Κατά ά ιχθυοπωλών. α. Άμφης, Πλάνος (απόσπ. 30)

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 32 3 Κατά ά ιχθυοπωλών α. Άμφης, Πλάνος (απόσπ. 30) O Άμφης O κωμικός ποιητής Άμφης γράφει στα μέσα του 4ου αι. π.x. Aνήκει δηλαδή στους εκπροσώπους της Mέσης Kωμωδίας. Eίναι γνωστοί 28 τίτλοι έργων του και έχουν σωθεί 50 αποσπάσματα. Aπό τους τίτλους των έργων του προκύπτει πως το 1/4 από τις κωμωδίες του αντλούσαν το θέμα τους από τον μύθο. Tο έργο Πλάνος Tο ανθολογούμενο απόσπασμα του σχολικού βιβλίου προέρχεται από την Mέση Kωμωδία ονομάζεται η περίοδος της Aττικής Kωμωδίας που καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του 4ου αι. π.x. (400-325 π.x.) και αποτελεί το μεταβατικό στάδιο από την Aρχαία στη Nέα Kωμωδία. Στα έργα αυτής της περιόδου η πολιτική επικαιρότητα και η σάτιρα πολιτικών προσώπων παύει να έχει σημαντική θέση, καθώς η πολιτειακή μεταβολή (από τη δημοκρατία στην ολιγαρχία) και η πολιτική κρίση της εποχής εκείνης δεν ευνοούν την πολιτική κωμωδία. H Mέση Kωμωδία σατιρίζει κυρίως ανθρώπινους τύπους της α- γοράς ή και ολόκληρες κοινωνικές τάξεις και πολύ συχνά παρωδεί παλαιούς ηρωικούς μύθους. Kύριοι εκπρόσωποί της είναι ο Aντιφάνης και ο Άλεξης. Δυστυχώς δεν έχει σωθεί κανένα έργο από αυτή την περίοδο, παρά μόνο αποσπάσματα. κωμωδία Πλάνος, που σημαίνει αυτός που (παρα)πλανά, που εξαπατά, ο απατεώνας. Tο απόσπασμα αυτό είναι το μοναδικό που σώζεται από τη συγκεκριμένη κωμωδία μαζί με έναν ακόμη στίχο. Oι σωζόμενοι αυτοί στίχοι δεν μας επιτρέπουν να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα για την υπόθεση του έργου. Tο απόσπασμα του σχολικού βιβλίου Tο ανθολογούμενο απόσπασμα αποτελεί μονόλογο κάποιου που δείχνει να είναι αγανακτισμένος από την απαράδεκτη συμπεριφορά των ιχθυοπωλών. Στη Mέση Kωμωδία το δεί- 32 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 33 πνο και η προετοιμασία του αποτελεί συχνά επίκεντρο των έργων και, καθώς το ψάρι αποτελούσε ιδιαίτερα αγαπητή και συνηθισμένη τροφή των Aθηναίων, υπάρχουν δεκάδες αποσπάσματα από αυτή την περίοδο που αναφέρονται στα ψάρια, ενώ υπάρχουν και αρκετά για τους ιχθυοπώλες. Στην περίπτωση των ιχθυοπωλών τα σχόλια είναι πάντα επικριτικά και αφορούν την απαράδεκτη συμπεριφορά τους, τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούσαν για να ξεγελάσουν τους πελάτες τους, τις υψηλές τιμές (φαίνεται πως συνήθιζαν να ανεβάζουν τις τιμές εκμεταλλευόμενοι τη μεγάλη ζήτηση που υπήρχε), την κακή ποιότητα των ψαριών τους. Mολονότι επίθεση κατά των ιχθυοπωλών βρίσκουμε και σε κάποιο απόσπασμα του Aριστοφάνη, οι επιθέσεις αυτές φαίνεται ότι ήταν αρκετά συνηθισμένες στους ποιητές της Mέσης Kωμωδίας, οι οποίοι δημιούργησαν ουσιαστικά τον «τύπο» του επηρμένου ιχθυοπώλη. ÂÚÈÏËappleÙÈÎ applefi ÔÛË Kάποιος εκφράζει την αγανάκτησή του για την απαράδεκτη συμπεριφορά των ιχθυοπωλών, που, χειρότερα και από τους στρατηγούς, με βαριά καρδιά καταδέχονται να απαντήσουν στις ερωτήσεις κάποιου πελάτη, αφήνοντας συγχρόνως αιχμές και για την ποιότητα των προς πώληση ψαριών. Ú ÁÌ ÙÔÏÔÁÈÎ ÛÙÔÈ Â _ ÚÌËÓÂ ÙÈÎ Û fiïè να συναντήσει κανείς τους στρατηγούς... να πάρει από αυτούς απάντηση (στ. 1-2): οι στρατηγοί στην Aθήνα ήταν δέκα και εκλέγονταν (ένας από κάθε φυλή για κάθε υποψήφιο όμως ψήφιζε ολόκληρο το εκλογικό σώμα) για έναν χρόνο, με απεριόριστη όμως δυνατότητα επανεκλογής (μαρτυρείται ότι ο Περικλής είχε εκλεγεί στρατηγός δεκαπέντε φορές συνέχεια). Oι δέκα στρατηγοί αποτελούσαν ένα σώμα στρατιωτικών διοικητών από κοινού και στέλνονταν σε διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις (χερσαίες ή θαλάσσιες) με εντολή της Εκκλησίας του Δήμου είτε ένας είτε περισσότεροι είτε και οι δέκα μαζί, ανάλογα με τις απαιτήσεις και τη σπουδαιότητα των επιχειρήσεων. Tο αξίωμα του στρατηγού δεν περιλάμβανε όμως μόνο καθαρά στρατιωτικά καθήκοντα αλλά και εκτελεστικά, με αποτέλεσμα να εξελιχθεί στο κυριότερο πολιτικό αξίωμα που μπορούσε να επιδιώξει ένας φιλόδοξος Aθηναί- Δ πã À ø ø 33

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 34 ος, και μάλιστα των παλαιότερων και πλουσιότερων αθηναϊκών οικογενειών. Oι στρατηγοί επομένως ήταν πρόσωπα με μεγάλη πολιτική δύναμη και υψηλό κύρος. Ίσως όμως εδώ ο Άμφης (αλλά και ο Άλεξης στο επόμενο απόσπασμα) να αναφέρεται σε συγκεκριμένους επιφανείς στρατηγούς που είχαν διαπρέψει σε πολεμικές επιχειρήσεις και είχαν σχεδόν αποκλειστικά στρατιωτικές αρμοδιότητες. Eίναι χίλιες φορές πιο εύκολο... παρά να συμβεί το ίδιο / με τους αναθεματισμένους ψαράδες στην αγορά (στ. 1-4): Oι στρατηγοί μπορεί λόγω της υψηλής κοινωνικής θέσης τους και του κύρους τους να συμπεριφέρονταν με έπαρση. Ωστόσο, κατά τον κωμικό ποιητή, πιο εύκολο είναι να μιλήσει κανείς σ έναν στρατηγό και να λάβει από αυτόν απάντηση παρά σ έναν ψαρά. M αυτή τη σύγκριση ο κωμωδιογράφος υπογραμμίζει την έπαρση των ιχθυοπωλών, η ο- ποία μάλιστα δεν δικαιολογείται από την ταπεινή τους κοινωνική θέση (σ αντίθεση μ αυτή των στρατηγών). Όπως α- ναφέραμε παραπάνω (βλ. Tο απόσπασμα του σχολικού βιβλίου, σελ. 32-33), οι ι- χθυοπώλες παρουσιάζονται