Η τέχνη της συντήρησης

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Η τέχνη της συντήρησης Χειρόγραφα Κεραμική Μεταλλοτεχνία Φορητές εικόνες Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΟΛΥΓΥΡΟΣ 2007

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Η τέχνη της συντήρησης Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Υ Τ Ι Κ Ο Π Ρ Ο Γ Ρ Α Μ Μ Α ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων είναι η αρμόδια Yπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού για την προστασία και ανάδειξη των αρχαιοτήτων του νομού Χαλκιδικής και του Αγίου Όρους. Μνημεία και ευρήματα αποτελούν αντικείμενα επιστημονικής έρευνας και μελέτης για τη σύνθεση της ιστορίας της περιοχής και γενικότερα της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα τελευταία χρόνια, στο πλαίσιο της προσπάθειας δημιουργίας μουσειακών χώρων και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων, η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ανέλαβε, παράλληλα με έργα ανασκαφής, συντήρησης και αναστήλωσης και την πρωτοβουλία ανάπτυξης εκπαιδευτικών προγραμμάτων. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Η τέχνη της συντήρησης αποτελεί τμήμα των μουσειακών δραστηριοτήτων και της γενικότερης επικοινωνιακής-εκπαιδευτικής πολιτικής του μουσείου και των αρχαιολογικών χώρων στο κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού Ιουστινιανός στο μετόχι των Ν. Φλογητών. Υπεύθυνη εκπαιδευτικού προγράμματος Αρχοντία Πολυζούδη, αρχαιολόγος - μουσειολόγος

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα Η τέχνη της συντήρησης απευθύνεται σε μαθητές τάξεων δημοτικού, γυμνασίου, λυκείου. Έχει συνολική διάρκεια μιάμιση ώρα περίπου και πραγματοποιείται στο χώρο των εγκαταστάσεων του Κέντρου Βυζαντινού Πολιτισμού Ιουστινιανός στα Ν. Φλογητά. Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέχει τις βασικές πληροφορίες για τη συντήρηση των αντικειμένων παράλληλα με την παρακολούθηση των σταδίων της στα ανοικτά εργαστήρια συντήρησης του Κέντρου. Το παρόν έντυπο απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς που πρόκειται να πραγματοποιήσουν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα με την τάξη τους, σκοπός του οποίου είναι: η γνωριμία των μαθητών με την έννοια, τα στάδια και τις πρακτικές της συντήρησης η ανάπτυξη προβληματισμών και διαλόγου με τους ανθρώπους της συντήρησης η αντιμετώπιση των αντικειμένων όχι μόνο ως λειψάνων του παρελθόντος αλλά και ως φορέων μνήμης και ταυτότητας να δώσει υλικό στον εκπαιδευτικό, ώστε να εμπεδώσουν οι μαθητές με τρόπο ευχάριστο και δημιουργικό τα όσα έμαθαν στην επίσκεψή τους.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Η έννοια της συντήρησης Ποιος είναι ο σκοπός της συντήρησης; Πότε συντηρούμε ένα αντικείμενο; Ποιος είναι ο ρόλος του συντηρητή; Έχετε δει συντηρημένα αντικείμενα; Μπορείτε να διακρίνετε την επέμβαση της συντήρησης; Η έννοια της συντήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς περιλαμβάνει κάθε μορφή σωστικών επεμβάσεων σε μνημεία ή συλλογές. Η συντήρηση και η αποκατάσταση των διαφόρων αντικειμένων αποτελεί σήμερα έναν νέο επιστη- μονικό κλάδο, ο οποίος πρέπει να αποτείνεται στη συνεργασία όλων των επιστημών και