση του Νίκα τους πληροφορεί για το πού οφείλεται (στη δυσαρέσκεια από «τη βαριά φορολογία και την κακή διοίκηση»),πότε και πού έγινε (Κωνσταντινούπολη, 532 µ.χ.), τι καταστροφές προκλήθηκαν στην πόλη, για τη διστακτική στάση του Ιουστινιανού και το θάρρος της Θεοδώρας και για τη «φοβερή σφαγή» µε την οποία τέλειωσε (ο διδάσκων οφείλει να ανατρέξει στο σχολικό εγχειρίδιο, καθώς και στο βιβλίο του δασκάλου και στο τετράδιο ασκήσεων, για να εξακριβώσει τι ακριβώς γνωρίζουν οι µαθητές του, αλλά και ποιες ήταν οι προσδοκίες των συντακτών του εγχειριδίου και των επιλογέων της διδακτέας ύλης από την ενότητα αυτή - αντίτυπο του σχετικού κεφαλαίου παραθέτουµε στο τέλος της εργασίας µας, µαζί µε την αντίστοιχη σελίδα, την 30ή, από το τετράδιο εργασιών του µαθητή και τις σχετικές σελίδες του βιβλίου για το δάσκαλο). Στο αµέσως επόµενο µάθηµα µετά το κεφ. 14 θα τους ειδοποιήσουµε ότι θα ξεκινήσουµε ένα πρόγραµµα που θα αφορά στην καλύτερη µελέτη αυτού που µόλις διδάχτηκαν. Ως ένα είδος αφόρµησης µπορούµε να ξεκινήσουµε δείχνοντάς τους κάτι που σίγουρα θα τους ελκύσει την προσοχή και θα τους εντάξει στο κλίµα των αγώνων που διοργάνωναν οι βυζαντινοί δήµοι, τη σκηνή της αρµατοδροµίας από την ταινία του Γουίλλιαµ Γουάιλερ, «Μπεν Χουρ» (1959), που έχει µείνει κλασική στην ιστορία του κινηµατογράφου. Στη συνέχεια, θέλοντας να τους εισαγάγουµε στο κλίµα της ιστοριογραφικής µελέτης που επιδιώκουµε, θα τους διαβάσουµε το σχετικό µε τη στάση του Νίκα απόσπασµα από την «Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους» του Γκ. Οστρογκόρσκι 3. Στο κείµενο αυτό ο σηµαντικός σύγχρονος ιστορικός του Βυζαντίου αναφέρεται µε συντοµία στη δυσαρέσκεια του λαού από τη βαριά φορολογία του Ιουστινιανού και στην προσπάθεια του τελευταίου να αποδεσµευθεί από την επιρροή των δήµων ως βασικότερα αίτια του «άγριου αγώνα», στη συνένωση των δύο δήµων, στις τεράστιες διαστάσεις που πήρε η στάση και στις καταστροφές που προκλήθηκαν, στην απογοήτευση του Ιουστινιανού και στη θέλησή του να φύγει, στο θάρρος της Θεοδώρας, την αποφασιστικότητα του Βελισάριου και τη δεξιότητα του Ναρσή ως παραγόντων για την τελική επικράτηση και στην «αποτρόπαια σφαγή». Αφού 2 Ασηµοµύτης, Β., Καΐλα, Μ., Νικολόπουλος, Ν., Παπαγρηγορίου, Γ., Σαλβαράς, Γ., Στα Βυζαντινά Χρόνια. Ιστορία Ε Τάξης, αναθεωρηµένη έκδοση, ΟΕ Β, Αθήνα 1998. 3 Ostrogorsky, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Α, ελλ. µτφρ. Παναγόπουλος, Ι., Βασιλόπουλος, Αθήνα 1989, σελ. 137-8.

5 διαβαστεί το κείµενο, θα δοθεί φωτοτυπηµένο σε όλους τους µαθητές και θα ακολουθήσει συζήτηση σχετικά µε τις πληροφορίες που µας δίνει και σύγκρισή του µε το αντίστοιχο µάθηµα από το σχολικό τους εγχειρίδιο, η οποία κυρίως µπορεί να εστιαστεί στην επιπλέον ποσότητα πληροφοριών που περιέχει. Αυτό θα δώσει την αφορµή για να τεθεί το ερώτηµα από πού πληροφορήθηκε αυτός ο συγγραφέας αυτές τις πληροφορίες. Θα ακολουθήσει έτσι συζήτηση για τους σύγχρονους ή λίγο µεταγενέστερους των γεγονότων Βυζαντινούς ιστορικούς, οι οποίοι αποτελούν για µας σήµερα την «πηγή» για την πληροφόρησή µας. Θα µιλήσουµε για το πώς διασώθηκαν (αντιγραφείς σε µοναστήρια), πού βρίσκονται σήµερα, ποιοι και πώς τους εκδίδουν, θα δείξουµε κάποια τέτοια βιβλία, καθώς και φωτογραφίες παλιών χειρογράφων και των εικόνων που τα συνόδευαν. Στη συνέχεια θα τους προτείνουµε να δοκιµάσουν και αυτοί ό,τι έκανε αυτός ο ιστορικός, µελετώντας όλες εκείνες τις πηγές που µιλούν γι αυτό που µάθαµε στο τελευταίο µας µάθηµα, τη στάση του Νίκα. Θα τους δοθούν λοιπόν µεταφρασµένα τα κείµενα των Βυζαντινών ιστορικών και χρονογράφων που αναφέρονται στην τελευταία και είναι τα εξής: Προκόπιος, Υπέρ των πολέµων, Ι. Μαλάλας, Χρονογραφία, Πασχάλιον Χρονικόν, Θεοφάνης, Χρονογραφία και Ι. Ζωναράς, Επιτοµή Ιστοριών 4. Επιπλέον, θα τους δοθούν αποσπάσµατα από άλλα δύο έργα Βυζαντινών ιστορικών, τα οποία θα αφορούν ειδικά τους δήµους και είναι τα εξής: Προκόπιος, Ανέκδοτα και Ευάγριος, Εκκλησιαστική Ιστορία. Τα κείµενα αποτελούν αποσπάσµατα επιλεγµένα από εµάς και τα οποία τα έχουµε φυσικά µεταφέρει στη νέα ελληνική, ώστε να µπορούν να διαβαστούν εύκολα από τους µαθητές (συγχρόνως τους δίνουµε ενδεικτικά και φωτοτυπίες πρωτότυπων σελίδων, ώστε να δουν πώς µοιάζουν αυτά τα βιβλία των παλιών συγγραφέων και ποια µορφή έχει η γλώσσα τους). Για τα δύο τελευταία υπάρχουν µεταφράσεις τους, οπότε και θα χρησιµοποιηθούν 5 (οι µεταφράσεις των κειµένων αυτών παρατίθενται στο τέλος της εργασίας µας). Ταυτόχρονα, πληροφορούµε τα παιδιά πως ένας ιστορικός οφείλει πάντα, όταν θέλει να µελετήσει και να γράψει για κάποιο ζήτηµα, να δει πρώτα και τι έχουν γράψει οι άλλοι σύγχρονοι ιστορικοί γι αυτό, κάτι που θα κάνουν τώρα κι αυτά, αν θέλουµε, όπως θα τους πούµε, να δουλέψουµε σαν αληθινοί ιστορικοί (εδώ θα τους κάνουµε και τη διάκριση µεταξύ πρωτογενούς και δευτερογενούς πηγής). Έτσι, δίνονται στα παιδιά κείµενα βυζαντινής ιστορίας γραµµένα από νεότερους ιστορικούς, τα οποία πραγµατεύονται τη στάση του Νίκα, αλλά και το θέµα των δήµων. Επιλέγονται κείµενα από γενικά εγχειρίδια βυζαντινής ιστορίας και όχι ειδικά ιστορικά άρθρα, ώστε να µπορέσουν οι µαθητές να τα επεξεργαστούν σχετικά ευκολότερα. 4 Οι εκδόσεις των έργων των Βυζαντινών συγγραφέων που χρησιµοποιήσαµε είναι οι εξής Προκόπιος, Υπέρ των πολέµων, Α 24. Ι. Ηaury, v.i, Lipsiae 1905, p. 123-134. Ιωάννης Μαλάλας, Χρονογραφία, L. xvii-xviii, L. Dindorf, CB, Bonnae 1831, p. 473-477. Πασχάλιον Χρονικόν, L. Dindorf, CB, v. II, Bonnae 1832, p. 620-629. Θεοφάνης, Χρονογραφία, C. De Boor, v. II, Lipsiae 1885, p. 181-186. Ιωάννης Ζωναράς, Επιτοµή Ιστοριών, Th. Wobst, CB, v. III,XIV 6, 2-15, Bonnae 1897, p. 152-156. 5 Προκόπιος, Ανέκδοτα ή Απόκρυφη Ιστορία, µτφρ. Αλόη Σιδέρη, Άγρας, Αθήνα χ.χ., σ. 60-3, 75-6, 89-90 και 122. Στο ίδιο και το απόσπασµα του Ευάγριου, σ. 16-17.

