ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑΣ

1 ΣΧΟΛΗ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑΣ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΒΙΒΛΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΔΙΔΑΣΚOΝΤΕΣ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΧΟΥΛΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΡΑΤΖΑΝΗ ΑΝΝΑ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2013 ΟΝ/ΜΟ ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑΣ: ΣΑΒΒΙΝΑ ΦΩΤΙΟΥ ΕΞΑΜΗΝΟ: Ε ΑΡ.ΜΗΤΡΩΟΥ: 11011 ΑΘΗΝΑ 2014

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή 3 Σκοπός 3 Στάδια Βιβλιοδεσίας 4 Ι. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΒΑΣΕΩΝ ΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΡΙΑ 4 ΙΙ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΕΥΧΩΝ-ΡΑΨΙΜΟ 5 ΙΙΙ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΥΦΑΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΡΑΧΗ 7 ΙV. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΡΙΟΥ 8 V. ΚΕΦΑΛΑΡΙΑ 10 VI. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ 11 VII.ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΣΩΦΥΛΛΩΝ 14 Βιβλιογραφία 15 Παραρτήματα 16

3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ: Το βιβλίο είναι μια σύνθετη ενότητα με αρχή, μέση και τέλος. Αποτελείται από δύο μέρη, το σύνολο των φύλλων και τη βιβλιοδεσία με το κάλυμμα. Οι αξίες ενός βιβλίου μπορούν να είναι τεχνολογική, ιστορική, οικονομική μέχρι και αισθητική ή και συναισθηματική. Το βιβλίο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, αποτελείται από δύο μέρη. Η βιβλιοδεσία αποτελεί αναγκαίο κατασκεύασμα για την αντοχή και προστασία των φύλλων και κατ επέκταση του βιβλίου. Αποτελείται από δύο εξώφυλλα με ένα κάλυμμα (το μπροστινό και το πίσω), από τη ράχη, από το κεφάλι, από το πόδι, από τα ξακρίσματα ( το πλευρικό, του ποδιού και του κεφαλιού) και από τα κεφαλάρια. ΣΚΟΠΟΣ: Σκοπός της εργασίας είναι η εξοικείωση του φοιτητή με τη μέθοδο της βιβλιοδεσίας και των υλικών που χρησιμοποιούνται, με αποτέλεσμα την εφαρμογή της τεχνικής αυτής στη συντήρηση βιβλίων και αρχείων.

4 ΣΤΑΔΙΑ ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑΣ Ι. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΒΑΣΕΩΝ ΓΙΑ ΚΕΦΑΛΑΡΙΑ Αρχικά, κατασκευάστηκαν οι βάσεις για τα κεφαλάρια. Για την κατασκευή χρησιμοποιήθηκε ιαπωνικό χαρτί, σπάγκος και ένα μείγμα κόλλας από δύο κουταλιές μεθυλοκυτταρίνης, μισή κουταλιά αμυλόκολλα και μισή κουταλιά PVA, στο οποίο προστέθηκε λίγο νερό και περάστηκε από κόσκινο ώστε να μην μείνουν σβόλοι 1. Κόπηκαν δύο κομμάτια σπάγκου περίπου 10 cm και δύο κομμάτια ιαπωνικού χαρτιού αντίστοιχα. Βασικό ήταν το ιαπωνικό χαρτί να κοπεί με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργεί ίνες στις άκρες του. Περνάμε το ιαπωνικό χαρτί με το μείγμα κόλλας πάνω σε διαφάνεια. Ακουμπάμε από πάνω του το ένα κομμάτι σπάγκου και αρχίζουμε να τυλίγουμε. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται και με το δεύτερο κομμάτι σπάγκου. Οι βάσεις για τα κεφαλάρια αφήθηκαν να στεγνώσουν πάνω σε διαφάνεια. Εικ1. Πέρασμα κόλλας σε ιαπωνικό χαρτί με πινελάτζα Εικ2. Κόλλημα σπάγκου Εικ3. Τύλιγμα βάσης κεφαλαριού Εικ4. Έτοιμες βάσεις κεφαλαριών 1.Σκοπός ανάμειξης μεθυλοκυτταρίνης, αμυλόκολλας και PVA είναι η αύξηση του χρόνου πήξης.