όλων των τεχνών που μπορούν να συνεισφέ- ρουν στη μελέτη και τη διάσωση της μνημειακής κληρονομιάς. Η συντήρηση και η αποκατάσταση των μνημείων αποσκοπούν να τα διασώσουν τόσο ως έργα τέχνης όσο και ως ιστορικές μνήμες. Οι σπουδές συντήρησης ακολουθούν συ- νήθως συγκεκριμένες προδιαγραφές, ενώ η εξειδίκευση σε διάφορα πεδία αποτελεί προϋπόθεση υψηλής κατάρτισης. Οι κανόνες και οι αξίες που πρέπει να διέπουν τις μεθόδους και τις τεχνικές της συντήρησης αναφέρονται σε παγκόσμιο επίπεδο σε συνέδρια, συμφωνίες, συμβάσεις. Βασικές αρχές της συντήρησης αναπτύσσει ο γνωστός Χάρτης της Βενετίας του 1964. Στόχος της συντήρησης είναι η αποκατάσταση της δυνητικής ενότητας του έργου τέχνης, αρκεί αυτή να είναι δυνατό να γίνει χωρίς να δημιουργηθεί ένα έργο πλαστό, καλλιτεχνικά ή ιστορικά, και κυρίως χωρίς να σβηστούν τα ίχνη στην πορεία του στο χρόνο. Στην πράξη η συντήρηση είναι μία διεργασία σύνθετη, που απαιτεί επιστημονική γνώση, αισθητική καλλιέργεια και καλλιτεχνική δεξιότητα. Οι επεμβάσεις καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα εργασιών, οι οποίες σχετίζονται με τη δομή των υλικών κατασκευής, την κατάσταση διατήρησής τους, τη συμπλήρωση και αισθητική αποκατάστασή τους, καθώς επίσης και τον έλεγχο των περιβαλλοντικών συνθηκών φύλαξης και έκθεσης των έργων. Όλες αυτές οι επεμβάσεις τελικά έχουν ως βασικό στόχο το έργο τέχνης να ανακτήσει τη χαμένη μορφή του και ταυτόχρονα να διατηρήσει τις αξίες που φέρει μαζί του. Σκοπός επομένως της συντήρησης των αντικειμένων και των έργων τέχνης είναι η αναζήτηση

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης και διερεύνηση της πραγματικής ταυτότητας και λειτουργίας τους. Η επέμβαση αίρει κάθε περιττό και προβληματικό στοιχείο που συσσώρευσε η ροή του παρελθόντος χρόνου με τελικό στόχο να καταστήσει το μουσειακό αντικείμενο ευκρινές στο θεατή του μέλλοντος και τους ερευνητές του. Σύμφωνα με την επιτροπή συντήρησης του Διεθνούς Συμβουλίου Μουσείων (ICOM) έργο των συντηρητών είναι να κατανοήσουν τις ιδιότητες των αντικειμένων ιστορικής και καλλιτεχνικής σπουδαιότητας με σκοπό, αφενός μεν, να παρεμποδίσουν τη φθορά τους, αφετέρου δε, να ενισχύσουν την ικανότητά μας να διακρίνουμε τι είναι γνήσιο και τι είναι πλαστό. Ο συντηρητής έχει ιδιαίτερη ευθύνη, διότι η επέμβαση (θεραπεία) γίνεται σε αναντικατάστατα γνήσια αντικείμενα που είναι συχνά μοναδικά και μεγάλης καλλιτεχνικής, θρησκευτικής, ιστορικής, επιστημονικής, πολιτιστικής, κοινωνικής ή οικονομικής αξίας. Η αξία τέτοιων αντικειμένων βρίσκεται στον τρόπο της κατασκευής τους, στις μαρτυρίες τους ως ιστορικών τεκμηρίων, και συνεπώς στην αυθεντικότητά τους. Τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι σημαντική έκφραση της πνευματικής, θρησκευτικής και καλλιτεχνικής ζωής του παρελθόντος, πολλές φορές τεκμήρια μιας ιστορικής κατάστασης, είτε αυτά είναι έργα πρώτης κατηγορίας, είτε απλά αντικείμενα της καθημερινής ζωής. Ο συντηρητής πρέπει να έχει τεκμηριωμένη γνώση της φύσης ενός αντικειμένου. Κάθε αντικείμενο περιέχει μεμονωμένα ή συνδυασμένα, ιστορικά, τεχνοτροπικά, εικονογραφικά, τεχνολογικά, νοητικά, αισθητικά ή και πνευματικά μηνύματα και δεδομένα.