6 Τα κείµενα που επιλέγουµε να τους δώσουµε περιλαµβάνουν τα σχετικά αποσπάσµατα από τα εξής βιβλία: Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Μ. Λεφτσένκο, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Α. Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, Γ. Κορδάτος, Ακµή και παρακµή του Βυζαντίου και R. Browning, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, της Εκδοτικής Αθηνών, τ. Ζ. (Η επιλογή τους γίνεται επιπλέον και µε βάση τη διαφορετική ιδεολογία και µεθοδολογία των συγγραφέων τους: περισσότερο παραδοσιακό, λεπτοµερές και περιγραφικό κείµενο γραµµένο και σε απλή καθαρεύουσα- στο πρώτο, µαρξιστικής γραφής το δεύτερο και το τέταρτο, περισσότερο αναλυτικά και προσεγµένα το τρίτο και το πέµπτο. Ο διδάσκων µπορεί, αν το επιθυµεί, να χρησιµοποιήσει αντί κάποιων από τα παραπάνω και άλλα γενικά έργα βυζαντινής ιστορίας, όπως π.χ. της Αικ. Χριστοφιλοπούλου, «Βυζαντινή Ιστορία, τ. Α» ή του C. Mango, «Βυζάντιο, η αυτοκρατορία της Νέας Ρώµης» ή άλλο, νεότερο ή παλιότερο, προσπαθώντας βέβαια να µη διαταραχθεί η ισορροπία χρονικής και τοπικής προέλευσης και ιδεολογίας) 6. Επιπλέον θα δοθεί στους µαθητές σχετικό απόσπασµα και από ένα ιστορικό µυθιστόρηµα (το µοναδικό άλλωστε) που πραγµατεύεται το ίδιο θέµα, τον «Κόµη Βελισάριο» του Ρόµπερτ Γκρέιβς 7 (φωτοτυπηµένα αντίτυπα των αποσπασµάτων των βιβλίων αυτών που µας αφορούν και που θα δοθούν στους µαθητές παρατίθενται στο τέλος της εργασίας µας). Ως βοηθητικά επάνω στο θέµα των δήµων στο Βυζάντιο ο διδάσκοντας θα µπορούσε, αν ήθελε, να χρησιµοποιήσει και συγκεκριµένα επιστηµονικά βιβλία και άρθρα που µπορούµε να του προτείνουµε, ελληνικά και ξενόγλωσσα (στην αγγλική), που πραγµατεύονται το συγκεκριµένο ζήτηµα ή πτυχές του (και είναι τα εξής: Cameron, A., Circus factions. Blues and Greens in Rome and Byzantium, Oxford 1976. Dvornik, F., The circus parties in Byzantium, Byzantina Metabyzantina 1 (1946) 119 133. Fotiou, A. S., Byzantine circus factions and their riots, JOB 27 (1978) 1 17. Μισίου,., «ήµοι και δηµοκρατία στο Βυζάντιο», στο Αφιέρωµα στο Ν. Σβορώνο, τ. Α, Ρέθυµνο 1986, σ. 59 69. Χριστοφιλοπούλου, Αικ., «Οι εκτός της Κωνσταντινουπόλεως βυζαντινοί δήµοι», στο Χαριστήριον εις Α. Κ. Ορλάνδον, τ. Β, Αθήνα 1966, σ. 327 360. Επιπλέον τα σχετικά µε την καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο βιβλία της T. Talbot-Rice και του G. Walter 8 ). Περισσότερο όµως θα βοηθούσε το διδάσκοντα να ανατρέξει σε δικό µας σχετικό κείµενο, που υπάρχει στο τέλος της εργασίας µας, στο Παράρτηµα ΙΙΙ, στο 6 Τα αποσπάσµατα που θα δώσουµε είναι αναλυτικά τα εξής: Καραγιαννόπουλος, Ι., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, τ. Α, ανατύπωση β, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 428-434. Levtchenko, M.V., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, ελλ.µτφρ. Βιστάκης, Γ., Αναγνωστίδης, Αθήνα χ.χ., σ. 89-94. Vasiliev, A.A., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (324-1453), τ. Α, ελλ. µτφρ. Σαβράµης,., Μπεργαδής, Αθήνα 1954, σ. 196-200. Κορδάτος, Γ., Ακµή και παρακµή του Βυζαντίου, Μπουκουµάνης, Αθήνα χ.χ., σ. 125-128. Browning, R., στην Ι.Ε.Ε., τ. Ζ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1979, σ. 167-168. 7 Graves, R., Ο κόµης Βελισάριος, ελλ. µτφρ. αρβέρης, Τ., Μέδουσα, Αθήνα 1989, σ. 198-224. 8 Talbot-Rice, T., Ο δηµόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, ελλ. µτφρ. Βώρος, Φ.Κ., δ έκδ., Παπαδήµας, Αθήνα 1988 και Walter, G., Η καθηµερινή ζωή στο Βυζάντιο, ελλ. µτφρ. Παναγιώτου, Κ., Παπαδήµας, Αθήνα 1970.

7 οποίο επιχειρείται µια συνοπτική παρουσίαση των απόψεων που έχουν εκφραστεί από την ιστορική έρευνα κατά το 19 ο και τον 20 ο αι. σχετικά µε το ζήτηµα των βυζαντινών δήµων (το κείµενο µπορεί να γίνει και αντικείµενο επεξεργασίας στην τάξη, κατά την τελευταία φάση του προγράµµατος). Ως πηγή πληροφοριών για τους Βυζαντινούς ιστορικούς (το οποίο, χάρη στη συντοµία του, είναι σχετικά εύκολα προσιτό και κατανοητό και από τους µαθητές) θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί το βιβλίο: Βασιλικοπούλου Ιωαννίδου, Α., Η βυζαντινή ιστοριογραφία (324 1204), Αθήνα χ.χ. (τα κοµµάτια του σχετικά µε τη βυζαντινή ιστοριογραφία γενικά και µε τους Βυζαντινούς ιστορικούς που αποσπάσµατά τους θα δώσουµε στους µαθητές, συγκεκριµένα οι σ. 15-19, 28-29,34-36,49-50 και 70, βρίσκονται φωτοτυπηµένα στο τέλος της εργασίας µας και πρέπει να δοθούν στις αντίστοιχες οµάδες των µαθητών ως βοηθήµατα για την επεξεργασία στην οποία θα προβούν). 2) Έρευνα πηγών και βιβλιογραφίας. Αφού τελειώσουµε µε αυτό το πρώτο στάδιο της εισαγωγής στη διδακτική ενότητα, προχωρούµε στις κυρίως δραστηριότητες. Πληροφορούµε τα παιδιά πως η τάξη θα χωριστεί σε έξι (6) οµάδες των τεσσάρων (4) ατόµων (θα βοηθούσε ιδιαίτερα αν οι µαθητές έχουν ήδη µάθει να εργάζονται οµαδικά, αλλά και στην περίπτωση που δε συµβαίνει αυτό, το πρόγραµµα, χάρη στο σχετικά σύντοµο χρόνο που απαιτείται για την ολοκλήρωσή του, το όχι µεγάλο υλικό και την ευκολία στον καταµερισµό του, µπορεί να αποτελέσει µια καλή ευκαιρία για να ξεκινήσουν). Σε καθεµία από αυτές θα δοθεί µία από τις πέντε πρώτες πηγές και σε µία οι δυο τελευταίες. Ταυτόχρονα, καθεµία από τις οµάδες θα πάρει και από ένα έργο βυζαντινής ιστορίας και µία το ιστορικό µυθιστόρηµα. Πιο συγκεκριµένα, στην πρώτη οµάδα θα δώσουµε τα αποσπάσµατα του Ι. Καραγιαννόπουλου και του Θεοφάνη, στη δεύτερη του Α. Βασίλιεφ και του Ι. Μαλάλα, στην τρίτη του Μ. Λεφτσένκο και του Προκόπιου (Ιστορία), στην τέταρτη του Ρ. Μπράουνιγκ και το Πασχάλιο Χρονικό, στην πέµπτη του Γ. Κορδάτου και του Ι. Ζωναρά και στην έκτη του Ρ. Γκρέιβς και του Προκόπιου (Ανέκδοτα) µε του Ευάγριου. Ο καταµερισµός αυτός δεν είναι φυσικά τυχαίος, αλλά βασίζεται στις οµοιότητες και τις διαφορές που έχει ο κάθε ιστορικός από την παράλληλη πηγή, στο ότι αντλεί από αυτήν αρκετά καθαρά, αλλά συγχρόνως έχει και διαφορετικές πληροφορίες (έτσι γεννιέται ο προβληµατισµός από πού τις άντλησε) και νέες ερµηνείες (οι οποίες θα δώσουν στα παιδιά την αφορµή για µια σύγκριση της νοοτροπίας των ανθρώπων στις δύο εποχές, τη βυζαντινή και τη σηµερινή, µέσα από τον τρόπο που κρίνουν τα ίδια συµβάντα ή τι από αυτά επιλέγουν να παρουσιάσουν). Η βασική εργασία που θα αναλάβει κάθε οµάδα αναφορικά µε τα κείµενα που της δόθηκαν θα είναι ότι θα πρέπει να τα επεξεργαστεί, ώστε να αντλήσει και από τα δύο το πώς περιγράφεται και πώς ερµηνεύεται η στάση του Νίκα και ποιος ήταν ο ρόλος των δήµων σ αυτήν. Θα τους δώσουµε σαφείς οδηγίες ότι πρέπει να φτιάξουν ένα είδος καταλόγου µε τη χρονική ακολουθία των γεγονότων που παρουσιάζει ο Βυζαντινός συγγραφέας που τους έχει δοθεί, κι έπειτα, χωριστά, να σηµειώσουν την ερµηνεία που τυχόν δίνει ή φαίνεται από το κείµενό του, το πού δηλαδή αποδίδει τη στάση, τα αίτιά της. Το ίδιο θα κάνουν και για το κείµενο του σύγχρονου ιστορικού. Στη συνέχεια θα προχωρήσουν σε σύγκριση των δύο κειµένων: τι κοινά στοιχεία έχει