5 ΙΙ. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΕΥΧΩΝ-ΡΑΨΙΜΟ Το σύνολο των φύλλων δημιουργήθηκε από είκοσι τεύχη, διπλώνοντας λευκά χαρτιά Α4 στη μέση. Το κάθε τεύχος αποτελούταν από 4 διπλωμένα φύλλα. Στη συνέχεια αριθμήθηκε η κάθε σελίδα πάνω δεξιά και τοποθετήθηκαν τα φύλλα στην πρέσα. Με την προστασία δύο χαρτονιών τοποθετήθηκαν τα τεύχη σε επιτραπέζιο πρεσάκι και με ένα πριόνι ανοίχτηκαν 5 αυλάκια 2-2,5 mm βάθος στη ράχη, ώστε να ανοιχτούν τρύπες σε όλα τα φύλλα. Εικ5. Σύνολο φύλλων σε επιτραπέζιο πρεσάκι Εικ6. Χάραξη σημείων στη ράχη με πριόνι Οι αποστάσεις των τρυπών στα τεύχη, φαίνονται στην εικόνα 7. Εικ7. Σχεδιάγραμμα αποστάσεων αυλακιών Το επόμενο στάδιο είναι το ράψιμο των τευχών μεταξύ τους. Για το ράψιμο χρησιμοποιείται βαμβακερή κλωστή, η οποία περνιέται με κερί για να μην ξεφτίσει. Για αυτού του είδους το ράψιμο γίνεται χρήση καμπύλης βελόνας. Τοποθετείται βαράκι στη μέση του κάθε τεύχους, ώστε να κρατιέται σταθερό. Το ράψιμο γίνεται ανάποδα από το τελευταίο τεύχος προς το πρώτο και ξεκινάμε από τα αριστερά προς τα δεξιά. Στο ράψιμο του τελευταίου και προτελευταίου τεύχους η κλωστή περνιέται προς τα έξω και προς τα μέσα ξανά αφήνοντας θηλιές, όπως φαίνονται στο σχήμα. Οι θηλιές του δεύτερου τεύχους (κόκκινες θηλιές) περνάνε μέσα από του πρώτου. Εικ8. Σχέδιο ραψίματος τελευταίου και προτελευταίου τεύχους Στη συνέχεια και αφού γίνουν οι θηλιές τραβάμε την αρχή της κλωστής μέχρι οι θηλιές να σφίξουν.

6 Για το ράψιμο των υπόλοιπων τευχών κάθε φορά που η βελόνα βγαίνει από μια τρύπα περνιέται γύρω από τη σύνδεση των δύο από κάτω τευχών με την ανάποδη φορά από όπου ράβεται το βιβλίο. Στην τελευταία τρύπα κάθε τεύχους (κεφαλιού ή ποδιού) περνιέται η βελόνα ανάμεσα από τη σύνδεση των δύο από κάτω τευχών με φορά προς τα έξω. Εικ9. Ράψιμο με καμπύλη βελόνα Εικ10. Τελική εικόνα νεύρου Εικ11. Σχεδιάγραμμα ραψίματος τευχών Αφού τελειώσει το ράψιμο και των είκοσι τευχών γίνεται κόμπος στην κλωστή. Συνεχίζοντας, κόβονται δώδεκα ίσα κομμάτια σπάγκου περίπου 12cm μήκος. Περνάμε από ένα κομμάτι σπάγκου γύρω από τα τρία μεσαία νεύρα του δεύτερουτρίτου τεύχους και του τρίτου-τέταρτου τεύχους. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται και από την πίσω μεριά του βιβλίου. Εικ12. Εφαρμογή κόλλας στη ράχη του βιβλίου με πινέλο Εφαρμόζεται κόλλα μεθυλοκυτταρίνης 3-4% με ένα πινέλο στη ράχη του βιβλίου.