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Εργαστήρια Υπάρχουν διάφορα εργαστήρια μέσα στα οποία πραγματοποιείται η διαδικασία της συντήρησης, ανάλογα με το είδος των αντικειμένων και το υλικό τους. Τα εργαστήρια χωρίζονται σε εργαστήρια οργανικών υλικών, δηλαδή εργαστήρια συντήρησης χειρόγραφων (χαρτί, πάπυρος, περγαμηνή), αρχειακού υλικού, ζωγραφικής σε χαρτί, υφάσματος και οργανικών ανασκαφικών ευρημάτων και σε εργαστήρια ανόργανων υλικών όπως εργαστήρια μεταλλικών αντικειμένων, κεραμικών, τοιχογραφιών, ψηφιδωτών, λίθινων και γλυπτών αντικειμένων και ανόργανων ανασκαφικών ευρημάτων. Τα ευρήματα που συνήθως αποκαλύπτονται κατά τη διάρκεια μίας ανασκαφικής έρευνας βρίσκονται σε κατάσταση μικρών ή μεγάλων τμημάτων ( οστράκων όταν πρόκειται για κεραμική) και σπανίως ολοκληρωμένα. Στα εργαστήρια συντήρησης ο συντηρητής, με τις οδηγίες και την επίβλεψη των αρχαιολόγων, προσπαθεί να ανακτήσει την ολοκληρωμένη μορφή τους συντελώντας έτσι στην ερμηνεία της λειτουργίας τους. Στην περίπτωση των χειρογράφων, των εικόνων και των υφασμάτων, πέραν των βασικών εργασιών συντήρησης, απαραίτητη κρίνεται και η αποκατάσταση (αισθητική) ή η συμπλήρωση τμημάτων με σύγχρονο υλικό, εργασίες οι οποίες είναι απαραίτητες για τη βιωσιμότητα των κατεστραμμένων από τις φθορές του χρόνου έργων τέχνης. Τα στοιχεία που πιθανόν θα καταγραφούν κατά τη διάρκεια αυτής της διαδρομής θα προκαλέσουν κίνητρα και ερεθίσματα στη μουσειολογική πρακτική. Η έρευνα κατά τη διάρκεια της συντήρησης ενός μουσειακού αντικειμένου μπορεί να προσφέρει αξιόλογες καταγραφές για τις ιστορικές συντεταγμένες της εποχής του αντικειμένου, για τις τεχνολογικές παραμέτρους και για τις κλιματολογικές συνθήκες κάτω από τις οποίες επέζησε και ανευρέθη. Ακόμη μπορεί να εντοπίσει στοιχεία για το πολιτιστικό πλαίσιο της εποχής του, για τις επιρροές που δέχτηκε και για τις συναφείς σχέσεις του με ομοειδή ή μη αντικείμενα της ίδιας ή άλλης εποχής. Η ανάγκη για τη διατήρηση των στοιχείων του παρελθόντος είναι θεμελιώδους σημασίας, ώστε να μη διακοπεί η πολιτιστική συνέχεια των λαών στην πορεία του χρόνου. Επομένως η συντήρηση υπάρχει ως θεωρία και πράξη από τη στιγμή που υπάρχουν και τα αντικείμενα. Όλα τα αρχαία αντικείμενα έχουν ανάγκη από συντήρηση και αποκατάσταση, γιατί σε κάθε ένα από αυτά ο χρόνος έχει αφήσει τα σημάδια του. Όσο παλαιότερο είναι το αντικείμενο και όσο πιο δυσμενείς οι συνθήκες μέσα από τις οποίες διασώθηκε, τόσο περισσότερες είναι οι φθορές και η ανάγκη συντήρησης και αποκατάστασής του πιο επιτακτική.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης Απειλές της υλικής πολιτιστικής κληρονομιάς Αντίξοες περιβαλλοντικές συνθήκες Η θερμοκρασία, η ένταση φωτισμού, η υγρασία, οι απότομες αλλαγές των συνθηκών του περιβάλλοντος, η ύπαρξη ακραίων καιρικών φαινομένων, η ύπαρξη υπόγειων νερών, η καθίζηση και άλλα προβλήματα του εδάφους. Βιολογικοί παράγοντες δράση φυτικών ριζών, δράση διαφόρων ζώων και μικροοργανισμών. Φυσικές καταστροφές σεισμοί, πλημμύρες, πυρκαγιές κ.ά. Ανθρώπινες δραστηριότητες ρύπανση, κακότεχνες επισκευές, νεότερες προσθήκες, ανεξέλεγκτη δόμηση, αλλοίωση ή καταστροφή τοπίου, κραδασμοί από κυκλοφορία οχημάτων, υψηλή επισκεψιμότητα χώρων χωρίς προστασία.