8 ο σύγχρονος µε το Βυζαντινό ιστορικό, τι επιπλέον έχει στο κείµενό του και, κυρίως, ποια είναι σύµφωνα µε αυτόν τα αίτια της στάσης. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας ο διδάσκων θα παρακολουθεί την εργασία των οµάδων, θα λύνει τις όποιες απορίες τους και θα βοηθά, αν κρίνει ότι υπάρχει ανάγκη. Αφού κάθε οµάδα ολοκληρώσει την έρευνά της ύστερα κι από τη συνεργασία µε το διδάσκοντα θα παρουσιάσει τα συµπεράσµατά της στην τάξη: πρώτα όλες οι οµάδες τους Βυζαντινούς συγγραφείς και έπειτα τους σύγχρονους ιστορικούς. Με την ολοκλήρωση της παρουσίασης όσο αφορά καταρχήν τις πρωτογενείς πηγές, θα διαπιστωθούν τα όµοια σηµεία και οι διαφορές τους, καθώς η κάθε οµάδα, κατά την παρουσίαση των κειµένων που έχουν αναλάβει οι άλλες, θα ελέγχει τι όµοιο και τι διαφορετικό υπάρχει σ αυτά συγκριτικά µε το δικό της. Θα υπάρξει σίγουρα στο σηµείο αυτό αρκετά έντονος προβληµατισµός, καθώς τα κείµενα αυτά έχουν, πέρα από τις οµοιότητες, και αρκετές διαφορές µεταξύ τους, ακόµα και ως προς τα γεγονότα που περιέχουν. Θα γεννηθεί έτσι η απορία τι τελικά πρέπει να κάνουµε εµείς ως ιστορικοί, ποιες από τις πληροφορίες πρέπει να επιλέξουµε ως αληθινές και ποιες να απορρίψουµε, τι τελικά έγινε και τι όχι. Το πρόβληµα θα φανεί εντονότερο όχι τόσο στις πληροφορίες που σε άλλους υπάρχουν και σε άλλους όχι, αλλά στα (λίγα σχετικά) σηµεία που δίνεται αντιφατική πληροφορία ή ερµηνεία για το ίδιο ζήτηµα ή περιστατικό. Εκεί θα πρέπει να καταλάβουν τελικά πως η τελική επιλογή είναι ευθύνη του ιστορικού, ο οποίος οφείλει, αφού κρίνει τις πηγές του, να καταλήξει σ αυτό που θα του φανεί, µε βάση τη δική του λογική, ότι είναι σωστό. Αντίστοιχη διαδικασία θα ακολουθήσουν και για τους σύγχρονους ιστορικούς. Εδώ, πέρα από τα γεγονότα που παρουσιάζουν, θα µας προβληµατίσει το γιατί επιλέγουν αυτά, ενώ αποσιωπούν κάποια άλλα που βρίσκονται στους Βυζαντινούς, από ποια πηγή αντλούν ποιο γεγονός, τι παραπάνω βάζουν αυτοί στη διήγησή τους όσο αφορά τα γεγονότα, τι ερµηνεία δίνουν στη στάση και πού τη βασίζουν, πού διαφοροποιείται ο ένας ιστορικός από τον άλλο και ως προς τα γεγονότα που επιλέγει και ως προς την ερµηνεία που δίνει, για ποιο λόγο επιλέγει την κάθε συγκεκριµένη ερµηνεία και τι συµπέρασµα βγάζουµε γι αυτόν ως ιστορικό (συνοπτική παρουσίαση των βασικών σηµείων που είναι απαραίτητο να εντοπιστούν από τους µαθητές µε τη βοήθεια του εκπαιδευτικού- κατά τη διαδικασία αυτή, και όσο αφορά τους Βυζαντινούς και όσο αφορά τους νεότερους ιστορικούς, κάνουµε στο τέλος της εργασίας µας, στο Παράρτηµα Ι ). Η συγκεκριµένη διαδικασία θα καταλήξει στη συνολική συγγραφή από τις έξι οµάδες της ιστορίας της στάσης του Νίκα, ως ένα είδος επανεγγραφής του σχετικού κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου. Ιδιαίτερη αναφορά θα πρέπει να γίνει κατά την πραγµάτευση των αιτίων της στάσης στην αυθαιρεσία της εκάστοτε απολυταρχικής εξουσίας, στην καταπίεση και στη στέρηση των δικαιωµάτων των πολιτών (τι βλέπουµε να στερούνταν και πώς καταπιέζονταν οι Βυζαντινοί τότε) και στους αυθόρµητους λαϊκούς αγώνες. 3) Επιπλέον δραστηριότητες. Α) Προτού βέβαια γίνει αυτό, θα ασχοληθούν και µε την πρώτη από τις επιπλέον δραστηριότητες που περιλαµβάνει το πρόγραµµα, καθώς θα επιχειρήσουν, ατοµικά και όλοι µαζί, τη µελέτη και την επεξεργασία (στην τάξη) των σχετικών µε τη στάση του Νίκα κεφαλαίων από άλλα δύο σχολικά εγχειρίδια: τη «Ρωµαϊκή και

9 Βυζαντινή Ιστορία» για την Ε ηµοτικού του Α. Βουγιούκα (ΟΕ Β, Αθήνα 1975, σ. 67-68), το παλιότερο δηλαδή σχολικό βιβλίο, το οποίο και αντικαταστάθηκε από το δικό τους και την «Ιστορία Ρωµαϊκή και Βυζαντινή» για τη Β Γυµνασίου των Λ. Τσακτσίρα, Ζ. Ορφανουδάκη και Μ. Θεοχάρη (ΟΕ Β, έκδ. ΙΘ, Αθήνα 2000, σ. 107-109), το εγχειρίδιο δηλαδή Βυζαντινής Ιστορίας που (ακόµα) διδάσκεται στο Γυµνάσιο. Θα τα συγκρίνουν µε το δικό τους, τι περισσότερο ή λιγότερο δίνουν, πού µοιάζουν και πού διαφέρουν, αν τάσσονται µε κάποια από τις δυο πλευρές (και αν ναι, γιατί). Β) Παράλληλα µε τη βασική τους εργασία, τη µελέτη και επεξεργασία πηγών και νεότερων συγγραφέων, θα µελετάται και το γενικότερο θέµα των δήµων, µέσα από τις πηγές αλλά και ενδεικτικά κείµενα νεότερων ιστορικών (κυρίως βέβαια αυτό που έχει γραφτεί από εµάς, γιατί τα ειδικά κείµενα είναι πολύ εξειδικευµένα, γραµµένα από επιστήµονες ιστορικούς για συναδέλφους τους και προϋποθέτουν πολύ καλή γνώση και της περιόδου και του θέµατος για να γίνουν κατανοητά, οπότε δεν ενδείκνυνται για παιδιά, παρά µόνο ως µια σύντοµη ανάγνωση κάποιων κοµµατιών τους για να δουν πώς είναι, όχι όµως και για να τα επεξεργαστούν): Θα απαντηθούν αφού τεθούν ερωτήµατα όπως: Τι ήταν οι δήµοι, πώς λειτουργούσαν, πού αποσκοπούσαν, τι ήταν ο ιππόδροµος, πώς γίνονταν οι αρµατοδροµίες, γιατί άρεσαν στον κόσµο, αν υπήρχαν εκδηλώσεις λατρείας των αθλητών, φανατισµού των οπαδών ή ακόµα και χουλιγκανισµού. Στη συνέχεια οι µαθητές, ατοµικά ή κατά οµάδες, µπορούν να προχωρήσουν στις εξής δραστηριότητες: Γ) Ζωγραφικές απεικονίσεις του Ιουστινιανού και των συνεργατών του, του ιπποδρόµου και των θεατών του, των αρµάτων και των αρµατοδροµιών. ) ραµατοποίηση του διαλόγου της στάσης του Νίκα από την πρώτη οµάδα, που είχε ως πηγή το Θεοφάνη. Ε) Οι υπόλοιπες οµάδες θα παίξουν το παιχνίδι των µικρών ρεπόρτερ: Η δεύτερη οµάδα θα πάρει συνέντευξη από τρεις στασιαστές, δύο άντρες και µια γυναίκα, την πέµπτη µέρα της στάσης (κύριο θέµα: γιατί στασίασαν, πώς νιώθουν για την ως τώρα έκβαση, τι ελπίζουν για το µέλλον τους, τι σχεδιάζουν για τη χώρα, πώς βλέπουν τον Υπάτιο και τον Ιουστινιανό, τι νιώθουν για τις αγαπηµένες τους οµάδες). Η τρίτη οµάδα θα πάρει συνέντευξη από τη Θεοδώρα είκοσι χρόνια µετά τη στάση (κύριο θέµα: τι θυµάται, πώς αισθάνθηκε, πώς έβλεπε από το παλάτι τη στάση, τι νοµίζει ότι έφταιξε, τι ένιωσε για τη σφαγή). Η τέταρτη οµάδα θα πάρει συνέντευξη από έναν στρατιώτη την επόµενη µέρα της µεγάλης σφαγής στον ιππόδροµο (κύριο θέµα: πώς ένιωσε τις µέρες της σύγκρουσης και πώς κατά τη σφαγή. Τι νιώθει τώρα). Η πέµπτη οµάδα θα πάρει συνέντευξη από τον Υπάτιο, λίγο πριν από την εκτέλεσή του (κύριο θέµα: να φανεί η απέναντί του θέση τους, για το ποια η συµµετοχή του στα γεγονότα). Τέλος, η έκτη οµάδα θα πάρει συνέντευξη από έναν οπαδό των Βένετων που τάχθηκε τελικά µε τον αυτοκράτορα και επέζησε της σφαγής, µία εβδοµάδα µετά από αυτήν (κύριο θέµα: γιατί στασίασε, γιατί άλλαξε στάση, πώς νιώθει για την τραγική κατάληξη). Με τις φανταστικές αυτές συνεντεύξεις-δραµατοποιήσεις τα παιδιά θα έρθουν µέσω της ενσυναίσθησης πολύ περισσότερο κοντά και στα γεγονότα και τα αίτια της στάσης και στους ανθρώπους της εποχής.