7 ΙΙΙ. ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΥΦΑΣΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΡΑΧΗ Με τη βοήθεια της ματσόλας δίνεται καμπύλο σχήμα στη ράχη του βιβλίου. Τοποθετούμε το βιβλίο στο επιτραπέζιο πρεσάκι και περνάμε τη ράχη του με μείγμα κόλλας από PVA και μεθυλοκυτταρίνη. Η κόλλα πρέπει να είναι ρευστή. Έπειτα τοποθετείται πάνω στη ράχη κομμάτι βαμβακερού υφάσματος 2 18x11 cm, αφού έχουν ξεφτιστεί οι άκρες τους. Ξαναπερνάμε το ύφασμα με την κόλλα μέχρι να βραχεί. Μόλις το ύφασμα απορροφήσει το πιέζουμε με το κόκκαλο. Βάζουμε επίσης, κόλλα και στις άκρες των σπάγκων που εξέχουν από τα νεύρα, έτσι ώστε να σκληρύνουν. Εικ13. Σφύρισμα ράχης του βιβλίου με ματσόλα Εικ14. Εφαρμογή κόλλας στη ράχη με πινέλο Εικ15. Τοποθέτηση υφάσματος 2.Τοποθετείται ύφασμα στη ράχη με σκοπό να διατηρηθεί το σχήμα της.

8 ΙV. ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΔΟΚΙΜΙΟΥ ΚΕΦΑΛΑΡΙΟΥ Για τη δημιουργία των κεφαλαριών φτιάχνεται αρχικά ένα δοκίμιο με τη χρήση ενός χαρτονιού. Με τη βοήθεια του σουβλιού γίνονται τρύπες στο χαρτόνι που να απέχουν 0,5 cm μεταξύ τους και 1,0 cm από το πάνω μέρος του χαρτονιού. Έπειτα, τοποθετούμε από πάνω τη μία βάση του κεφαλαριού. Με άσπρη βαμβακερή κλωστή τυλίγεται γύρω-γύρω η βάση ώσπου να καλυφθεί όλη και κάθε φορά που η κλωστή φτάνει σε μία τρύπα περνιέται από μέσα. Εικ16. Σχεδιάγραμμα ραψίματος κεφαλαριού με άσπρη κλωστή Εικ17. Τρύπημα χαρτονιού με σουβλί Εικ18. Τύλιγμα κλωστής γύρω από το κεφαλάρι Στη συνέχεια επιλέγονται δύο έγχρωμες κλωστές με τις οποίες θα συνεχιστεί το κεφαλάρι. Οι κλωστές κατά προτίμηση, να έχουν έντονη διαφορά χρωμάτων μεταξύ τους. Κόβονται περίπου 50 cm από την κάθε κλωστή και ενώνονται με κόμπο στη μια άκρη. Σε κάθε κλωστή περνιέται από μία ευθεία βελόνα. Περνάμε τη μία βελόνα μέσα από την πρώτη τρύπα του χαρτονιού. Έτσι έχουμε από τη μια μεριά το ένα χρώμα κλωστής και από την άλλη το άλλο. Πιάνουμε τη μία βελόνα και τυλίγουμε μία φορά γύρω από τη βάση. Μόλις τυλίξουμε περνάμε τη βελόνα με την κλωστή πάνω από τη βάση και την αφήνουμε. Με το άλλο χρώμα κλωστής περνάμε τη βελόνα κάτω από τη βάση και μετά δεξιά πάνω από την κλωστή που έχουμε αφήσει, ώστε να δημιουργηθεί ένα είδους κόμπος. Ύστερα, γυρνάμε αυτή την κλωστή μία φορά γύρω από τη βάση και την αφήνουμε από πάνω. Η διαδικασία

9 επαναλαμβάνεται με κάθε κλωστή. Σκοπός είναι να μη φαίνεται καθόλου η άσπρη κλωστή από κάτω. Εικ19. Πέρασμα έγχρωμων κλωστών από το χαρτόνι Εικ20. Σχεδιάγραμμα ραψίματος κεφαλαριού με έγχρωμες κλωστές Εικ21. Τελική εικόνα δοκιμίου κεφαλαριού