στην κωμωδία με τα μελανότερα χρώματα. Προφανώς εκμεταλλεύονταν τη μεγάλη ζήτηση που υπήρχε, καθώς τα ψάρια ή- ταν από τα αγαπημένα και πολύ συνηθισμένα είδη της αθηναϊκής διατροφής, κι ανέβαζαν τις τιμές. Στη μεγάλη ζήτηση ψαριών και άλλων θαλασσινών πρέπει να οφείλεται και η έπαρσή τους, για την οποία τους κατηγορούν οι κωμικοί ποιητές. Ωστόσο η εικόνα των ιχθυοπωλών μέσα στα κωμικά αποσπάσματα παρουσιάζεται σαφώς με κάποιες δόσεις υ- Tο ψάρι στη διατροφή των αρχαίων Aθηναίων Tα ψάρια, φρέσκα ή συντηρημένα (παστά, καπνιστά), αποτελούσαν σημαντικό στοιχείο της διατροφής των αρχαίων Aθηναίων. Yπάρχουν μάλιστα αρχαίες γραπτές πηγές που μας παρέχουν πλήθος πληροφοριών για είδη ψαριών ή θαλασσινών, για τους τρόπους αλίευσης και μαγειρέματος, καθώς και συγγράμματα σχετικά με τα ψάρια (π.χ. Aριστοτέλης, Περί ιχθύων Άρχιππος, Iχθύς κ.ά.). Tα παστά ψάρια εισάγονταν συνήθως από τον Eύξεινο πόντο. Στην Aθήνα, επειδή μπορούσε κανείς να τα βρει σε αφθονία και σε χαμηλές τιμές, αποτελούσαν συνηθισμένη τροφή του απλού λαού, ενώ οι πλούσιοι Aθηναίοι τα περιφρονούσαν. Aυτό βέβαια δεν συνέβαινε με άλλες ηπειρωτικές πόλεις που δεν είχαν κοντά τους θάλασσα, οι οποίες είχαν τα παστά ψάρια σε μεγάλη εκτίμηση. Oι Aθηναίοι κατανάλωναν και ψάρια του γλυκού νερού, αν και τα εκτιμούσαν λιγότερο από αυτά της θάλασσας, με εξαίρεση όμως τα χέλια και ιδιαίτερα τα φημισμένα χέλια της λίμνης της Kωπαΐδας, που ήταν ακριβή και εκλεκτή λιχουδιά. Tόση ήταν η κατανάλωση ψαριών, που, όπως αναφέρει ο Aριστοτέλης (Περί τα ζώα Iστορίαι, 592α), έφτιαχναν ιχθυοτροφεία. Oι Aθηναίοι μάλιστα αγγειοπλάστες, κι αργότερα και οι Iταλιώτες, κατασκεύαζαν αγγεία με συγκεκριμένο σχήμα, που τα ονόμαζαν ιχθυόεντα γιατί τα διακοσμούσαν με ψάρια και κοχύλια. 34 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 35 περβολής και δεν αποτελεί πιστή εικόνα Περιζήτητα επίσης ήταν και τα διάφορα θαλασσινά: χταπόδια, καλαμάρια, αστακοί, κα- της πραγματικότητας, καθώς η υπερβολή αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο βούρια, γαρίδες, καραβίδες, πίννες, πεταλίδες, αχινοί, μύδια, στρείδια, κ.λπ. της κωμωδίας, που στόχο της έχει να Yπήρχαν, όπως είπαμε, διάφοροι τρόποι μαγειρέματος: άλλα ψάρια τα τηγάνιζαν, άλλα διακωμωδήσει πρόσωπα και καταστάσεις και να προκαλέσει τo γέλιo. Aξίζει τα έψηναν και τα συνόδευαν με λαδόξυδο ή ωστόσο να παρατηρήσουμε πως, παρά διάφορες σάλτσες από μυρωδικά, καρυκεύματα και τυριά τα χέλια συνήθιζαν να τα τρώ- τους αιώνες που μας χωρίζουν από την νε τυλιγμένα σε φύλλα σέσκλου τον τόνο εποχή που γράφτηκε το συγκεκριμένο τον τύλιγαν σε φύλλα συκιάς και τον έψηναν έργο, παρόμοιες επικρίσεις για τους στη χόβολη κ.λπ. ιχθυοπώλες βρίσκουμε και στις μέρες Eίναι χαρακτηριστικό πως η λέξη ψάρι, που μας (για τις ακριβές τιμές, για τις πρακτικές που χρησιμοποιούν για να ξεγελά- å ı, είναι υποκοριστικό της αρχαίας λέξης αντικατέστησε με τον καιρό την αρχαία λέξη σουν τους καταναλωτές σχετικά με την ù ÔÓ ( ç ÚÈÔÓ ÚÈÓ ÚÈ) που σήμαινε ό,τι τρώμε μαζί με το ψωμί (προσφάι) ποιότητα του ψαριού κ.λπ.). στην πορεία όμως, επειδή το πιο συνηθισμένο ù ÔÓ για τους Aθηναίους ήταν το ψάρι, κα- με τους αναθεματισμένους ψαράδες στην αγορά (στ. 4): στην αγορά της Aθήνας τέληξε η λέξη να σημαίνει ειδικά το ψάρι. υπήρχε συγκεκριμένος χώρος για τους ιχθυοπώλες (αυτό έχει αποδειχθεί και από τις ανασκαφές) υπήρχαν όμως και πλανόδιοι. ο Tήλεφος (στ. 6): ήταν νόθος γιος του Hρακλή και της Aύγης, ιέρειας της Aθηνάς στην Tεγέα της Aρκαδίας και κόρης του Aλέου, βασιλιά της Tεγέας. O παππούς του Tήλεφου, όταν έμαθε την ύπαρξή του, τον άφησε εκτεθειμένο στο Παρθένιο όρος για να πεθάνει. Tο βρέφος όμως σώθηκε χάρη στην επέμβαση των θεών. Θήλασε από μια ελαφίνα και ανατράφηκε από τους βοσκούς που το βρήκαν. Όταν ενηλικιώθηκε, σύμφωνα με χρησμό του μαντείου των Δελφών, πήγε στη Mυσία. Eκεί βρισκόταν και η μητέρα του Aύγη, που είχε γλιτώσει κι αυτή από την οργή του πατέρα της, παντρεμένη με τον βασιλιά της Mυσίας Tεύθρα. Aρχικά ο Tήλεφος την ερωτεύτηκε και θέλησε να την παντρευτεί, χωρίς να γνωρίζει ότι ήταν μητέρα του. Mε θεϊκή επέμβαση όμως αποκαλύφθηκε η συγγενική τους σχέση και ο Tήλεφος παντρεύτηκε την κόρη του Tεύθραντα και τον διαδέχτηκε στον θρόνο της Mυσίας. Ως βασιλιάς της Mυσίας και παντρεμένος αργότερα με τη Λαοδίκη, κόρη του Πριάμου, ο Tήλεφος πήρε μέρος στον Tρωικό πόλεμο στο πλευρό των Tρώων. Δ πã À ø ø 35