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Τα Ανοικτά Εργαστήρια Συντήρησης στο Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού Χαλκιδικής Ιουστινιανός Κύριο έργο των Ανοικτών Εργαστηρίων Συντήρησης είναι η εξέταση με τεχνικά μέσα, η συντήρηση και αποκατάσταση των αρχαίων αντικειμένων, καθώς και η πρόληψη της περαιτέρω φθοράς τους με την εξασφάλιση των κατάλληλων συνθηκών έκθεσης και αποθήκευσής τους. Το κατάλληλο επιστημονικό προσωπικό των Εργαστηρίων δραστηριοποιείται και στην έρευνα, ως προς τη δομή, τα υλικά κατασκευής και την κατάσταση διατήρησης των αντικειμένων, καθώς και στην εκπόνηση μελετών για τον τρόπο έκθεσης, φύλαξης και αποθήκευσης τους μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης. Η όσο το δυνατόν πληρέστερη τεκμηρίωση των αντικειμένων πριν, κατά τη διάρκεια και μετά τη συντήρηση τους αποτελεί κύριο μέλημα του προσωπικού των Εργαστηρίων. Η καταχώρηση όλων των δεδομένων σχετικά με την τεχνολογία, τη διάγνωση της κατάστασης και τη συντήρηση των έργων σε αρχείο, διασφαλίζει την τεκμηρίωση των διαδικασιών, τη διαχείριση των δεδομένων και τη δυνατότητα πρόσβασης σε αυτά οποιουδήποτε ενδιαφερόμενου ερευνητή. Στα Ανοιχτά Εργαστήρια Συντήρησης λειτουργούν τρία εργαστήρια: φορητών εικόνων, χειρογράφων και κεραμικής.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Συντήρηση φορητών εικόνων Οι φορητές εικόνες είναι ίσως τα πιο χαρακτηριστικά μνημεία της βυζαντινής παράδοσης. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία παίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στη δημόσια, όσο και στην ιδιωτική λατρεία. Στα μοναστήρια φυλάσσονται στο καθολικό, στα παρεκκλήσια και στα κελιά των μοναχών. Ορισμένες φορητές εικόνες, κυρίως αυτές της Παναγίας, συνδέονται με ιδρύσεις μονών και παρεκκλησίων, καθώς και με θαύματα. Για πολλές από αυτές έχουν συντεθεί ιδιαίτεροι κανόνες και ακολουθίες. Παράλληλα, προσφέρουν ανεκτίμητες μαρτυρίες για την ιστορία των ναών και των μονών, απ όπου προέρχονται, ενώ χρησιμεύουν ως στοιχεία για τη μελέτη της βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής και την εν γένει καλλιτεχνική δραστηριότητα της κάθε εποχής και περιοχής. Μέσα από τα ειδικά προγράμματα καταγραφής των εικόνων στην περιοχή ευθύνης της 10ης ΕΒΑ (Χαλκιδική και Άγιον Όρος) εντοπίζονται αυτές που χρειάζονται συντήρηση και μεταφέρονται στα Εργαστήρια όπου ακολουθείται η παρακάτω διαδικασία: Αρχικά συντάσσεται ειδική μελέτη, όπου εξετάζονται τα εικονογραφικά και τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της εικόνας. Στη συνέχεια περιγράφεται η υπάρχουσα κατάσταση και με την εφαρμογή ειδικών μεθόδων γίνεται δυνατή η καταγραφή και η τεκμηρίωση της παθολογίας της (δηλαδή των φθορών που έχει), ώστε να καθοριστούν οι ασφαλείς και αποτελεσματικές επεμβάσεις συντήρησης που θα εφαρμοστούν. Σε γενικές γραμμές, ανιχνεύονται η δομή και τα υλικά κατασκευής της εικόνας, τα αίτια, η έκταση και το είδος των φθορών, καθώς και οι κατά καιρούς επεμβάσεις που έχει υποστεί. Τα αποτελέσματα που προκύπτουν αφορούν ειδικότερα τον τρόπο κατασκευής του ξύλινου φορέα, τη δομή και τη σύσταση της προετοιμασίας και των χρωματικών στρωμάτων, καθώς και το είδος του σχεδίου (γραπτό ή εγχάρακτο). Η εικόνα φωτογραφίζεται σε όλα τα στάδια της συντήρησης. Στάδια 1 2 Καθαρισμός και στερέωση του ξύλου. Συνήθεις φθορές που αντιμετωπίζονται είναι σπασίματα και ρωγμές του ξύλου, καθώς και φθορές που προκαλούνται από ξυλοφάγα έντομα. Καθαρισμός και στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας και των υποστρωμάτων της. Συνήθεις φθορές που αντιμετωπίζονται είναι: οι επικαθίσεις σκόνης, αιθάλης και κεριών, oι αποκολλήσεις και τα φουσκώματα λόγω υγρασίας της επιφάνειας της εικόνας.