10 ΣΤ) Συζήτηση γύρω από τον όρο «δήµος» και τη σηµασία που αυτός είχε σε διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας, καθώς και δηµιουργία γλωσσαρίου µε τα παράγωγά του, µε τη βοήθεια λεξικών. Προτείνουµε: το «Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής» του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών Ιδρύµατος Μανόλη Τριανταφυλλίδη του Α.Π.Θ. (α ανατύπωση, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 345 κ.ε.) και το «Επίτοµον Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης» του Π. Χ. ορµπαράκη (Εστία, ε έκδ., Αθήνα 1989, σ. 213 κ.ε.). Ενδεικτικές λέξεις που µπορούν να περιληφθούν στο γλωσσάριο παραθέτουµε στο τέλος της εργασίας µας, στο Παράρτηµα ΙΙ. Ζ) Ειδική αναφορά στο ιστορικό µυθιστόρηµα του Ρ. Γκρέιβς (που θα παρουσιάσει αναλυτικά ξανά η έκτη οµάδα) και προβληµατισµός επάνω στο πόσο ένα µυθιστόρηµα έχει τη δυνατότητα ή πρέπει να αποδίδει ιστορικά γεγονότα ή να έχει ως πρωταγωνιστές αληθινά ιστορικά πρόσωπα, µέχρι πού µπορεί να φτάσει η ελευθερία του λογοτέχνη στη συγγραφή του και πώς πρέπει να το αντιµετωπίζουν οι αναγνώστες. Τελικό αποτέλεσµα και αυτής της διαδικασίας θα είναι η συγγραφή από τις οµάδες και ενός δεύτερου κειµένου, αρκετά συντοµότερου αυτή τη φορά, µε θέµα τους δήµους στο Βυζάντιο, το οποίο θα απαντά στα βασικά θέµατα που θέσαµε πριν. 4) ιάρκεια προγράµµατος. Η όλη διαδικασία θα διαρκέσει δέκα (10) διδακτικές ώρες σε ένα συνολικό χρονικό διάστηµα τεσσάρων εβδοµάδων. ύο ώρες την πρώτη εβδοµάδα για την εισαγωγική συζήτηση και την ανάθεση των εργασιών στις οµάδες. ύο ώρες τη δεύτερη και άλλες δύο την τρίτη εβδοµάδα για την παρουσίαση των συµπερασµάτων των οµάδων, την ανάπτυξη ορισµένων από τις δραστηριότητες και τη συγγραφή (στο τέλος) του πρώτου από τα δύο κείµενα. Τέλος, τέσσερις ώρες την τέταρτη εβδοµάδα για την ολοκλήρωση των δραστηριοτήτων και τη συγγραφή και του δεύτερου κειµένου. Η έναρξη του προγράµµατος θα τεθεί στις 10 µε 15 Νοεµβρίου περίπου, καθώς τότε η τάξη θα έχει φτάσει στη 14 η ενότητα του σχολικού βιβλίου (το σχολικό πρόγραµµα απαιτεί ως τότε 16 ώρες για την ολοκλήρωση των 14 ενοτήτων και των δύο επαναληπτικών του βιβλίου, άρα χρόνο 8 εβδοµάδων), ενώ η λήξη του περίπου ένα µήνα αργότερα, στις 10 εκεµβρίου, µε το πέρας του πρώτου τριµήνου. Οι ώρες που απαιτούνται µπορούν να καλυφθούν κατά το ήµισυ από το µάθηµα της Ιστορίας και κατά το ήµισυ από εξοικονόµηση χρόνου από άλλα µαθήµατα.

11 Παράρτηµα Ι Στη συνέχεια θα προβούµε σε µια συνοπτική παρουσίαση (ως είδος βοηθητικών σηµειώσεων) των βυζαντινών πηγών και της νεότερης βιβλιογραφίας που µεταχειριστήκαµε στο πρόγραµµά µας αυτό, µε στόχο να εντοπιστούν τα βασικά σηµεία τα οποία είναι απαραίτητο να δουν οι µαθητές κατά την επεξεργασία των κειµένων που θα τους δοθούν, και τα οποία οφείλει να έχει από πριν εντοπίσει ο διδάσκων για να µπορεί να τους βοηθήσει. (Α) Σύγχρονοι Ιστορικοί. Ι. Καραγιαννόπουλος: εντοπίζουµε τα εξής βασικά σηµεία στο έργο του: Θεωρεί την αντιµονοφυσιτική πολιτική του Ιουστινιανού, την αυστηρή οικονοµική πολιτική του Καππαδόκη, τη θέληση του Ιουστινιανού για πολιτική ισότητας στο εξής έναντι των δήµων και την ύποπτη, όπως έκρινε, στάση πολλών συγκλητικών που δηµιουργούσε κλίµα καχυποψίας, ως παράγοντες που προκάλεσαν τη στάση. Επισηµαίνει τη µετάκληση Βελισάριου και Μούνδου ως δείγµα ανησυχίας του Ιουστινιανού. Ακολουθούν τα γεγονότα (αναλυτική περιγραφή): Αφορµή της στάσης η διαµαρτυρία κατά του Καλαπόδιου, ακολουθούν συλλήψεις, η εκτέλεση και η σωτηρία των δύο, η φύλαξή τους στη µονή, η διαµαρτυρία στους αγώνες στις 13 Ιανουαρίου, η συµφιλίωση των δήµων, οι πρώτες φωτιές, η αποδοχή του αιτήµατος απόλυσης των τριών συνεργατών του κατά την επόµενη µέρα στους αγώνες. Η νέα επίθεση στα ανάκτορα, η έξοδος του Βελισάριου και η αιµατηρή αλλά χωρίς αποτέλεσµα σύγκρουση. Η άσκοπη αναζήτηση του Πρόβου. Η νέα σύγκρουση στο Οκτάγωνο. Η αναποτελεσµατική εµφάνιση του Ιουστινιανού µε το Ευαγγέλιο στον Ιππόδροµο, η ενθρόνιση του απρόθυµου Υπάτιου (που επιδιώκει επαφή µε το παλάτι), η ηττοπάθεια του Ιουστινιανού, η αποφασιστικότητα της Θεοδώρας. Η εξαγορά των Βένετων ηγετών από το Ναρσή. Η τελική επίθεση από το Βελισάριο, το Μούνδο, τον Κωνσταντίολο, το Βασιλίδη και τον ίδιο τον Ιουστινιανό στον ιππόδροµο και η σφαγή 30.000 λαού. Η σύλληψη και η εκτέλεση του Υπάτιου. Αποτέλεσµα: ένα τροµερό χτύπηµα κατά των λαϊκών ελευθεριών. Ο Ιουστινιανός γίνεται δεσποτικότερος. Α. Βασίλιεφ: θεωρεί τους δήµους στην ουσία ως πολιτικά κόµµατα. Ως λόγους της στάσης παρουσιάζει τους δυναστικούς αντιπάλους, τη γενική δυσαρέσκεια κατά των κυβερνητικών αξιωµατούχων και κυρίως των Καππαδόκη και Τριβωνιανού, και τη θρησκευτική αντίθεση Ορθοδόξων και µονοφυσιτών. Ως προς τα γεγονότα είναι σύντοµος: παρουσιάζει την ένωση των δήµων, τις άκαρπες πρώτες διαπραγµατεύσεις του Ιουστινιανού, τις φωτιές, την αποµάκρυνση των δύο συνεργατών του, την ανακήρυξη ενός ανιψιού του Αναστάσιου ως αυτοκράτορα. Το συµβούλιο του Ιουστινιανού και τη θέλησή του να φύγει, την αποφασιστική παρέµβαση της Θεοδώρας (εδώ στο κείµενο γράφεται λανθασµένα ότι ο διάλογος προέρχεται από τα Ανέκδοτα του Προκόπιου, ενώ στην παραποµπή κάτω γράφεται σωστά ότι είναι από το Υπέρ των Πολέµων). Τονίζει ότι εµπιστεύεται την καταστολή στο Βελισάριο, ο οποίος οδηγεί τους στασιαστές στον ιππόδροµο, τους κλείνει µέσα και σκοτώνει 30 ως 40 χιλιάδες. Μ. Λεφτσένκο: Για τους δήµους γράφει πως ήταν ιδιότυπες πολιτικές φατρίες Ως προς τα αίτια αναφέρει ότι η µισαλλόδοξη και επιθετική θρησκευτική πολιτική του Ιουστινιανού και οι υπερβολική και παράνοµη φορολόγηση µαζί µε τη διαφθορά των υπαλλήλων προκάλεσε τη λαϊκή αγανάκτηση και, τελικά, µια φοβερή στάση του λαού. Ως προς τα γεγονότα είναι κι αυτός πολύ σύντοµος. Αναφέρεται στο διάλογο στον ιππόδροµο, στην ένωση των δήµων, στην άρνηση του Ιουστινιανού στην απαίτησή τους να