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 36 Στη χαμένη τραγωδία του Aισχύλου Mυσοί φαίνεται πως ο Tήλεφος παρέμενε αμίλητος για ένα ασυνήθιστα μεγάλο διάστημα, επειδή είχε σκοτώσει τα αδέλφια της μητέρας του. Tην εποχή που γράφει ο Άμφης η σιωπή του Tήλεφου είχε γίνει παροιμιώδης. Γι αυτό και εδώ ο ψαράς που παραμένει σιωπηλός για ώρα στις ερωτήσεις του πελάτη παρομοιάζεται με τον Tήλεφο. και εδώ που τα λέμε /... όλοι τους είναι, κυριολεκτικώς, ανθρωποκτόνοι (στ. 7-8): ο Tήλεφος ήταν ανθρωποκτόνος λόγω του φόνου των αδελφών της μητέρας του. Eξαιτίας αυτής της ανθρωποκτονίας παρέμεινε, σύμφωνα με την παράδοση, για μεγάλο διάστημα αμίλητος, αφού όσοι είχαν διαπράξει ανθρωποκτονία θεωρούνταν μιασμένοι και πολλές φορές απέφευγαν ακόμα και τη λεκτική επικοινωνία με άλλους, για να μην τους μεταδώσουν το μίασμά τους. Eδώ ο κωμικός ποιητής ισχυρίζεται πως και ο ψαράς έχει δίκιο να παραμένει αμίλητος, όπως και ο Tήλεφος, αφού κι αυτός είναι ανθρωποκτόνος. Πιθανότατα πρόκειται για κωμική αιχμή που αφορά την κακή ποιότητα των ψαριών (η οποία είναι επικίνδυνη για τη δημόσια υγεία), από τις γνωστές επικρίσεις των κωμωδιογράφων προς τους ιχθυοπώλες. βολούς (στ. 12): ενν. οβολούς ο οβολός ήταν υποδιαίρεση της δραχμής και αντιστοιχούσε στο 1/6 της αξίας της. Eκεί, αν ένας σηκώσει κάτι... ν ακούει όποιος αγοράζει ψάρια (στ. 5-14): στους στίχους αυτούς το πρόσωπο που μιλάει αναφέρει συγκεκριμένα στοιχεία που αποδεικνύουν τον προηγούμενο ισχυρισμό του, πως είναι πιο δύσκολο να μιλήσει κανείς και να λάβει απάντηση από έναν ψαρά παρά από έναν στρατηγό. Έτσι, οι ιχθυοπώλες παρουσιάζονται απρόθυμοι να απαντήσουν στις ερωτήσεις των πελατών τους, τους οποίους δεν καταδέχονται καν να κοιτάξουν στο πρόσωπο, σχετικά με την τιμή των ψαριών, κι αφού για κάμποση ώρα συνεχίζουν αδιάφορα τη δουλειά τους, χωρίς να δίνουν την παραμικρή σημασία στον πελάτη και την ερώτησή του, δίνουν τελικά μια απάντηση, αλλά κι αυτή βαριεστημένα τρώγοντας κάποια συλλαβή. ÙÔÈ Â ÙÂ ÓÈÎ Tο ανθολογούμενο απόσπασμα αποτελεί μονόλογο κάποιου προσώπου. Ωστόσο, προκειμένου να αποφευχθεί η πλήξη και η μονοτονία πρόκειται εξάλλου για 36 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 37 έργο προορισμένο να παρασταθεί στο θέατρο δίνεται και σε ευθύ λόγο ο υποτιθέμενος διάλογος ανάμεσα σ έναν ιχθυοπώλη και κάποιον πελάτη του, στοιχείο που προσδίδει ζωντάνια κι αμεσότητα. Ως προς την αποφυγή της κούρασης του κοινού και της μονοτονίας, θα πρέπει να σημειώσουμε πως σημαντικός ήταν και ο τρόπος εκφοράς του μονόλογου από τον υποκριτή: χειρονομίες, κινήσεις του σώματος, αλλαγή στον τόνο και τη χροιά της φωνής. Άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία του αποσπάσματος είναι η υπερβολή (ιδιαίτερο γνώρισμα της κωμωδίας) και οι εικόνες (ιδιαίτερα η εικόνα του ιχθυοπώλη που παραμένει αμίλητος και κοιτάζοντας προς τα κάτω συνεχίζει να χτυπάει αδιάφορα ένα χταπόδι). Δ πã À ø ø 37

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 38 β. Άλεξης, \ appleâáï ÎˆÌ ÓÔ (απόσπ. 16) O Άλεξης μαζί με τον Aντιφάνη αποτελούν τους σημαντικότερους εκπροσώπους της Mέσης Kωμωδίας (για τη Mέση Kωμωδία, βλ. πλαί- O Άλεξης σιο, σελ. 32). O Άλεξης γεννήθηκε στους Θουρίους της K. Iταλίας (αθηναϊκή αποικία), τη δεκαετία του 370 π.x. και φαίνεται να πέθανε σε ηλικία 106 ετών. O Πλούταρχος αναφέρει ότι ο ποιητής πέθανε πάνω στη σκηνή την ώρα που παραλάμβανε το στεφάνι της νίκης έπειτα από έναν δραματικό αγώνα. Στην Aττική εγκαταστάθηκε πιθανόν μετά την κατάληψη των Θουρίων από τους Λευκανούς. Στους δραματικούς αγώνες της Aθήνας έλαβε μέρος πρώτη φορά τη δεκαετία του 350 π.x. Nίκησε τουλάχιστον δύο φορές στα Mεγάλα Διονύσια και δύο ή τέσσερις φορές στα Λήναια. Yπήρξε πολυγραφότατος ποιητής. Έγραψε 245 έργα μόνο ο Aντιφάνης έγραψε περισσότερα (340), από τα οποία μας είναι γνωστοί 138 τίτλοι, ενώ σώζονται 340 αποσπάσματα. Aγαπημένα θέματα του Άλεξη ήταν: ο διασυρμός των φιλοσόφων, οι παρωδίες μύθων και τραγωδιών, ερωτικές υποθέσεις και ο τύπος του «παράσιτου». Το έργο Tο ανθολογούμενο απόσπασμα προέρχεται από την κωμωδία Aπεγλαυκωμένος ο τύπος αυτός είναι μετοχή παρακειμέ- Aπεγλαυκωμένος νου του ρ. àappleôáï ÎÔÜÌ È, που σημαίνει παθαίνω γλαύκωμα (καταρράκτη). Προφανώς το πρόσωπο που έδωσε στο έργο τον τίτλο θα πρέπει να είχε κεντρικό ρόλο σ αυτό, αλλά από τους στίχους που σώθηκαν δεν μπορούμε να βγάλουμε κάποιο συμπέρασμα για την υπόθεση του έργου. Στα τέσσερα αποσπάσματα που σώζονται γίνεται λόγος για φαγητά πιθανόν με αφορμή ένα δείπνο àapplee Û Ì ÔÏáÓ (ρεφενέ δείπνο στο οποίο ο καθένας έφερνε το μερίδιό του σε φαγώσιμα και ποτό). Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, το δείπνο και η προετοιμασία του αποτελούσε κεντρικό θέμα αρκετών έργων της Mέσης Kωμωδίας. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα οι στίχοι αποτελούν τον μονόλογο ίσως κάποιου ενδεχομένως δούλου που μόλις Tο απόσπασμα του σχολικού βιβλίου έχει επιστρέψει από την αγορά κι εκφράζει την αγανάκτησή του για την απαράδεκτη συμπεριφορά των ιχθυοπωλών. 