10 V. ΚΕΦΑΛΑΡΙΑ Αφού ολοκληρώθηκε το δοκίμιο, εφαρμόζονται οι ίδιες τεχνικές και στα κεφαλάρια του βιβλίου. Αρχικά, κόβεται ένα κομμάτι από τη βάση του κεφαλαριού όσο το κεφαλάρι και το καμπυλώνεται στο σχήμα που έχει η ράχη του βιβλίου. Έπειτα περνιέται η άσπρη κλωστή. Την κλωστή την περνάμε από τις τρύπες του πρώτου νεύρου, στο μέσο κάθε τεύχους. Εικ22. Ράψιμο κεφαλαριού με άσπρη κλωστή, με ευθεία βελόνα Εικ23. Τελική εικόνα κεφαλαριού με άσπρη κλωστή στο βιβλίο Στη συνέχεια περνιούνται οι έγχρωμες κλωστές γύρω από το κεφαλάρι. Ασφαλίζουμε τις κλωστές περνώντας τη μία στο ύφασμα, που έχουμε κολλήσει και αρχίζουμε να τις τυλίγουμε γύρω από τη βάση με τον τρόπο που φαίνεται παραπάνω στο δοκίμιο. Αφού τελειώσουμε δένουμε τις κλωστές στην άκρη και με το νυστέρι κόβεται η βάση του κεφαλαριού που περισσεύει. Εικ24. Εφαρμογή ιαπωνικού χαρτιού και κόλλας Εικ25. Κόψιμο περισσευούμενης βάσης κεφαλαριού Κόβεται κομμάτι ιαπωνικού χαρτιού τόσο σε μέγεθος που να καλύπτει τις κλωστές δεσίματος στη ράχη του βιβλίου. Το κολλάμε με μείγμα κόλλας μεθυλοκυτταρίνης και αμυλόκολλας. Στερεώνουμε με το ίδιο μείγμα κόλλας και τις άκρες της βάσης του κεφαλαριού που κόπηκαν.

11 VI. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΞΩΦΥΛΛΩΝ Για την κατασκευή των εξωφύλλων χρησιμοποιήθηκαν δύο χαρτόνια, λίγο μεγαλύτερα σε μέγεθος από το βιβλίο. Έγιναν με μολύβι δύο παράλληλες γραμμές κατά μήκος των χαρτονιών στη μια άκρη και από την μπροστά και από την πίσω μεριά του χαρτονιού. Οι παράλληλες απέχουν μεταξύ τους 1 cm. Τα χαρτόνια τοποθετήθηκαν πάνω στο βιβλίο και σύμφωνα με τους σπάγκους που είχαν περαστεί στη ράχη γίνονται σημάδια στην πρώτη παράλληλη όπου ακουμπάει ο σπάγκος και μετά με τη βοήθεια χάρακα γίνονται σημάδια και στη δεύτερη παράλληλη σε 45 ο από τα πρώτα. Έπειτα γίνονται τρύπες με το σουβλί σε κάθε σημάδι. Στη συνέχεια με τη βοήθεια του νυστεριού κάνουμε αυλάκια στο χαρτόνι από όπου θα περάσουν οι σπάγκοι. Έπειτα περνάμε τους σπάγκους από τις τρύπες και τους κόβουμε. Με τη βελόνα ξεφτίζουμε τους σπάγκους που περισσεύουνε. Εικ26. Εφαρμογή κόλλας στις γέφυρες με πινέλο Εικ27. Ξέφτισμα σπάγκων με βελόνα Για να μην εξέχουν οι γέφυρες που δημιουργήθηκαν από τους σπάγκους, καλύπτονται με κομμάτια ιαπωνικού χαρτιού με μείγμα κόλλας μεθυλοκυτταρίνης με PVA. Με το ίδιο μείγμα κόλλας περνάμε σε διαφάνεια, τους σπάγκους που έχουμε ξεφτίσει. Αφαιρείται η διαφάνεια και ισιώνουμε τους σπάγκους με το κόκκαλο πάνω στο εξώφυλλο. Στη συνέχεια κολλάμε το ύφασμα που περισσεύει από τη ράχη πάνω στα χαρτόνια με το παραπάνω μείγμα κόλλας. Προσέχουμε να μην δημιουργήσει τσακίσεις και ισιώνουμε με το κόκκαλο. Εικ28. Πέρασμα κόλλας στους σπάγκους πάνω σε διαφάνεια με πινέλο Εικ29. Κόλλημα υφάσματος στο εξώφυλλο