12 ελευθερώσει τους δύο καταδίκους, στην επίθεσή τους στη φυλακή, στις καταστροφές που ακολούθησαν και στη φυγή των πλουσιότερων στην απέναντι πλευρά της πόλης και στην αποτυχηµένη προσπάθεια για εκτόνωση µε την παύση των µισητών συνεργατών του. Έπειτα στην επίθεση του Βελισάριου µε το σώµα των Γότθων, που επιτέθηκαν στους ιερείς προκαλώντας τη λαϊκή οργή και την επέκταση των συγκρούσεων µε τη συµµετοχή και γυναικών. Περιγράφει τις συνεχείς καταστροφές, την άκαρπη εµφάνιση του Ιουστινιανού στον ιππόδροµο, την αναγόρευση του Υπάτιου, την πρόθεση των στασιαστών να επιτεθούν στο παλάτι, το φόβο του Ιουστινιανού και τη στήριξη της Θεοδώρας. Την εξαγορά των Βένετων από το Ναρσή, την επίθεση των Βελισάριου και Μούνδου στον ιππόδροµο µε αποτέλεσµα τους 30.000 νεκρούς. Καταλήγοντας, χαρακτηρίζει τη φτωχολογιά αξιοθαύµαστη γι αυτό που επιχείρησε, ότι αυτό που έκανε δείχνει το µέγεθος της πίεσης που δεχόταν και πως η ήττα της οφείλεται στο ότι ήταν ανοργάνωτη και όχι ενωµένη. Γ. Κορδάτος: παρουσιάζει τις κοµµατικές συγκρούσεις των δύο δήµων και τα εγκλήµατα των Βένετων που υποδαύλιζε ο Ιουστινιανός. Ως αιτία παρουσιάζει τη βαριά φορολογία και την προσπάθεια του Ιουστινιανού να περιορίσει την αυθαιρεσία των Βένετων. Αυτό οδηγεί στη συµφιλίωση των δήµων. Παρουσιάζουν ως κοινό αίτηµα την αποµάκρυνση των τριών συνεργατών του Ιουστινιανού, το οποίο προκαλεί µια πρώτη ταραχή, συλλήψεις και εκτελέσεις που φέρνουν την έντονη λαϊκή αντίδραση. Οι Υπάτιος και Ποµπήιος παρουσιάζονται ως οι ηγέτες της αντιπολίτευσης. Ο λαός είναι αρχικά ο νικητής. Ο Ιουστινιανός τροµάζει και προσπαθεί µάταια να τον σταµατήσει µε µέτρα όπως η απόλυση των δυο συνεργατών του, η πρώτη επίθεση του Βελισάριου και η δική του εµφάνιση µε το Ευαγγέλιο στον ιππόδροµο. Έτσι, απογοητεύεται και σχεδιάζει να φύγει, αλλά συγκρατείται, πιθανώς από τη Θεοδώρα. Η τελική λαϊκή ήττα έρχεται από την έλλειψη άξιας ηγεσίας. Ο Υπάτιος κάνει το λάθος και κλείνεται στον ιππόδροµο. Οι επαναστάτες διασπώνται από το Ναρσή και ακολουθεί η καταστροφή. Ρ. Μπράουνιγκ: τονίζει την αίγλη των δήµων στο λαό και πως οι εκδηλώσεις τους πήραν σταδιακά πολιτική χροιά, εκφράζοντας τη λαϊκή δυσφορία για την αυθαιρεσία των αρχών. Τα γεγονότα: Γίνεται διαµαρτυρία στον ιππόδροµο κατά του Ιουστινιανού, ακολουθούν µικροσυµπλοκές και συλλήψεις κάποιων ηγετών των δήµων που οδηγούνται για εκτέλεση, αλλά από κακό χειρισµό του αγχωµένου από την παρουσία του πλήθους δήµιου σώζονται οι δύο, που τους παίρνουν οι µοναχοί. Στον ιππόδροµο οι δήµοι αξιώνουν την αθώωσή τους και όταν ο Ιουστινιανός αρνείται προχωρούν, αφού οµονοούν, σε ταραχές και επίθεση στη φυλακή. Ζητούν την απόλυση των τριών συνεργατών του Ιουστινιανού, κάτι που το κάνει. Οι ηγέτες των δήµων ικανοποιούνται, όχι όµως κι ο λαός. Η απόπειρα Γερµανών µισθοφόρων για καταστολή αποτυχαίνει. Ο Ιουστινιανός παρουσιάζεται ως ικέτης στον ιππόδροµο, ενέργεια επίσης αποτυχηµένη. Οι δήµοι αναγορεύουν τον Υπάτιο (αφού δεν βρήκαν τον Πρόβο). Ο Ιουστινιανός σκέφτεται να φύγει. Η απόπειρα του Βελισάριου να συλλάβει τον Υπάτιο δεν πετυχαίνει. Η Θεοδώρα συγκρατεί τον Ιουστινιανό και οι Βελισάριος, Μούνδος και Ναρσής επιτίθενται και σφάζουν 30.000 λαού. Η Θεοδώρα ζητά και πετυχαίνει την εκτέλεση του Υπάτιου. Ρ. Γκρέιβς: ένα µέτριο ιστορικό µυθιστόρηµα. Αφηγητής ένας υπηρέτης του Βελισάριου. Η περιγραφή της στάσης αρκετά λεπτοµερής. Αναφέρεται αρχικά στο µίσος µεταξύ των δήµων και στα εγκλήµατα των Βένετων µε την (προσωρινή) στήριξη του Ιουστινιανού. Σε µια συµπλοκή των δήµων συλλαµβάνονται επτά µέλη τους, οι δυο σώζονται απ την εκτέλεση. Οι δύο δήµαρχοι συµφωνούν και ζητούν την απελευθέρωσή τους και την απόλυση του Καππαδόκη. Πολιορκούν τη φυλακή. Ακολουθούν καταστροφές. Ο Ιουστινιανός παρουσιάζεται να τα έχει χαµένα και, αδρανής, να περιµένει µε βεβαιότητα παρέµβαση της Θείας Πρόνοιας για τον τερµατισµό των ταραχών.