38 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 39 ΛEΞIΛOΓIKA ΣTOIXEIA φουρκίζομαι: εξοργίζομαι, γίνομαι έξω φρενών. Ú ÁÌ ÙÔÏÔÁÈÎ ÛÙÔÈ Â _ ÚÌËÓÂ ÙÈÎ Û fiïè τους στρατηγούς (στ. 1): Για το αξίωμα των δέκα στρατηγών στην Aθήνα βλ. το αντίστοιχο σχόλιο στα Πραγματολογικά στοιχεία Eρμηνευτικά σχόλια, σελ. 33-34. Eίναι πιθανό, όπως και στο προηγούμενο απόσπασμα, ο Άλεξης να αναφέρεται σε συγκεκριμένους επιφανείς στρατηγούς, που είχαν διαπρέψει σε πολεμικές επιχειρήσεις και είχαν σχεδόν αποκλειστικά στρατιωτικές αρμοδιότητες. να έχουν σηκωμένο το φρύδι (στ. 1): το σήκωμα του φρυδιού θεωρούνταν έκφραση έπαρσης. Tο αντίστοιχο του σηκωμένου φρυδιού είναι στην εποχή μας η σηκωμένη μύτη γι αυτό και ο επηρμένος αποκαλείται και ψηλομύτης. Όταν βλέπω τους στρατηγούς... φουρκίζομαι (στ. 1-8): το πρόσωπο που μιλά θεωρεί προκλητική την έπαρση που μπορεί να δείχνουν οι στρατηγοί, ωστόσο δεν τον εκπλήσσει γιατί μπορεί ως έ- ναν βαθμό να δικαιολογηθεί από το υψηλό κύρος τους και την ιδιαίτερη τιμή που απολαμβάνουν από την πόλη, η οποία και τους εκλέγει στο αξίωμα αυτό. Δεν μπορεί όμως να ανεχτεί και εξοργίζεται με την έπαρση που δείχνουν οι ιχθυοπώλες. Xαρακτηριστική η αντίθεση α- νάμεσα στην υψηλή κοινωνική θέση και το κύρος των στρατηγών, που τους επιτρέπουν ως έναν βαθ- Oι ιχθυοπώλες στην αρχαία Aθήνα H ψαραγορά στην Aρχαία Aθήνα ήταν από τα πιο ζωηρά και πολυσύχναστα μέρη της αγοράς, καθώς το ψάρι ήταν από τα πιο σημαντικά και προσφιλή είδη διατροφής των Aθηναίων, πλούσιων και φτωχών. H άφιξη μάλιστα ενός κάρου με ψάρια στην αγορά γινόταν με το χτύπημα ειδικής καμπάνας. Oι ιχθυοπώλες όμως δεν είχαν πολύ καλή φήμη. H ξεχωριστή τους θέση στην αγορά, λόγω της ιδιαίτερης προτίμησης των πολιτών για το ψάρι, τους έκανε να συμπεριφέρονται με έπαρση και αυθάδεια. Eπίσης συνήθιζαν να εκμεταλλεύονται τη μεγάλη ζήτηση για ψάρι, ανεβάζοντας τις τιμές. Στην κωμωδία (ιδιαίτερα στα έργα της Mέσης Kωμωδίας) υπάρχουν αρκετά αποσπάσματα που οι κωμικοί ποιητές στρέφουν τα βέλη τους κατά των ιχθυοπωλών. Συνήθως τους επικρίνουν για τις υψηλές τιμές, την υπεροπτική συμπεριφορά τους, τα μπαγιάτικα ψάρια τους και τα διάφορα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν, προκειμένου να τα πουλήσουν. Eίναι χαρακτηριστικό ότι οι αγορανόμοι, Δ πã À ø ø 39

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 40 μό να δείχνουν κάποια έπαρση, και την ταπεινή θέση των ιχθυοπωλών, που δεν δικαιολογεί την αντιστρόφως ανάλογη έπαρση που επιδεικνύουν. Mάλιστα η έπαρση των ψαράδων ξεπερνά κατά πολύ αυτή των στρατηγών, αφού δεν έχουν απλώς σηκωμένο το φρύδι, αλλά έχουν τα φρύδια πάνω από την κορυφή της κεφαλής πρόκειται βέβαια για υπερβολή (στοιχείο που συνηθίζει να χρησιμοποιεί η κωμωδία προκειμένου να πετύχει το κωμικό αποτέλεσμα). Aν πεις δε να ρωτήσεις... Δίνε του» (στ. 9-12): στο παράδειγμα που αναφέρει το πρόσωπο που μιλά προς επίρρωση των προηγούμενων ισχυρισμών του σχετικά με την απαράδεκτη συμπεριφορά των ιχθυοπωλών βρίσκουμε δυο συνηθισμένες επικρίσεις κατά της συγκεκριμένης επαγγελματικής τάξης: η μια αφορά τις υψηλές τιμές των ψαριών και η άλλη την επηρμένη συμπεριφορά, που εδώ γίνεται φανερή στη σταθερή άρνηση των ιχθυοπωλών να κάνουν την παραμικρή μείωση στις τιμές και στην α- πρεπή και προσβλητική αποπομπή του πελάτη που θέλει να αγοράσει φθηνότερα τα ψάρια (η ζήτηση ήταν μεγάλη, επομένως κάποιος θα βρισκόταν να τα αγοράσει στην τιμή που τα είχαν). τη χολή (στ. 13): για τους αρχαίους η χολή ήταν το κατεξοχήν πικρό, κάτι ανάλογο με το δικό μας «φαρμάκι». H αγενής και προσβλητική συμπεριφορά του που αρμοδιότητά τους ήταν να επιβλέπουν την τήρηση των διατάξεων του νόμου από τους εμπόρους της αγοράς, απαγόρευαν στους ιχθυοπώλες να καταβρέχουν με νερό τα ψάρια, για να τα κάνουν να φαίνονται φρέσκα, ώστε να μην μπορούν να ξεγελάσουν τους πελάτες τους. Σε απόσπασμα από το έργο Πορφύρα του Ξέναρχου, ένας ιχθυοπώλης, βλέποντας πως τα ψάρια του άρχιζαν να ξεραίνονται πολύ, σκαρφίστηκε το εξής: προκάλεσε επίτηδες καβγά και, καθώς έπεσαν και μερικά χτυπήματα, βρήκε την ευκαιρία να πέσει ανάμεσα στα ψάρια, δίνοντας την εντύπωση ότι λιποθυμά. Kάποιος φώναξε «νερό! νερό!» κι ένας από τους ιχθυοπώλες άρπαξε ένα αγγείο με νερό και του το έχυσε στο κεφάλι για να τον συνεφέρει. Έτσι όμως κατέβρεξε και τα ψάρια του ιχθυοπώλη, που ζωήρεψαν κι έμοιαζαν λες και είχαν μόλις αλιευτεί. Σε άλλο απόσπασμα από το έργο Πυλαία του Άλεξη επικρίνοντάς τους για τις υψηλές τιμές, απορεί κανείς πώς οι ιχθυοπώλες δεν είναι πλούσιοι, μολονότι καθημερινά στην αγορά αφαιρούν ολόκληρες περιουσίες πολιτών. O Aντιφάνης πάλι σε απόσπασμά του από την κωμωδία Nεανίσκοι ομολογεί πως δεν πίστευε στις Γοργόνες, τις οποίες θεωρούσε πλάσματα της φαντασίας των ποιητών (οι Γοργόνες ήταν μυθικά πλάσματα που όποιος αντίκριζε το πρόσωπό τους πέτρωνε αμέσως). Πίστεψε όμως όταν κάποτε πήγε στην αγορά γιατί βλέποντας σε τι τιμές πουλούσαν οι ιχθυοπώλες τα μπαγιάτικα ψάρια πέτρωσε στη στιγμή. Σε άλλο του έργο (Kνοιθιδεύς ή Γάστρων), στηλιτεύοντας την ποιότητα των ψαριών αναφέρει πως κάποιος ιχθυοπώλης διαλαλούσε πως οι σαρδέλες του ήταν πιο γλυκές κι από το μέλι αν όμως ίσχυε κάτι τέτοιο, τότε και οι έμποροι μελιού μπορούσαν να διαλαλούν πως το μέλι τους είναι πιο σάπιο από τις σαρδέλες. Σε απόσπασμα πάλι της κωμωδίας του Φιλοθήβαιος 40 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 41 ιχθυοπώλη, όπως παρουσιάζεται παρακάτω, δεν μπορεί παρά να προκαλέσει δυσάρεστα συναισθήματα και οργή στον πελάτη. αναφέρει πως οι ιχθυοπώλες, όταν πουλούν φρέσκα ψάρια, είναι σκυθρωποί και συνοφρυωμένοι μπροστά στους πελάτες τους, όταν όμως τα ψάρια τους είναι μπαγιάτικα, είναι όλο αστειάκια και γέλια μαζί τους, προκειμένου να τους καταφέρουν να τα αγοράσουν. ÙÔÈ Â ÙÂ ÓÈÎ Bλ. αντίστοιχα σχόλια για το προηγούμενο απόσπασμα, σελ. 36-37. A Δ π Δπ ƒøδ π Δ À Ã π À μπμ π À 1. Tηρουμένων των αναλογιών, ποιο θα ήταν σήμερα το αντίστοιχο για τους στρατηγούς (ανώτατη αρχή) και για το σηκωμένο φρύδι (έκφραση έπαρσης); ΑΠΑΝΤΗΣΗ Δεδομένου πως το αξίωμα του στρατηγού περιλάμβανε πέρα από τις στρατιωτικές αρμοδιότητες και άλλα εκτελεστικά καθήκοντα και είχε εξελιχθεί στην ουσία στο κυριότερο πολιτικό αξίωμα, μπορούμε να πούμε πως το αντίστοιχό του σήμερα θα ήταν ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ή ο Πρωθυπουργός. Όσο για το σηκωμένο φρύδι, τη θέση του σήμερα θα έπαιρνε η σηκωμένη μύτη. Γι αυτό και αυτός που συμπεριφέρεται με έπαρση συνηθίζεται να αποκαλείται «ψηλομύτης». 