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης 3 4 Αφαίρεση των επιζωγραφίσεων και των μεταγενέστερων συμπληρώσεων, όπου κριθεί απαραίτητο, με σκοπό την απόδοση της αρχικής ταυτότητας της εικόνας. Αισθητική αποκατάσταση. Συνήθεις φθορές είναι οι απολεπίσεις και οι αποχρωματισμοί που αντιμετωπίζονται με προσεκτική προσθήκη χρώματος με σκοπό την αποκατάσταση των αρχικών χρωματισμών της εικόνας. 5 Επικάλυψη με ειδικό βερνίκι προστασίας. Τέλος, συμπληρώνεται το ειδικό τεύχος μελέτης, ώστε να συμπεριλαμβάνει τα αποτελέσματα των εργασιών συντήρησης και η εικόνα παραδίδεται στον ναό ή στη μονή από όπου στάλθηκε ή ανάλογα με την περίπτωση, όταν θεωρείται αναγκαίο σύμφωνα με τις απόψεις των αρχαιολόγων και των συντηρητών, η εικόνα απαλλάσσεται από τον λειτουργικό της ρόλο και γίνεται μουσειακό αντικείμενο.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Συντήρηση χειρογράφων και παλαιών βιβλίων Τα βιβλία διακρίνονται σε δυο βασικές κατηγορίες : 1. χειρόγραφους κώδικες 2. έντυπα βιβλία (παλαίτυπα, ονομάζονται μόνο όσα είναι τυπωμένα τον 15ο και 16ο αι.) Χειρόγραφα ονομάζονται όσα βιβλία είναι γραμμένα με το χέρι, ενώ έντυπα λέγονται όσα βιβλία έχουν τυπωθεί σε τυπογραφικά εργαστήρια μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας τον 15ο αιώνα. Τα αρχαιότερα ελληνικά χειρόγραφα βιβλία ήταν γραμμένα κατά κανόνα σε περγαμηνή, δηλαδή σε επεξεργασμένο δέρμα ζώου, ενώ μετά την ανακάλυψη της τυπογραφίας το χαρτί, το οποίο ήδη χρησιμοποιούνταν και στα παλαιότερα χειρόγραφα, αντικατέστησε εξ ολοκλήρου την περγαμηνή. Η συντήρηση των χειρογράφων και των παλαιτύπων βιβλίων αποτελεί μια εξειδικευμένη επιστημονική και τεχνική εργασία. Λόγω της ύπαρξης στην περιοχή ευθύνης της 10ης ΕΒΑ του Αγίου Όρους, του σημαντικότατου αυτού Ορθόδοξου κέντρου της Χριστιανοσύνης, η Υπηρεσία διαθέτει επιστημονικό προσωπικό καταρτισμένο στη συντήρηση χαρτιού και περγαμηνής. Μεγάλος αριθμός εκκλησιαστικών βιβλίων με υψηλή αισθητική αξία προέρχονται από το Άγιον Όρος και είναι σημαντική η συντήρηση και η αποκατάστασή τους. Στάδια 1 Πριν από τη συντήρηση συντάσσεται ειδική μελέτη, όπου εξετάζονται το περιεχόμενο του βιβλίου, ο τόπος και η χρονολογία γραφής ή έκδοσής του και η ιστορική του διαδρομή μέχρι σήμερα. Ακόμη μελετάται η κατάσταση διατήρησης του βιβλίου, καθώς εξετάζεται χωριστά κάθε φύλλο αλλά και η βιβλιοδεσία του. Τέλος, πραγματοποιείται αναλυτική ψηφιακή φωτογράφηση κάθε φύλλου στην υπάρχουσα κατάσταση, ώστε να τεκμηριώνονται όλες οι πληροφορίες της μελέτης.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης Στο αρχικό στάδιο της συντήρησης απομακρύνεται από κάθε σελίδα του βιβλίου η σκόνη, η οποία μαζί με άλλους παράγοντες, όπως η υγρασία, ευθύνεται για την αύξηση των μικροοργανισμών που φθείρουν την περγαμηνή και το χαρτί. 