13 Η πρώτη επιθετική απόπειρα του Βελισάριου δεν πετυχαίνει, ούτε και η απόλυση των τριών συνεργατών και η δηµόσια έκκληση του Ιουστινιανού στον ιππόδροµο. Ο Υπάτιος γίνεται µε το ζόρι αυτοκράτορας, παρά τις αντιρρήσεις της γυναίκας του. Στέλνει µήνυµα στη Θεοδώρα ότι τους παγίδευσε στον ιππόδροµο. Η Θεοδώρα συγκρατεί τον έτοιµο να φύγει Ιουστινιανό και δίνει εντολή στο Βελισάριο να φέρει πίσω τον Υπάτιο. εν τα καταφέρνει. Ο Βελισάριος επιτίθεται στον ιππόδροµο από την κύρια είσοδο στους ρέµπελους και χωρίς οπλισµό για µάχη στασιαστές. Μαζί και ο Μούνδος. Τους βοηθούν και οι Βένετοι που είχαν δωροδοκηθεί από το Ναρσή και που είχαν µετανιώσει βλέποντας έναν Πράσινο αυτοκράτορα. Ακολουθεί γενική σφαγή (35.000 νεκροί), όπου πρωτοστατούν οι Βένετοι. Ο Ιουστινιανός καταδικάζει άδικα τον Υπάτιο, παρά την αντίθεση της Θεοδώρας. (Β) Βυζαντινοί συγγραφείς. Προκόπιος: παρουσιάζει τις µέχρι θανάτου συγκρούσεις των φανατισµένων οπαδών των δήµων, που τους χαρακτηρίζει ψυχικά άρρωστους. Περιγράφει τη στάση σε εκτενές κείµενο, όχι όµως πολύ καθαρά (αν ήταν εκεί, ήταν κλεισµένος στο παλάτι. Ίσως να θέλει και να αποσιωπήσει ό,τι δε συµφέρει τον αυτοκράτορα). Το ξεκίνηµα από τη συµφωνία των δήµων να απελευθερώσουν τους φυλακισµένους οπαδούς τους. Επιτίθενται στη φυλακή. Πυρπολούν κτήρια. Ζητούν την παύση των Τριβωνιανού και Καππαδόκη, κάτι που γίνεται, αλλά δεν έχει αποτέλεσµα. Την πέµπτη µέρα ο Ιουστινιανός διώχνει κάποιους συγκλητικούς από το παλάτι. Ο Υπάτιος φεύγει χωρίς να θέλει και τον αναγορεύουν αυτοκράτορα παρά τη θέλησή του (και της γυναίκας του). Στο παλάτι γίνεται συµβούλιο. Ο Ωριγένης µιλα και προτείνει στον Ιουστινιανό να φύγει. Παρεµβαίνει η Θεοδώρα που δίνει σε όλους µε το λόγο της θάρρος. Ο Βελισάριος στέλνεται από το διάδροµο που συνδέει το παλάτι µε τον ιππόδροµο, αλλά σταµατά λόγω της παρέµβασης στρατιωτικού σώµατος που τηρούσε ουδέτερη στάση. Τότε αποφασίζει και επιτίθεται από την κύρια είσοδο και αιφνιδιάζει τους απόλεµους αντιπάλους. Επιτίθεται και ο Μούνδος. Πέφτουν 30.000 νεκροί. Ο Υπάτιος συλλαµβάνεται από δυο ανιψιούς του Ιουστινιανού και την άλλη µέρα εκτελείται. Ι. Μαλάλας: ως αιτία της στάσης θεωρεί τους µιαρούς δαίµονες που παρέσυραν τους οπαδούς των δήµων (µην ξεχνάµε πως είναι µοναχός). Αναφέρει λεπτοµερώς το περιστατικό µε τη σύλληψη και την εκτέλεση των επτά οπαδών και τη σωτηρία των δύο, που φυλάσσονταν στο µοναστήρι. Στον ιππόδροµο στις 13 Ιανουαρίου οι δήµοι ζητούν απ τον αυτοκράτορα να δείξει επιείκεια. Όταν αρνείται, οµονοούν (ιδέα του ιαβόλου), φεύγουν φωνάζοντας Νίκα και το βράδυ επιτίθενται στο διοικητήριο και βάζουν φωτιές ως το πρωί. Ο Ιουστινιανός στέλνει τρεις συγκλητικούς που συζητούν µαζί τους και του µεταφέρουν τα αιτήµατά τους κατά των Καππαδόκη, Τριβωνιανού και Ευδαίµονα. Τους αντικαθιστά. Ο Βελισάριος συγκρούεται µε τους δήµους. Σκοτώνονται πολλοί, αλλά χωρίς ουσιαστικό αποτέλεσµα. Στις 18 Ιανουαρίου ο Ιουστινιανός εµφανίζεται µε το Ευαγγέλιο στον ιππόδροµο, αλλά δε φέρνει αποτέλεσµα. Οι δήµοι αναγορεύουν τον Υπάτιο, ο οποίος µε θράσος κυβερνά. Οι Μούνδος, Κωνσταντίολος και Βελισάριος εισβάλουν στον ιππόδροµο (αφού ο Ναρσής εξαγόρασε πολλούς Βένετους). Ακολουθεί σφαγή 35 χιλιάδων. Ο Υπάτιος συλλαµβάνεται κι εκτελείται. Ο Ιουστινιανός ανακοινώνει παντού τη νίκη του. Πασχάλιο Χρονικό: στο κείµενο αυτό σηµειώνεται η διαµαρτυρία των Πράσινων στον ιππόδροµο κατά του Καλοπόδιου, η λογοµαχία τους µε τους Βένετους και η φυγή τους.

14 Ο Ιουστινιανός ζητά µε απεσταλµένους να µάθει το λόγο. Εκείνοι καταφέρονται κατά των Καππαδόκη, Ρουφίνου και Ευδαίµονα. Τους αλλάζει. Ο λαός ετοιµάζεται να εισβάλει στο παλάτι. Βγαίνει ο Βελισάριος και ακολουθεί σφαγή. Οι στασιαστές πυρπολούν τµήµατα της πόλης. Στις 17 γίνεται νέα µάχη. Στις 18 εµφανίζεται ο Αυτοκράτορας στον ιππόδροµο µε το ευαγγέλιο, κάποιοι τον υποστηρίζουν, η πλειονότητα εναντίον του. Φεύγοντας ο λαός βρίσκει τον Υπάτιο. Εκείνος στέλνει τον Εφραίµιο να δει τι γίνεται στο παλάτι, όπου ο γιατρός Θωµάς λανθασµένα τον πληροφορεί ότι ο αυτοκράτορας έφυγε. Ο Υπάτιος αναγορεύεται. Ο Ιουστινιανός προσπάθησε χωρίς αποτέλεσµα να φτάσει ο ίδιος ως το κάθισµα. Ο Ναρσής εξαγοράζει Βένετους. Γίνεται επίθεση. Ακολουθεί σφαγή 35 χιλιάδων. Ο Υπάτιος εκτελείται (αναφορά στην τύχη του σώµατός του και στην ταφή του). Θεοφάνης: Παρουσιάζει στην αρχή αναλυτικά το διάλογο στον ιππόδροµο. Έπειτα αναφορά στους φυλακισµένους οπαδούς και στην επίθεση στο διοικητήριο και τη φυλακή και τη σφαγή των φρουρών. Λεηλασίες και φωτιές. Ο Ιουστινιανός φοβάται και θέλει να φύγει. Φήµη ότι έφυγε. Αναγορεύουν τον Υπάτιο. Ο Ναρσής εξαγοράζει. Ο Βελισάριος επιτίθεται. Σφαγή 35 χιλιάδων. Ι. Ζωναράς: οι δήµοι µισούν τον Ιουστινιανό λόγω της φορολογίας και οµονοούν. Ο αυτοκράτορας στέλνει εναντίον τους τους Αίλουρους (θέλει να πει τους Ερούλους, γερµανικό φύλο, µισθοφόρους), γίνεται η µάχη στο Μίλιο, ακολουθεί το επεισόδιο µε τους ιερείς και η γενίκευση της σύγκρουσης στην πόλη µε τη συµµετοχή και γυναικών. Οι στρατιώτες βάζουν φωτιά κατά των γυναικών που τους χτυπούσαν απ τις στέγες, κι ο άνεµος την επεκτείνει. Ο αυτοκράτορας καλεί τους δήµους στον ιππόδροµο, αλλά δεν πάνε. Εκλέγουν τον Υπάτιο. Ο Ιουστινιανός µοιράζει χρήµατα και µεταστρέφει τους Βένετους. Γίνεται επίθεση των στρατιωτών στον ιππόδροµο, όπου βρίσκεται πλήθος κόσµου, όχι ως στασιαστές, αλλά από περιέργεια, για να δουν το νέο αυτοκράτορα. Σκοτώνονται 40.000. (Γ) Σχολικά εγχειρίδια. Βουγιούκας: αναφέρεται πως οι δήµοι ήταν αθλητικοί σύλλογοι και είδος πολιτικών κοµµάτων. Οι Πράσινοι, δυσαρεστηµένοι από τη βαριά φορολογία, προκαλούν επεισόδια. Τα κατασταλτικά µέτρα του Ιουστινιανού αφορµή να ενωθούν οι δήµοι. Ονοµάζουν αυτοκράτορα τον Υπάτιο. Καίνε και λεηλατούν. Ο Ιουστινιανός θέλει να φύγει, τον συγκρατεί η Θεοδώρα. Στέλνει το Βελισάριο ου τους κυκλώνει στον ιππόδροµο και τους αποδεκατίζει (30 χιλιάδες). Η κοινή γνώµη έχασε τη φωνή της (η εικόνα που µένει δεν είναι τόσο θετική για το λαό). Τσακτσίρας κ.ά.: οι δήµοι οργανώσεις µε πολιτικό και στρατιωτικό τµήµα και ταυτόχρονα ιπποδροµιακές φατρίες (ο ιππόδροµος πολιτική σηµασία). Σοβαρή εξέγερση του λαού µε επικεφαλής τους δήµους. Αίτια: γενική δυσαρέσκεια για την καταπίεση, τη βαριά φορολογία και τη διαφθορά πολλών αξιωµατούχων (κυρίως Καππαδόκη, Τριβωνιανού). Αρχή οι Πράσινοι. Μετά και οι Βένετοι. Ιουστινιανός δοκιµάζει δυναµικά, όµως συγκρούσεις και φωτιές. Συµβούλιο, διάθεση φυγής, παρέµβαση Θεοδώρας. ωροδόκηση πολλών ηγετών και διάσπαση συµµαχίας. Βελισάριος και Μούνδος περικυκλώνουν στον ιππόδροµο, τροµερή σφαγή 30.000. Εκτέλεση Υπάτιου. Απέτυχε γιατί δεν είχαν καθορισµένους στόχους, µόνο κοινά κίνητρα. Έλειπε η οργάνωση και ο στενός σύνδεσµος. Ενίσχυση απόλυτης µοναρχίας.