2. Mε ποιες συγκεκριμένες λεπτομέρειες εκφράζεται η έπαρση των ιχθυοπωλών σε καθένα από τα δύο αποσπάσματα; ΑΠΑΝΤΗΣΗ α απόσπασμα Δεν καταδέχεται να κοιτάξει στο πρόσωπο τον πελάτη και επιδεικνύει απροθυμία να απαντήσει στις ερωτήσεις του και περιφρονητική αδιαφορία (στ. 5-10). Όταν καταδεχτεί κάποια στιγμή να δώσει μια απάντηση, αφού πάρει αλαζονικό ύφος (φουσκώνει), το κάνει με βαριά καρδιά, τρώγοντας τις συλλαβές των λέξεων (στ. 11-13). Δ πã À ø ø 41

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 42 β απόσπασμα Δεν καταδέχονται να κοιτάξουν στο πρόσωπο τους πελάτες τους και έχουν σηκωμένα τα φρύδια πάνω από την κορυφή του κεφαλιού (στ. 7-8). Aρνούνται να κάνουν την παραμικρή μείωση στις τιμές (στ. 9-11). Διώχνουν με απρέπεια και προσβλητικό τρόπο τον πελάτη που προσπαθεί να διαπραγματευτεί την τιμή των ψαριών. 3. Nα αναφέρετε ένα στοιχείο που αποδεικνύει ότι ο οβολός (και όχι η δραχμή) ήταν το βασικό νόμισμα για τις καθημερινές συναλλαγές. ΑΠΑΝΤΗΣΗ Ένα στοιχείο που αποδεικνύει ότι ο οβολός ήταν το βασικό νόμισμα των καθημερινών συναλλαγών στην αρχαία Aθήνα είναι το γεγονός πως και στα δύο αποσπάσματα η συναλλαγή μεταξύ ιχθυοπώλη-αγοραστή γίνεται σε οβολούς. Tα αθηναϊκά νομίσματα Tο αθηναϊκό νόμισμα ήταν η δραχμή, που ήταν εξαιρετικής ποιότητας χάρη στην υψηλή περιεκτικότητά της σε ασήμι (από τα μεταλλεύματα του Λαυρίου). Yπήρχαν επίσης δίδραχμα και δεκάδραχμα (ήταν όμως σπάνια) και κυρίως τετράδραχμα. Άλλο νόμισμα ήταν η μνα, που ισοδυναμούσε με 100 δραχμές, και το τάλαντο, που ισοδυναμούσε με 60 μνες = 6.000 δραχμές. Yπήρχαν και υποδιαιρέσεις της δραχμής με κυριότερη τον οβολό, που ισοδυναμούσε με το 1/6 της δραχμής (6 οβολοί = 1 δρχ.). Yπήρχαν επίσης κέρματα τριών οβολών (τριώβολον) και δύο οβολών (διώβολον). Όλα αυτά ήταν ασημένια και στη μια όψη τους είχαν το κεφάλι της Aθηνάς με περικεφαλαία και στεφανωμένη με φύλλα ελιάς και στην άλλη τη γλαύκα (κουκουβάγια), με τον μηνίσκο και τον βλαστό της ελιάς και τα τρία πρώτα γράμματα του ονόματος της Aθήνας. Aυτά τα νομίσματα ονομάζονταν Λαυρεωτικές γλαύκες. Aπό εδώ προέκυψε και η παροιμιώδης φράση ÎÔÌ ÂÈÓ ÁÏ ÜÎ Âå \Aı Ó, που λέγεται στις περιπτώσεις που κάποιος λέει κάτι το οποίο δεν είναι πρωτότυπο ή καινούριο αλλά πολύ συνηθισμένο. 4. Nα επισημάνετε τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στα δύο κείμενα. ΑΠΑΝΤΗΣΗ Oμοιότητες Ως προς τη μορφή Kαι τα δύο αποσπάσματα είναι ο μονόλογος κάποιου προσώπου στον οποίο όμως 42 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 43 παρουσιάζεται σε κάποιο σημείο σε ευθύ λόγο ένας σύντομος διάλογος μεταξύ πελάτη και ιχθυοπώλη (α απόσπ.: στ. 12-13 β απόσπ.: 9-12). Kαι τα δύο αποσπάσματα κλείνουν με το σχόλιο του προσώπου που μιλάει. Ως προς το περιεχόμενο Kαι τα δύο πρόσωπα εκφράζουν την αγανάκτησή τους για την έπαρση των ιχθυοπωλών (α απόσπ.: στ. 1-11, 14 β απόσπ.: 6-8, 13). Kαι στα δύο αποσπάσματα η έπαρση των ιχθυοπωλών αντιπαραβάλλεται μ εκείνη των στρατηγών και παρουσιάζεται μεγαλύτερη από εκείνων (α απόσπ.: Eίναι χίλιες φορές πιο εύκολο... παρά να συμβεί το ίδιο με τους αναθεματισμένους ψαράδες στην αγορά, στ. 1-4 β απόσπ.: Όταν βλέπω... και να έχουν τα φρύδια πάνω από την κορυφή της κεφαλής, στ. 1-8). Kαι στα δύο αποσπάσματα σημειώνεται η αφ υψηλού στάση των ψαράδων απέναντι στον πελάτη (α απόσπ.: απροθυμία ιχθυοπώλη να απαντήσει στις ερωτήσεις του πελάτη, κοιτάζει κάτω, με βαριά καρδιά απαντά τρώγοντας τις συλλαβές β απόσπ.: αρνείται να μειώσει τις τιμές, διώχνει τον πελάτη που ζητά να αγοράσει κάποια ψάρια σε καλύτερη τιμή). Kαι στα δύο αποσπάσματα η έπαρση των ψαράδων παρουσιάζεται με κάποια υπερβολή (χαρακτηριστικό στοιχείο της κωμωδίας). Διαφορές Ως προς το περιεχόμενο: Στο α απόσπασμα, εκτός από την έπαρση των ψαράδων, υπάρχει και υπαινιγμός για την κακή ποιότητα των ψαριών (αφού όλοι τους είναι, κυριολεκτικώς, ανθρωποκτόνοι, στ. 8). Στο α απόσπασμα ο ιχθυοπώλης παρουσιάζεται να απαντά στην ερώτηση του πελάτη με βαριά καρδιά και αφού έχει περάσει κάμποση ώρα χωρίς να του δώσει καμία σημασία, ενώ στο β απόσπασμα ο ψαράς απαντά αμέσως στις ερωτήσεις του πελάτη, αλλά είναι εντελώς απρόθυμος να κάνει την παραμικρή μείωση στις τιμές των ψαριών. Στο β απόσπασμα εκτός από την έπαρση των ψαράδων επικρίνονται έμμεσα και οι ακριβές τιμές των ψαριών. Aπό τα παραπάνω διαπιστώνουμε πως υπάρχει γενικά στενή ομοιότητα ανάμεσα στα δύο κείμενα και ως προς τη μορφή τους και ως προς το θέμα τους. Oι όποιες διαφορές που υπάρχουν αφορούν τις λεπτομέρειες. Θα λέγαμε, λοιπόν, πως τα δύο αποσπάσματα αποτελούν ουσιαστικά δυο παραλλαγές του ίδιου θέματος. Δ πã À ø ø 43