2 3 Εφόσον υπάρχουν εκτεταμένες φθορές στα φύλλα και στη στάχωση (ραφές της βιβλιοδεσίας) το βιβλίο πρέπει να λυθεί και τα φύλλα να συντηρηθούν χωριστά. 4 Κάθε φύλλο αντιμετωπίζεται ανάλογα με τις ανάγκες του. Οι όψεις του καθαρίζονται από ξένα σώματα, όπως σταγόνες από κερί που το χρησιμοποιούσαν ως πηγή φωτισμού κατά την ανάγνωση, και λίπος από τα δάχτυλα του χρήστη. Στη συνέχεια αποκαθίστανται άλλες φθορές, όπως σχισίματα και καψίματα.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ 5 Χρονοβόρα είναι η διαδικασία σε περίπτωση που υπάρχουν φθορές από τρωκτικά ή σκώληκες, εφόσον αποφασιστεί η συμπλήρωση των τμημάτων που έχουν χαθεί με νέο υλικό (χαρτί ιαπωνικό). 6 Η βιβλιοδεσία αποτελεί ιδιαίτερο κομμάτι της συντήρησης. Συνήθως, στα παλαιότερα χειρόγραφα δύο ξύλινες πινακίδες ντυμένες με δέρμα προστάτευαν το βιβλίο εξωτερικά. Μαζί με φύλλα διπλωμένα στη μέση ράβονταν και οι επενδεδυμένες με δέρμα πινακίδες, και έτσι συνολικά διαμορφωνόταν ένα προστατευμένο σύνολο, το βιβλίο. Η ίδια διαδικασία ακολουθείται κατά το δέσιμο του βιβλίου μετά τη συντήρηση των σωζόμενων τμημάτων και την αποκατάσταση των φθαρμένων. 7 Ακολουθεί η αναλυτική φωτογράφηση του συντηρημένου βιβλίου, η οποία μαζί με την αρχική φωτογράφηση αποτελεί το τεκμηριωτικό υλικό για την εργασία που έγινε σε κάθε φύλλο, αλλά και στο σύνολο του βιβλίου.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης 8 Το βιβλίο, τέλος, είναι έτοιμο να επιστρέψει στη βιβλιοθήκη και να χρησιμοποιηθεί. Η πιο σημαντική μέθοδος συντήρησης του χαρτιού είναι ο πλήρης έλεγχος των περιβαλλοντικών παραμέτρων στον χώρο όπου φιλοξενείται. Θα πρέπει να υπάρχει ρύθμιση της υγρασίας αλλά και του φωτισμού. Οι βασικές μέθοδοι συντήρησης του χαρτιού, επομένως, συνοπτικά είναι: μέθοδος στεγνού ή ξηρού καθαρισμού (με χημικούς διαλύτες), μέθοδος υγρού καθαρισμού, μέθοδοι στερέωσης της επιφάνειας του χαρτιού (με χρήση φυτικών κολλών), μέθοδοι συμπλήρωσης της μάζας του χαρτιού (με φυτικά χειροποίητα χαρτιά), μέθοδοι επιπεδοποίησης του χαρτιού (με ειδικές πρέσες), μέθοδοι αισθητικής αποκατάστασης του χαρτιού.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Συντήρηση κεραμικών αντικειμένων Κατά τη διάρκεια μιας ανασκαφής το μεγαλύτερο ποσοστό των ευρημάτων αποτελείται από κεραμικά αγγεία, τα περισσότερα σπασμένα σε πολύ μικρά κομμάτια, τα όστρακα. Αυτά μεταφέρονται στα εργαστήρια συντήρησης όπου γίνεται προσπάθεια για την απόδοση της αρχικής τους μορφής. Στάδια 1 2 Τα όστρακα φωτογραφίζονται και καθαρίζονται με νερό και μαλακές βούρτσες. Αφού στεγνώσουν, ταξινομούνται σε ομάδες, ανάλογα με τη θέση όπου βρέθηκαν, και τοποθετούνται σε κιβώτια με την ένδειξη της προέλευσης τους και την ημερομηνία ανασκαφής. 3 4 Κάθε όμάδα από όστρακα απλώνεται πάνω στο τραπέζι του εργαστηρίου και ο συντηρητής προσπαθεί να ξεχωρίσει και να ομαδοποιήσει όσα προέρχονται από το ίδιο αγγείο μελετώντας το σχήμα, το πάχος, το χρώμα και άλλες λεπτομέρειες των οστράκων. Για κάθε ομάδα οστράκων που προέρχεται από το ίδιο αγγείο ακολουθείται η εργασία της απλής συναρμολόγησης, όπου κάθε τμήμα συγκρατείται στη θέση του με απλή χαρτοταινία, προκειμένου να επιβεβαιωθεί ότι πρόκειται για τμήματα του ίδιου αγγείου.