15 Παράρτηµα ΙΙ Γλωσσάριο του δήµου -Λεξικό Ι.Ν.Σ.: δήµος, δηµότης, δηµοτικό, δηµογέροντας, δηµογραφία, δηµοδιδάσκαλος, δηµοκοπία, δηµαγωγία, δηµαρχία, δηµαρχείο, δήµαρχος, δηµεύω, δηµεγέρτης, δηµηγορία, δηµοπρασία, δηµιουργός, δηµιουργία, δηµοκράτης, δηµοκρατία, δηµοκρατικός, δηµοκρατικότητα, δηµοσιά, δηµόσια, δηµοσία, δηµόσιος δηµοσιεύω, δηµοσιοποίηση, δηµοσιογράφος, δηµοσιογραφία, δηµοσιότητα, δηµοσιολογία, δηµοσκόπηση, δηµοσιονοµία, δηµοσιοϋπαλληλικός, δηµοψήφισµα, δηµοφιλής, δηµοτικότητα δηµοτική, δηµώδης, δήµιος (δήµιος δούλος) απόδηµος, αποδηµητικός -Στα βυζαντινά κείµενα: ήµοι= οι δυο δήµοι ήµος= ο λαός (Αλλά δήµος των Πρασίνων) -Λεξικό ορµπαράκη: δήµος: (ρίζα δα-), (δωρικό δάµος) = διαµέρισµα, γη, χώρα, λαός, όχλος, πλήθος, οι ελεύθεροι πολίτες, το δηµοκρατικό κόµµα, δηµοκρατικό πολίτευµα, δηµοκρατία. Παράγωγα κύρια ονόµατα: ηµοσθένης, ηµάδης, ηµόκριτος, ηµάρατος, Φιλόδηµος, Ιππόδαµος. Παράγωγες λέξεις της αρχαίας που δεν είναι πλέον σε χρήση: δηµίζω, δηµόθεν, δηµόοµαι, δήµωµα, δηµοσιόω, δηµοτεύοµαι, δηµάρατος, δηµεραστής, δηµωλασία, δηµιουργός, δηµόλευστος, δηµολογέω, δηµοτελής, δηµούχος, δηµωφελής

16 Παράρτηµα ΙΙΙ Οι Βυζαντινοί ήµοι Ο λαός του Βυζαντίου ήταν πολύ στενά συνδεδεµένος µε τον ιππόδροµο. Οι αρµατοδροµίες ήταν το πιο δηµοφιλές άθληµα (και το πιο αγαπητό θέαµα για το λαό αφότου η χριστιανική εκκλησία απαγόρευσε τις µονοµαχίες) και όλοι σχεδόν οι πολίτες υποστήριζαν µε ενθουσιασµό κάποια από τις οµάδες που έπαιρναν µέρος σ αυτές. Ο ιππόδροµος αποτελούσε το επίκεντρο της αστικής ζωής στο Βυζάντιο. Ανάµεσα στους οπαδούς συµπεριλαµβάνονταν πολύ συχνά και οι αυτοκράτορες. Το θέαµα που πρόσφερε στους θεατές ήταν εντυπωσιακό και γεµάτο συγκινήσεις. Η δύναµη, η επιδεξιότητα και η τόλµη που έδειχναν οι τέσσερις αρµατοδρόµοι κατά τη διάρκεια των επτά γύρων µιας αρµατοδροµίας προκαλούσε το θαυµασµό και τον ενθουσιασµό. εν ξέρουµε ακριβώς πόσες φορές το χρόνο διεξάγονταν αρµατοδροµίες, σίγουρα όµως όχι πάνω από δεκαπέντε. Τον υπόλοιπο καιρό ο χώρος παρέµενε κλειστός. Η προετοιµασία των αγώνων διαρκούσε δυο µέρες. Την τρίτη µέρα γινόταν η διεξαγωγή τους. Την έναρξή τους έκανε ο ίδιος ο αυτοκράτορας. ιεξάγονταν οκτώ αρµατοδροµίες και τα διαλείµµατα µεταξύ τους τα κάλυπταν µε θεατρικές, χορευτικές, ακροβατικές και µιµικές παραστάσεις. Ο τρόπος µε τον οποίο διεξάγονταν οι αρµατοδροµίες στην Κωνσταντινούπολη είχε την προέλευσή του στην παλιά πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, τη Ρώµη. Την περίοδο της Αυτοκρατορίας είχαν ιδιαίτερα σηµαντικό ρόλο εκεί ως το κατεξοχήν άθληµα και οι αυτοκράτορες εκµεταλλεύονταν την αγάπη του πλήθους γι αυτές για να το κρατούν ήσυχο. Από πολύ νωρίς δηµιουργήθηκαν εκεί φατρίες µε σκοπό τη διοργάνωση των (πολύ συχνών) αρµατοδροµιών. Φρόντιζαν για την εξεύρεση και εκπαίδευση αλόγων και ηνιόχων, για την οργάνωση και αµοιβή του προσωπικού των στάβλων, καθώς και των ηθοποιών, χορευτών κλπ. ιευθύνονταν αρχικά από ιδιώτες, όµως σταδιακά ο έλεγχός τους περνά στα χέρια των αυτοκρατόρων. Οι φατρίες πήραν το όνοµά τους από το χρώµα της στολής των ηνιόχων τους. Υπήρχαν οι Λευκοί, οι Ερυθροί, οι Βένετοι και οι Πράσινοι. Η προέλευση και η σηµασία των τεσσάρων χρωµάτων δεν είναι γνωστή. Ίσως συµβόλιζαν τα στοιχεία της φύσης (αέρα, φωτιά, θάλασσα και γη αντίστοιχα) ή τις τέσσερις εποχές του χρόνου (χειµώνα, καλοκαίρι, φθινόπωρο και άνοιξη αντίστοιχα). Από τις τέσσερις αυτές φατρίες πιο σηµαντικές έγιναν µε τον καιρό οι Βένετοι και οι Πράσινοι. Όταν άρχισαν να διεξάγονται αρµατοδροµίες και στην Κωνσταντινούπολη, κρίθηκε και εκεί απαραίτητη η δηµιουργία φατριών ανάλογων µε της Ρώµης. Έτσι, οι δήµοι ξεκινούν προφανώς εκεί ως οργανωµένες λαϊκές οµάδες αθλητικού χαρακτήρα. Η προσοχή των ερευνητών στράφηκε από το 19 ο ήδη αι. στις πολύ συχνές ταραχές που προκαλούσαν. Τις θεώρησαν αρχικά όµοιες µ αυτές που συνέβαιναν στη Ρώµη κι αποτελούσαν απλά απερίσκεπτες συγκρούσεις των φανατισµένων οπαδών (άποψη του Άγγλου Γκίµπον). Στις πρώτες δεκαετίες του 20 ου αι. όµως η στάση της έρευνας µεταβλήθηκε. Ο Ρώσος Ουσπένσκι αναγνώρισε πρώτος την πολιτική σηµασία τους. Η άποψή του ήταν πως αποτελούσαν διαµερίσµατα της πόλης που κατά πάσα πιθανότητα κατάγονταν από τους αττικούς δήµους. Στην άποψη αυτή ήρθε να προσθέσει