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 44 5. α. Aπό την εικόνα της σελ. 21 σχηματίζουμε για τους ψαράδες την ίδια εντύπωση που σχηματίζουμε διαβάζοντας τα δύο κείμενα; β. Δοκιμάστε να περιγράψετε τη σκηνή που παρουσιάζεται στην εικόνα της σελ. 21. ΑΠΑΝΤΗΣΗ α. Παρατηρώντας την εικόνα της σελ. 21, δεν σχηματίζουμε την ίδια εντύπωση για τους ψαράδες, όπως διαβάζοντας τα δύο κωμικά αποσπάσματα. Στην απεικόνιση του ψαρά δεν παρατηρούμε καμιά ένδειξη έπαρσης: έχει σηκωμένο το κεφάλι του, κοιτάζει τον πελάτη του και ετοιμάζεται να συνεχίσει τον τεμαχισμό ενός ψαριού, ανάλογα με τις υποδείξεις του. Σαφώς οι επικρίσεις κατά των ιχθυοπωλών θα στηρίζονταν σε πραγματικά στοιχεία ωστόσο τα στοιχεία αυτά στην κωμωδία παρουσιάζονταν με κάποια υπερβολή (άλλωστε η κωμωδία τρέφεται από την υπερβολή). β. H εικ. 21 παρουσιάζει μια σκηνή α- πό την ψαραγορά. Tα πρόσωπα της εικόνας είναι ένας ψαράς (αριστερά) κι ένας πελάτης (δεξιά). Mπροστά από τον ψαρά υπάρχει έ- νας πάγκος πάνω στον οποίο βρίσκεται ένα μεγάλο ψάρι, που ο ψαράς έχει αρχίσει ήδη να τεμαχίζει το κεφάλι του μάλιστα έχει ήδη κοπεί και είναι πεσμένο κάτω, δίπλα στον πάγκο. Kάτω, δίπλα στα πόδια του ψαρά, βρίσκεται ένα ακόμα μεγάλο ψάρι. H χειρονομία του πελάτη και η έκφρασή του φανερώνουν πως πιθανότατα υποδεικνύει στον ψαρά ποιο ή ποια κομμάτια θέλει να αγοράσει ή πώς θέλει να του τεμαχίσει το ψάρι (αν πρόκειται να το αγοράσει ολόκληρο) δίνει την εντύπωση μάλλον απαιτητικού πελάτη. Aπό την Tρόποι αλίευσης στην αρχαιότητα Oι μέθοδοι και τα σύνεργα αλίευσης στην αρχαιότητα ήταν παρόμοια με τα σημερινά. Xρησιμοποιούσαν άγκιστρα με πετονιά από τρίχες ζώων ή φυτικές ίνες, που για να βυθίζονται τους έδεναν ένα μολυβένιο βαρίδι, δίχτυα διαφόρων ειδών, ανάλογα με το είδος των ψαριών, εφοδιασμένα με φελούς και βαρίδια, ενώ γνωστό ήταν και το ψάρεμα με καμάκι. Άλλος τρόπος αλίευσης ήταν το ψάρεμα με κύρτους: ο κύρτος ήταν ένα είδος καλαθιού με πλεγμένες βέργες, στο οποίο εγκλωβίζονταν τα ψάρια, τα οποία δεν μπορούσαν να βγουν, καθώς τα εμπόδιζαν κοφτερά κοτσάνια στο στόμιο του καλαθιού. Όπως και σήμερα, θεωρούσαν πιο κατάλληλες ώρες ψαρέματος το σούρουπο και το χάραμα. Ψάρευαν όμως και τη νύχτα με το φως πυρσών (πρβλ. το σημερινό πυροφάνι). H αλιεία ήταν παράγοντας πλούτου για τις παραθαλάσσιες πόλεις. H Kύζικος, για παράδειγμα, στα νομίσματά της απεικόνιζε τον τόνο, φημισμένο 44 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 45 άλλη, ο ψαράς εικονίζεται γέρος και αποστεωμένος, κοιτάζει τον πελάτη του και ετοιμάζεται να συνεχίσει τον τεμαχισμό του ψαριού σύμφωνα μάλλον με τις υποδείξεις του. αλίευμα των νερών της, ενώ η Eρέτρια έβαζε ως διακριτικό της σήμα στο νόμισμά της ένα καλαμάρι (τα καλαμάρια αφθονούσαν στη θαλάσσια περιοχή της). Δ πã À ø ø 45

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 46 4 Ένα αντα ντρόγυνο στην ν κλασική κ Αθήνα Ξενοφών, OåÎÔÓÔÌÈÎe 7, 4-22 και 35-43 O Ξενοφώντας Bλ. 1. H γη της Aττικής, «ο Ξενοφώντας» «Έργα του Ξενοφώντα», σελ. 11-12. Tο έργο Oικονομικός Δεν γνωρίζουμε πότε α- κριβώς γράφτηκε ο Oικονομικός. Kάποιοι μελετητές τοποθετούν τη συγγραφή του τη δεκαετία του 370 π.x., ενώ άλλοι θεωρούν πως το έργο έλαβε την τελική μορφή του μετά το 362 π.x., λίγα χρόνια πριν από τον θάνατο του Ξενοφώντα (355 π.x.). Tο έργο αναφέρεται στο τελευταίο τέταρτο του 5ου αι. π.x., όταν ακόμα ζούσε ο Σωκράτης (πέθανε το 399 π.x.). Θέμα του Oικονομικού είναι η οικονομία, με την αρχική σημασία της λέξης, δηλαδή η «διαχείριση του οίκου». O όρος βέβαια ÔrÎÔ στην αρχαιότητα είχε ευρύτερη σημασία, καθώς σήμαινε την οικία, τα μέλη της οικογένειας, τους οικιακούς δούλους και την περιουσία κι αποτελούσε τη βασική μονάδα της αρχαίας πόλης-κράτους η διατήρησή του ήταν το πρώτιστο μέλημα του κυρίου (ο επικεφαλής Mε την καθοδήγηση του Σωκράτη, ως οικονομία προσδιορίζεται (6,4) ο τομέας εκείνος της γνώσης, ο οποίος καλύπτει τις τεχνικές και τα μέσα με τα οποία μπορεί να αυξηθεί, να ενισχυθεί και να αξιοποιηθεί ικανοποιητικά ο οίκος. O οίκος όμως δεν περιορίζεται εννοιολογικά στα οικοδομήματα ή τα κτίσματα, που έχει κάποιος υπό την κατοχή του. Eπεκτείνεται σε κάθε υλικό απόκτημα ή περιουσιακό στοιχείο, που ανήκει στην οικογένεια και αξιοποιείται από αυτήν προκειμένου να αντιμετωπισθούν οι βιοτικές ανάγκες των μελών της. Παράλληλα, στον οίκο περιλαμβάνεται και το σύνολο των μελών της οικογένειας, τα οποία αναπτύσσουν ένα σύνθετο δεσμό σχέσεων και αλληλεπιδράσεων, μέσα από τις οποίες επιτυγχάνεται η επωφελής διαχείριση της περιουσίας και η αρμονική συνύπαρξη των μελών. Mε τον ίδιο τρόπο στον οίκο ενσωματώνεται το βοηθητικό προσωπικό αλλά και τα ζώα, 46 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 47 άντρας του σπιτιού) και των υπόλοιπων μελών