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης 5 6 Στη συνέχεια καθαρίζονται με ιδιαίτερη επιμέλεια όλα τα σημεία επαφής των τμημάτων τα οποία πρόκειται να συγκολληθούν. Το έργο αυτό είναι απαραίτητο, ώστε οι κολλήσεις να έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή αντοχή. Επίσης, σε αυτό το στάδιο θα καθαριστούν όλα τα ξένα υλικά που υπάρχουν σε κάθε όστρακο, όπως άλατα. Με τη σταδιακή συγκόλληση όλων των διαθέσιμων τμημάτων το αγγείο πλησιάζει, κατά το δυνατό, το αρχικό του σχήμα. Θα παραμείνει αρκετές μέρες ακίνητο στο εργαστήριο, ώστε να ισχυροποιηθούν οι κολλήσεις του. 7 8 Το συγκολλημένο αγγείο μπαίνει τώρα στη διαδικασία της αισθητικής αποκατάστασης, του σχεδιασμού και της μελέτης του, εργασίες που πραγματοποιούνται από ομάδα συντηρητών, σχεδιαστών και αρχαιολόγων. Οι εργασίες συντήρησης του αγγείου τεκμηριώνονται με φωτογραφίες, με σχέδια και με βιβλιογραφικές αναφορές. Το συντηρημένο αγγείο είναι τώρα έτοιμο για την τοποθέτηση του στο μουσείο.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Στα εργαστήρια συντήρησης κεραμικών αντικειμένων συντελούνται και εργασίες συντήρησης μεταλλικών αντικειμένων δηλαδή νομισμάτων, κοσμημάτων κ.ά. Η συντήρηση μεταλλικών αντικειμένων βασίζεται σε μια τυπική διαδικασία: φωτογράφηση, αποτύπωση, παρατηρήσεις, σημεία ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, μηχανικός καθαρισμός με την χρήση νυστεριού και άλλων εργαλείων, χημικός καθαρισμός και ενεργητική προστασία με τη χρήση διαφόρων ειδικών χημικών μέσων και τέλος, επιφανειακή προστασία με χρήση ειδικών βερνικιών.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης Συντήρηση ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Σκοπός Να κατανοηθεί ο ρόλος της συντήρησης και οι πρακτικές της. Πριν την επίσκεψη Ζητήστε από τους μαθητές να συγκεντρώσουν φωτογραφίες από αντικείμενα που εκτίθενται σε μουσεία που είναι αποσπασματικά, σε κομμάτια. Καλέστε τους μαθητές να αναγνωρίσουν τα αντικείμενα, να τα περιγράψουν και να μιλήσουν για τη συντήρησή τους. Συζητήστε με τους μαθητές τους λόγους για τους οποίους ένα αντικείμενο πρέπει να συντηρηθεί. Ζητήστε την άποψη των παιδιών και αναπτύξτε διάλογο με τα υπέρ και τα κατά της συντήρησης των αντικειμένων και έργων τέχνης, διάλογος που θα συνεχιστεί και μετά την επίσκεψη. Κατά την επίσκεψη Ζητήστε από τους μαθητές να παρατηρήσουν τα εργαστήρια. Να δουν τα αντικείμενα κατά τη διαδικασία της συντήρησης και να προσπαθήσουν να αναγνωρίσουν ποια τμήματα είναι συμπληρώσεις και αποκαταστάσεις. Σχολιάστε τη διαδικασία και τα στάδια συντήρησης. Χρησιμοποιήστε τις βιτρίνες για να δείτε τα εργαλεία που χρησιμοποιούν οι συντηρητές και συζητήστε τη λειτουργία τους. Καλέστε τους μαθητές να μιλήσουν με συντηρητές, να ενημερωθούν για τις μεθόδους συντήρησης εικόνων, κεραμικών, μεταλλικών και μαρμάρινων αντικειμένων, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν στη δουλειά τους, τα διλήμματα και τους προβληματισμούς τους. Μετά την επίσκεψη Οργανώστε ένα εργαστήρι κεραμικής χρησιμοποιώντας σύγχρονα σπασμένα σε κομμάτια αντικείμενα. Καλέστε τους μαθητές να προσπαθήσουν να ακολουθήσουν τη διαδικασία συντήρησης: φωτογράφηση οστράκων, συγκόλληση, συμπλήρωση, αισθητική αποκατάσταση, σχεδίαση. Στο τέλος της συντήρησης ζητήστε από τους μαθητές να συντάξουν την καρτέλα που θα περιέχει όλη τη διαδικασία συντήρησης του αντικειμένου και θα συνοδεύεται από δύο φωτογραφίες, πριν και μετά τη συντήρηση. Σκοπός της δραστηριότητας είναι η εξοικείωση των μαθητών με την τέχνη της συντήρηση και η κατανόηση της σημασίας της για την ερμηνεία των αντικειμένων του παρελθόντος.