17 επιπλέον στοιχεία ο Σέρβος Μανόλοβιτς, ο οποίος συγκέντρωσε τεκµήρια για το ρόλο τους ως πολιτικών και στρατιωτικών οργανώσεων και µίλησε και για το θρησκευτικό και κοινωνικό προσανατολισµό τους, υποστηρίζοντας ότι αποτελούσαν την πολιτοφυλακή και πως ασκούσαν διάφορα έργα στις πόλεις τους. Είπε ακόµα πως αντιπροσώπευαν ορισµένες κοινωνικές τάξεις (οι Βένετοι την αριστοκρατία και οι Πράσινοι τις κατώτερες τάξεις) και ορισµένα θρησκευτικά δόγµατα (οι Βένετοι την ορθοδοξία και οι Πράσινοι το µονοφυσιτισµό). Τις απόψεις αυτές ήρθε να συµπληρώσει (και να αντικρούσει) ο Ρώσος ιακόνωφ, που έκανε λόγο και για οικονοµικό και συνταγµατικό ρόλο. Υποστήριξε δηλαδή πως ήταν λαϊκές οργανώσεις που εξυπηρετούσαν την τοπική αυτοδιοίκηση και αποτελούσαν επιβίωση της ελληνιστικής εποχής. Υποστήριξε ακόµα πως δεν πρέπει να ταυτίζονται µε τις φατρίες, που αποτελούσαν οργανώσεις ιπποδροµιακές αλλά και πολιτικές. Οι δήµοι, όπως υποστηρίζει, ενώνονταν και σχηµάτιζαν φατρίες του ιπποδρόµου, οι οποίες αποτελούσαν τα δύο πολιτικά κόµµατα, των Βένετων και των Πράσινων. Στις απόψεις των τριών αυτών ερευνητών η νεότερη έρευνα έχει συµπληρώσει, αντικρούσει και διορθώσει πολλά. Εκείνο που πρέπει να δούµε πρώτο είναι τι ήταν αυτό που προκάλεσε τη µεγάλη αυτή αλλαγή των δήµων από απλές αθλητικές οργανώσεις σε πολιτικές. Σίγουρα σ αυτό συντέλεσε και ο φανατισµός των οπαδών τους και η απήχηση που έβρισκαν στα ευρύτερα στρώµατα του πληθυσµού, όµως δεν επαρκούν. Εφόσον, ως πολιτικές οργανώσεις, θα είχαν κάποια ηγεσία, αυτή θα προερχόταν από τις ανώτερες τάξεις, αριστοκρατικές ή αστικές, άτοµα δηλαδή µε µεγάλη επιρροή. Πέρα από αυτό, στην ανάπτυξή τους συντέλεσε και το ότι, καθώς ήταν οι µόνες κοσµικής προέλευσης οργανωµένες οµάδες στις πόλεις, σ αυτούς θα έπεφτε η ευθύνη της ανάληψης καθηκόντων άσχετων µε τον αθλητικό χώρο, όπως π.χ. η επάνδρωση τειχών κατά τη διάρκεια πολιορκίας. Προϋπόθεση αποτελεί φυσικά και η κάποια πολιτική ωριµότητα του λαού, που ο Παπαρρηγόπουλος την αποδίδει στον έµφυτο χαρακτήρα του Ελληνικού έθνους, ενώ ο Λεφτσένκο στην επιβίωση των ελληνιστικών συνοικιακών συµβουλίων των πόλεων και ο Ντβόρνικ στη λαϊκή βάση στην οποία είναι οργανωµένος ο χριστιανισµός ως θρησκεία. Ο τρόπος συγκρότησης και λειτουργίας των δήµων δεν είναι κι αυτός µε σαφήνεια γνωστός. ιαιρούνταν σε ηγετικά στελέχη, οργανωµένα µέλη και ανώνυµους οπαδούς. Οι δυο πρώτες κατηγορίες αποτελούσαν µια µικρή µειοψηφία αλλά είχαν και την ηγεσία του δήµου. Γνώριζαν το µυστικό να ποδηγετούν τις µάζες των οπαδών και να τις παρασύρουν σε ταραχώδεις διαµαρτυρίες στους δρόµους. Η προσήλωση των οπαδών στην οµάδα τους υποστηρίχτηκε πως συνδεόταν και µε την κοινωνική προέλευση και τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των πολιτών. Ο Μανόλοβιτς είπε πως οι Βένετοι ήταν το κόµµα της αριστοκρατίας, ενώ οι Πράσινοι των κατώτερων και προοδευτικότερων τάξεων, και πως οι Βένετοι ήταν ορθόδοξοι και οι Πράσινοι µονοφυσίτες. Ο Οστρογκόρσκι κρίνει την άποψη αυτή (που έχει τύχει εξαιρετικά ευρείας απήχησης) ως λανθασµένη, γιατί τα ευρύτερα λαϊκά στρώµατα αποτελούσαν το κύριο σώµα και των δύο δήµων. Τα ηγετικά τους στελέχη όµως προέρχονταν από τις παλιές αριστοκρατικές οικογένειες για τους Βένετους και από την τάξη των εµπόρων, των βιοτεχνών και των αυλικών για τους Πράσινους. Για τις θρησκευτικές τους πεποιθήσεις πάλι είναι µάλλον υπερβολή να κάνουµε τέτοια γενίκευση. Ο Ντβόρνικ που την αντικρούει λέει πως µπορούµε να πούµε πως οι Πράσινοι, ως πιο φιλελεύθεροι, δεν ήταν φιλικοί στο επίσηµο δόγµα, ενώ οι Βένετοι, οι οποίοι πίστευαν στην τάξη της πολιτείας, υποστήριζαν την ορθοδοξία. Κι αυτή όµως η άποψη µπορεί να αµφισβητηθεί, αν σκεφτούµε πως η ορθοδοξία δεν είναι

18 µόνο δόγµα αλλά τρόπος ζωής, που κρύβει µέσα του επαναστατικό περιεχόµενο που εκφράζεται µε την έννοια της ισότητας. Ξεκάθαρος στις πηγές είναι ένας άλλος ρόλος τους, αυτός της πολιτοφυλακής, όµως σίγουρα δεν ήταν εκπαιδευµένοι και οπλισµένοι στρατιωτικά. Για τον πολιτικό ρόλο τους έχουν ειπωθεί τα πιο πολλά. Ο ιππόδροµος ήταν το καταφύγιο των τελευταίων λαϊκών ελευθεριών στο Βυζάντιο, καθώς αποτέλεσε ένα είδος κοινοβουλίου, όπου ο λαός επευφηµούσε τις καλές ενέργειες ενός αυτοκράτορα και αποδοκίµαζε τις αποτυχηµένες, ζητούσε τη λήψη ευνοϊκών µέτρων και την τιµωρία ή αποµάκρυνση µισητών αρχόντων. Η συµµετοχή τους στην πολιτική ζωή είχε και ένα θεσµικό ρόλο, καθώς αποτέλεσαν τυπικό στοιχείο στην τελετή αναγόρευσης ενός αυτοκράτορα. Επιπλέον, µε τις πιέσεις τους µπορούσαν και να επηρεάσουν την πολιτική ενός αυτοκράτορα, αλλά και να γίνουν και αυτοί όργανα της πολιτικής του. Τα τελευταία χρόνια όλες αυτές οι απόψεις περί πολιτικού, θρησκευτικού ή άλλου ρόλου των δήµων έχουν αµφισβητηθεί από τον Κάµερον, ο οποίος τους θεωρεί απλές οργανώσεις των οπαδών των οµάδων του ιπποδρόµου, µε µέλη κυρίως νεαρούς, και ισχυρίζεται πως οι στάσεις τους ήταν απλά αποτέλεσµα χουλιγκανισµού. Οι δήµοι του Βυζαντίου άκµασαν από τα µέσα του 5 ου ως τις αρχές του 7 ου αι. Από κεί και πέρα αρχίζει µια σταδιακή παρακµή τους που θα κρατήσει µέχρι το 1204, οπότε και χάνονται εντελώς, ενώ παράλληλα παύουν και οι αρµατοδροµίες.

19 Προκόπιος, Υπέρ των Πολέµων, I 24. Την ίδια εποχή συνέβη ξαφνικά στην Κωνσταντινούπολη στάση του λαού, η οποία κατέληξε απροσδόκητα η πιο µεγάλη που έγινε ποτέ, και τελείωσε άσχηµα και για το λαό και για τη βουλή µε τον εξής τρόπο. Σε κάθε πόλη από παλιά οι δήµοι χωρίζονταν σε Βένετους και Πράσινους. εν είναι πολύς καιρός που εξαιτίας αυτών των ονοµάτων και των καθισµάτων που πάνω τους στέκονται και βλέπουν, και τα χρήµατά τους ξοδεύουν και τα σώµατά τους ταλαιπωρούν µε πολύ οδυνηρά χτυπήµατα χωρίς να διστάζουν ακόµα και να πεθάνουν µε το χειρότερο θάνατο. Και πολεµούν µ αυτούς που κάθονται απέναντι χωρίς να ξέρουν για ποιο λόγο µπαίνουν σε τέτοιο κίνδυνο και ενώ γνωρίζουν καλά πως, αν πέσουν στα χέρια των εχθρών στη µάχη, δε θα καταλήξουν στη φυλακή, αλλά θα τους χτυπήσουν αλύπητα µέχρι θανάτου. Κι αυτή η έχθρα προς τους άλλους δεν έχει κάποιο λόγο που δηµιουργήθηκε, είναι όµως ατελείωτη κι έτσι θα µείνει για πάντα, χωρίς να την περιορίζει ούτε η συγγένεια ούτε η φιλία που τυχόν υπήρχε µεταξύ αυτών που ανήκουν στις αντίπαλες παρατάξεις. Και δεν τους ενδιαφέρουν ούτε οι ανθρώπινες ούτε οι θεϊκές υποθέσεις, µόνο το να νικάνε, κι αν ακόµα αµαρτήσει οποιοσδήποτε απέναντι στο Θεό, κι αν παραβιάζονται οι νόµοι και το πολίτευµα από τους δικούς τους ή τους αντιπάλους τους, και όταν υποφέρει εξαιτίας τους η πατρίδα τους από την έλλειψη και των πιο αναγκαίων αγαθών, δεν τους νοιάζει, αρκεί να πηγαίνει καλά η µερίδα τους (έτσι αποκαλούν τους συντρόφους τους). Και σ αυτό το αίσχος συµµετέχουν και γυναίκες, που όχι µόνο ακολουθούν τους άντρες, αλλά και τα βάζουν µαζί τους αν τύχει, ακόµη και χωρίς ούτε και να πηγαίνουν καθόλου στον ιππόδροµο ούτε και να ωθούνται από κάποια άλλη αιτία. Εποµένως, δεν µπορώ να το θεωρήσω αυτό τίποτε άλλο παρά ασθένεια της ψυχής. Αυτά λοιπόν συµβαίνουν στις πόλεις και στον καθέναν από τους δήµους. Σ εκείνη λοιπόν την περίπτωση ο άρχοντας που έχει την εποπτεία των δήµων στην Κωνσταντινούπολη καταδίκασε σε θάνατο κάποιους από τους οπαδούς των δήµων. Αφού λοιπόν συµφώνησαν µεταξύ τους κι έκαναν ανακωχή, άρπαξαν αυτούς την ώρα που οδηγούνταν για εκτέλεση και στη συνέχεια εισέβαλαν στη φυλακή, ελευθέρωσαν όλους τους φυλακισµένους και σκότωσαν χωρίς λόγο όλους τους φρουρούς. Και οι πολίτες κατέφευγαν στην απέναντι πλευρά της πόλης, γιατί έβαλαν φωτιά, σαν να ήταν εχθρικός στρατός. Κάηκε και ο ναός της Αγίας Σοφίας και το νοσοκοµείο ο Ζεύξιππος και το ανάκτορο του