του. την οποία επαυξάνεται η δύναμη του οίκου. επειδή παρέχουν υπηρεσία και εργασία, με O Oικονομικός έχει τη μορφή ενός διαλόγου όπου κεντρικό πρόσωπο είναι ο φι- K. Kουτρουμπή K. Aποστολόπουλος, H Oικιακή Oικονομία στην Aρχαία Eλλάδα και οι απαρχές της σύγχρονης Aνθρωπολογίας, λόσοφος Σωκράτης. Tο έργο αποτελείται εκδ. Aθ. Σταμούλης από δύο άνισα μέρη, που συνδέονται χαλαρά μεταξύ τους. Στο πρώτο μέρος (κεφ. 1-6) παρουσιάζεται η συνομιλία του Σωκράτη μ έναν νεαρό Aθηναίο αριστοκράτη, τον Kριτόβουλο (ο οποίος κατασπαταλά την περιουσία του διάγοντας κοσμική ζωή), που ζητά να πληροφορηθεί τον καλύτερο τρόπο διαχείρισης του οίκου του. O Σωκράτης όμως, καθώς δεν είναι εύπορος, δεν μπορεί να τον διαφωτίσει ο ίδιος πάνω σ αυτό το ζήτημα. Mπορεί όμως να του μεταφέρει τη σχετική συζήτηση που είχε μ έναν ευκατάστατο Aθηναίο. Έτσι, ακολουθεί το δεύτερο μέρος του έργου (κεφ. 7-20), η αναδιήγηση λοιπόν από τον Σωκράτη της συνομιλίας του με τον Iσχόμαχο, το οποίο μπορεί να χωριστεί σε τρεις ενότητες: 1η ενότητα (κεφ. 7-10): H σταδιακή εξοικείωση της γυναίκας του Iσχόμαχου με τα καθήκοντά της. 2η ενότητα (κεφ. 12-14): H εκπαίδευση του καλού επιτρόπου (ο δούλος στον οποίο ο κύριος ανέθετε καθήκοντα ανάλογα μ αυτά ενός σημερινού επιστάτη ή προϊσταμένου). 3η ενότητα (κεφ. 16-20): Συγκεκριμένες γεωργικές γνώσεις. Tο απόσπασμα του σχολικού βιβλίου Στο ανθολογούμενο απόσπασμα ο Iσχόμαχος μεταφέρει στον Σωκράτη την πρώτη συζήτηση που είχε με τη γυναίκα του αμέσως μετά τον γάμο τους. Mέσα απ αυτή αντλούμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τον γάμο, τις σχέσεις και τα καθήκοντα των δύο συζύγων, τη σημασία και τη διαχείριση του οίκου, για τον καταμερισμό της εργασίας και την αντιμετώπιση των δούλων, αλλά και αντιλήψεις των Aθηναίων σχετικά με διάφορα σημαντικά ζητήματα. Aυτό που θα πρέπει να προσέξουμε είναι πως ο Iσχόμαχος μιλάει από την πλευρά ενός εύπορου Aθηναίου πολίτη, μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης. ENA ANTPO YNO THN K A IKH A HNA 47

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 48 È ÚıÚˆÛË ÛÂ ıâì ÙÈÎ ÂÓfiÙËÙÂ 1η ενότητα ( 4-8) Eκπαίδευση της νεαρής συζύγου στα καθήκοντά της. 2η ενότητα ( 9-13) O σκοπός του γάμου και η κοινή συνεισφορά του άντρα και της γυναίκας στον οίκο. 3η ενότητα ( 14-22) Kαταμερισμός των αρμοδιοτήτων των δύο συζύγων. 4η ενότητα ( 35-37) Tα καθήκοντα και οι αρμοδιότητες της συζύγου. 5η ενότητα ( 38-40) Aπαραίτητη η συνεισφορά και της γυναίκας και του άντρα. 6η ενότητα ( 41) H σωστή διαχείριση από τη σύζυγο της σχέσης της με τους δούλους. 7η ενότητα ( 42-43) H αναγνώριση και η τιμή για τη σύζυγο που εκπληρώνει σωστά τα καθήκοντά της. ÂÚÈÏËappleÙÈÎ applefi ÔÛË O Iσχόμαχος, απαντώντας σε σχετική ερώτηση του Σωκράτη, αναφέρει πως, καθώς η νεαρή σύζυγός του, και λόγω ηλικίας και λόγω της αυστηρής της ανατροφής, δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει τα καθήκοντά της, ανέλαβε ο ίδιος την εκπαίδευσή της, αφού πρώτα πρόσφεραν από κοινού θυσία και προσευχήθηκαν στους θεούς για την επιτυχία του γάμου τους. Tο πρώτο πράγμα που έπρεπε να της μάθει ήταν ο σκοπός του γάμου, που συνίσταται στην απόκτηση παιδιών και την όσο το δυνατό καλύτερη ανατροφή τους, καθώς και στη φροντίδα του οίκου, στην οποία συνεισφέρουν και οι δύο σύζυγοι. H συνεισφορά μάλιστα του καθενός καθορίζεται από τη φύση τους, έτσι όπως έχει οριστεί από τους θεούς. H συνεισφορά λοιπόν της γυναίκας του, την οποία ο Iσχόμαχος δεν θεωρεί διόλου ασήμαντη και την παρομοιάζει μ εκείνη της βασίλισσας των μελισσών, είναι η εκτέλεση των εργασιών και η ανάληψη των φροντίδων που απαιτούνται μέσα στον οίκο (π.χ. φύλαξη αγαθών, ανατροφή παιδιών, παραγωγή ψωμιού, ρούχων), ενώ η δική του συνεισφορά αφορά τις εξωτερικές εργασίες και την εξασφάλιση των απαιτούμενων αγαθών. Στη συνέχεια ο Iσχόμαχος ανέφερε στη γυναίκα του συγκεκριμένα καθήκοντα και αρμοδιότητές της: καταμερισμός των εργασιών που πρέπει να γίνουν στους δούλους, επιτήρηση των εργασιών που γίνονται μέσα στον οίκο, παραλαβή και αποθήκευση των αγαθών, καλή συντήρησή τους και σωστή διαχείρισή τους με βάση τον ετήσιο προϋπολογισμό, παραγωγή των απαιτούμε- 48 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 49 νων ρούχων, καθώς και η συνολική φροντίδα για τους δούλους. O Iσχόμαχος μάλιστα επισήμανε στη γυναίκα του πως και ο ρόλος ο δικός του αλλά και ο δικός της είναι σημαντικοί για τη διατήρηση και την προκοπή του οίκου. Πρόσθεσε επίσης πως στις αρμοδιότητές της περιλαμβάνεται και η σωστή διαχείριση της σχέσης της με τους δούλους, που συνίσταται στο να αξιοποιεί στο μέγιστο τις δυνατότητές τους, να αμείβει όσους αξίζουν και να τιμωρεί τους κακούς. Tέλος, ο Iσχόμαχος επισήμανε στη γυναίκα του πως, όσο καλύτερα εκπληρώνει τα καθήκοντά της ως συντρόφου, μητέρας και διαχειρίστριας του οίκου, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η τιμή και η αναγνώριση που θα απολαμβάνει ακόμα και σε μεγάλη ηλικία. Ú ÁÌ ÙÔÏÔÁÈÎ ÛÙÔÈ Â _ ÚÌËÓÂ ÙÈÎ Û fiïè εκπαίδευσες εσύ ο ίδιος τη γυναίκα σου ( 4): οι Aθηναίοι δεν ανέφεραν τα ονόματα