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Εργαλεία συντηρητών χαρτιού Νυστέρι και στυλό-βελόνα για τον καθαρισμό και την αφαίρεση των επικαθίσεων πάνω στο χαρτί. Η βελόνα χρησιμοποιείται για τη λήψη πατρόν πάνω σε χαρτί για συμπλήρωση. Λαβίδες διαφόρων μεγεθών. Σπάθες που χρησιμοποιούνται στις συμπληρώσεις του χαρτιού. Νυστέρια για τη δημιουργία οπών όπου μπαίνουν μικρά κομμάτια χαρτιού και αποκαθιστούν αισθητικά. Χρησιμοποιούνται επίσης και για την αφαίρεση λεκέδων. Λαβίδες για συγκράτηση φύλλων και μικρών κομματιών χαρτιού κατά τη διάρκεια των συγκολλήσεων. Χειρουργικά εργαλεία για τον καθαρισμό, την συγκράτηση στοιχείων, τις αποκολλήσεις και γενικά για λεπτομερειακή δουλειά πάνω στο χαρτί, στα δέρματα των εξωφύλλων αλλά και στις εικόνες. Στέκα από ελεφαντόδοντο που χρησιμοποιείται στις φάσεις βιβλιοδεσίας.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης Θερμοσπάτουλα για τη συγκόλληση των συμπληρωμένων κομματιών χαρτιού. Ξυλόπρεσσα για επεμβάσεις στη ράχη των βιβλίων. Λεπίδες ανταλλακτικές που μπαίνουν στα νυστέρια και κόβουν κομματάκια χαρτιού. Συντηρημένο και συμπληρωμένο δείγμα βιβλίου. Μεθυλοκυτταρίνη, κόλλα που χρησιμοποιείται στην βιβλιοδεσία και στις συμπληρώσεις με πινέλο όπου κολλάται το ιαπωνικό χαρτί σύγχρονο υλικό που οδηγεί στην αισθητική αποκατάσταση.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Εργαλεία συντηρητών εικόνων / μετάλλων / κεραμικών Λαβίδες και σπάτουλες για καθαρισμό λεπτών σημείων. Παλέτα με χρώμα για την αισθητική αποκατάσταση των εικόνων. Τρίποδας όπου τοποθετείται η εικόνα και περνά από καθαρισμό και αποκατάσταση. Χημικοί διαλύτες και στερεωτικά που χρησιμοποιούνται στον καθαρισμό των εικόνων και των μεταλλικών αντικειμένων, όπως και στο ξύλινο υπόστρωμα των εικόνων ως στερεωτικό. Γομαλάκκα: α ύλη για το βερνίκι που χρησιμοποιείται στην αισθητική αποκατάσταση των εικόνων.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Η Τέχνη της Συντήρησης Από το εργαστήριο κεραμικής και μετάλλων. Πάγκος εργασίας με τις λαβίδες, τις σπάτουλες, τα χημικά διαλύματα αναστολείς διάβρωσης και καθαρισμού, το τουράκι που χρησιμοποιείται για το τρίψιμο των μεταλλικών αντικειμένων, γυαλόχαρτο για το τρίψιμο του γύψου, πινέλα και χρώματα για την αισθητική αποκατάσταση των κεραμικών, γύψος για τη συμπλήρωση κομματιών και σπάτουλα για την επάλειψη του γύψου.

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ 10Η ΕΦΟΡΕΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Ενδεικτική βιβλιογραφία Καραλή, Λ., Λεξικό αρχαιολογικών - περιβαλλοντικών όρων, Αθήνα 1998. Κόνσολα, Ν., Η Διεθνής προστασία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, Αθήνα 1995. Λαμπρόπουλος, Β., Διάβρωση και συντήρηση κεραμικών, Αθήνα 1992. Σκουλικίδης, Θ., Διάβρωση και συντήρηση των δομικών υλικών των μνημείων, Αθήνα 1992.