12 Κολλάμε ένα χαρτόνι στη ράχη του βιβλίου και στις διαστάσεις της, αφού πρώτα καμπυλωθεί και το αφήνουμε να στεγνώσει. Η κόλλα που χρησιμοποιείται είναι PVA με μεθυλοκυτταρίνη 3. Τοποθετούμε κόλλα στο μεσαίο κομμάτι του χαρτονιού μόνο και στις άκρες. Εικ30. Κόλλημα χαρτονιού στη ράχη Εικ31. Κόλλημα χαρτονιού στη ράχη Στη συνέχεια, σημειώνουμε στο ύφασμα που διαλέξαμε για κάλυμμα, τις διαστάσεις του βιβλίου. Περνάμε μείγμα κόλλας PVA με μεθυλοκυτταρίνη το ύφασμα και κολλάμε τα εξώφυλλα προσεκτικά. Εικ32. Τοποθέτηση κόλλας στο ύφασμα Εικ33. Βιβλίο με κολλημένο το εξωτερικό κάλυμμα Κόβουμε κομμάτια του υφάσματος που περισσεύουν στη ράχη και στις άκρες, όπως φαίνεται στις εικόνες 34,35. Εικ34. Κόψιμο ακρών εξωφύλλου Εικ35. Κόψιμο εξωφύλλου μεσαίων κομματιών 3.Το μείγμα κόλλας PVA και μεθυλοκυτταρίνης για το χαρτόνι είναι πιο πηχτό.

13 Αφού κοπούν τα κομμάτια, κολλάμε αρχικά το μεσαίο κομμάτι στο κεφαλάρι, το οποίο μπαίνει μέσα από το χαρτόνι που είχε τοποθετηθεί εκεί προηγουμένως. Συνεχίζουμε κολλώντας και τα υπόλοιπα κομμάτια και πιέζοντας στο τέλος με το κόκκαλο ώστε να φύγει όλος ο αέρας που μπορεί να έχει απομείνει και να μην κάνει ζάρες. Εικ36. Κόλλημα καλύμματος κεφαλαριού Εικ37. Πέρασμα κόλλας με πινέλο Εικ38. Πίεση υφάσματος με κόκκαλο

14 VII. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΣΩΦΥΛΛΩΝ Για τη δημιουργία των εσώφυλλων, κολλιέται το πρώτο και το τελευταίο φύλλο στο αντίστοιχο εξώφυλλο. Η κόλλα περνιέται στο περιθώριο του φύλλου με πινέλο και με τη προστασία ενός γυαλιστερού φύλλου χαρτιού διπλωμένου στις διαστάσεις που θέλουμε ώστε η κόλλα να μην πάει στην υπόλοιπη επιφάνεια του φύλλου. Χρησιμοποιείται μείγμα κόλλας PVA με μεθυλοκυτταρίνης. Εικ39. Δίπλωμα γυαλιστερών χαρτιών Εικ40. Πέρασμα κόλλας με το πινέλο στο εσώφυλλο Κάτω από το φύλλο μας τοποθετούμε διαφάνεια ώστε να προστατεύσουμε τα φύλλα του υπόλοιπου βιβλίου. Ύστερα κολλάμε το εξώφυλλο προσεκτικά. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται και στο πίσω μέρος του βιβλίου. Τέλος, τοποθετούνται βάρη μέχρι να στεγνώσει. Εικ41. Τοποθέτηση διαφανειών για προστασία Εικ42. Τελική εικόνα βιβλίου

15 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: http://www.shadesdirect.com/adhesives_prods_details_eng/pva_gluee.htm (27/01/2014) http://cameo.mfa.org/wiki/sodium_carboxymethyl_cellulose (27/01/2014) http://www.insituconservation.com/products/japanese_papers/japanese_papers (27/01/2014) http://www.insituconservation.com/products/archival_glues/wheat_starch (27/01/2014)

16 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ: Ιαπωνικό χαρτί Kozu Shi Μεθυλοκυτταρίνη(Scmc)

17 PVA Αμυλόκολλα