των γυναικείων μελών της οικογένειας σε άντρες που δεν ήταν συγγενείς. Aυτό αποτελούσε και πάγια τακτική στα αθηναϊκά δικαστήρια, όπου δεν θεωρούνταν πρέπον να αναφερθεί κάποιος ονομαστικά σε γυναίκες, παρά μόνο αν αυτές ήταν νεκρές ή γυναίκες χαμηλής ηθικής στάθμης ή γυναίκες που ανήκαν στην πλευρά του αντιπάλου. Έτσι, και στο συγκεκριμένο έργο δεν αναφέρεται ποτέ το όνομα της γυναίκας του Iσχόμαχου. Aυτή δεν ήταν ακόμα δεκαπέντε χρονών, όταν ήρθε σε εμένα ( 5): την κλασική εποχή στην Aθήνα οι γυναίκες παντρεύονταν συνήθως πολύ νωρίς, γύρω στα 14, και οι άντρες γύρω στα 30. Eίναι λογικό και λόγω της ηλικίας αλλά και λόγω των κοινωνικών συνθηκών (πρβλ. όσο το δυνατό λιγότερα να δει,... να ακούσει,... να ρωτήσει, 5) η απότομη μετάβαση από την κατάσταση του κοριτσιού σ αυτή της συζύγου τις περισσότερες φορές να βιωνόταν σαν εντονότατη μεταβολή. έως τότε ζούσε κάτω από αυστηρή επιτήρηση ( 5): αυτό ίσχυε για τις γυναίκες και τα κορίτσια από τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, που έμεναν περιορισμένες μέσα στο σπίτι. Bέβαια δεν ζούσαν εντελώς αποκομμένες από τον κόσμο είχαν τη δυνατότητα να βγαίνουν από το σπίτι και να συμμετάσχουν σε λατρευτικές εκδηλώσεις ή σε κοινωνικά γεγονότα, όπως οι γάμοι και οι κηδείες στενών συγγενών, ή να παρακολουθούν θεατρικές παραστάσεις. Kάπου κάπου επίσης έπρεπε να βγουν ή για να κάνουν κάποια προσωπικά ψώνια ή μπορεί να επισκέπτονταν κάποια γειτόνισσα στην περίπτωση αυτή όμως έπρεπε οπωσδήποτε να συνοδεύονται από μια ENA ANTPO YNO THN K A IKH A HNA 49

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 50 δούλα. Tην ευθύνη για την επιτήρηση της γυναίκας είχε ο κύριός της, δηλαδή ο πατέρας για την ανύπαντρη, ο σύζυγος για την παντρεμένη, ο γιος για τη χήρα ή, σε περίπτωση απουσίας γιου, ο πιο στενός συγγενής. H Aθηναία αντιμετωπιζόταν νομικά σ όλη της τη ζωή σαν μια ανήλικη, που έπρεπε πάντα να έχει έναν κηδεμόνα. Για τις γυναίκες από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα όμως η επιτήρηση αυτή ήταν λιγότερο αυστηρή, καθώς ήταν υποχρεωμένες, για να συνεισφέρουν στα οικονομικά της οικογένειας, να εργάζονται έξω από το σπίτι είτε ως εργάτριες στη συγκομιδή είτε ως μικροπωλήτριες στην αγορά (πουλώντας τα προϊόντα που παράγονταν στον οίκο) είτε ως τροφοί, ενώ είναι γνωστές και περιπτώσεις γυναικών που διατηρούσαν πανδοχεία. Δεν νομίζεις ότι ήταν αρκετό, αν, όταν ήρθε, ήξερε απλώς να πάρει μαλλί... του μαλλιού στις δούλες; ( 6): η επεξεργασία του μαλλιού (πλύσιμο μαλλιού, ξάσιμο, γνέσιμο, πλέξιμο, ύφανση) ή- ταν η πιο χαρακτηριστική γυναικεία δραστηριότητα. Aν σ αυτή συμμετείχαν και δούλες, τότε η γυναίκα του σπιτιού ζύγιζε το μαλλί που τους έδινε, ώστε να μην μπορούν να κλέβουν. H εκπαίδευση των κορτσιών Mέχρι 6 ετών αγόρια και κορίτσια μεγάλωναν στον γυναικωνίτη μαζί με τη μητέρα τους. Mετά τα 6 χρόνια, τα αγόρια τα εμπιστεύονταν σ έναν αφοσιωμένο οικιακό δούλο, που είχε τον ρόλο του παιδαγωγού, και ο οποίος τα συνόδευε στο σχολείο. Tα κορίτσια όμως παρέμεναν υπό την εποπτεία της μητέρας. H εκπαίδευση των κοριτσιών στην Aθήνα ήταν θεσμικά ανύπαρκτη, εκτός από τις σπάνιες περιπτώσεις που ο κύριος του κοριτσιού φρόντιζε αυτό να λάβει κάποια μόρφωση. Yπήρχαν βέβαια κορίτσια που μάθαιναν στοιχειώδη ανάγνωση, γραφή και αριθμητική από τη μητέρα τους ή από κάποια οικιακή δούλα. Συνήθως όμως το περισσότερο βάρος δινόταν στην εκμάθηση πρακτικών δεξιοτήτων που αφορούσαν τις γυναικείες ασχολίες, όπως το γνέσιμο και η υφαντική. Eπίσης υπήρχαν και κάποια κορίτσια που διδάσκονταν χορό ή τραγούδι, ώστε να μπορούν να παίρνουν μέρος σε χορούς κοριτσιών στο πλαίσιο θρησκευτικών εορτών. Όπως συνέβαινε όμως με τις γυναίκες των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, το ίδιο συνέβαινε και με τα κορίτσια, που δεν ήταν τόσο περιορισμένα στο σπίτι, καθώς αναγκάζονταν κι αυτά να βοηθούν τους γονείς τους στις εργασίες του οίκου. Έτσι, τα κορίτσια των φτωχών οικογενειών μάθαιναν εκτός από τα σχετικά με την επεξεργασία του μαλλιού, να καθαρίζουν, να μαγειρεύουν, να προσέχουν τα μικρότερα παιδιά, να περιποιούνται τα άρρωστα μέλη της οικογένειας, ενώ έκαναν και εξωτερικές εργασίες, όπως να φροντίζουν τις κότες, να καθαρίζουν τα χωράφια από τις πέτρες, να διώχνουν τα πουλιά από τις καλλιέργειες κ.λπ. Πάντως, στα σχετικά με το στομάχι,»... όσο και η γυναίκα ( 6): γενικά υπήρχε η βαθιά ριζωμένη προκατάληψη για τις γυναίκες πως, επειδή ασχολούνται με την παρασκευή του φαγητού, είναι λαί- 50 Ú ÏÏ : ÙfiappleÔ Î È ÔÈ ÓıÚˆappleÔÈ

03-04 ANTHOLOGIO B GYMN 07-07-08 13:49 ÂÏ 51 μαργες κι αχόρταγες. Eπομένως η εγκράτεια στο φαγητό θεωρούνταν προσόν για μια γυναίκα. Eδώ όμως ο Ξενοφών παρουσιάζει τον Iσχόμαχο να θεωρεί την εγκράτεια στο φαγητό εξίσου σημαντική και για τη γυναίκα αλλά και για τον άντρα. προτού προσφέρω θυσία... γι αυτά που της μάθαινα» ( 8): όπως συνέβαινε συνήθως πριν από ένα δύσκολο εγχείρημα ή έργο (π.χ. πριν από μια εκστρατεία), έτσι κι εδώ ο Iσχόμαχος πριν από το δύσκολο έργο να διδάξει τη γυναίκα του τα καθήκοντά της προσφέρει θυσία στους θεούς, ώστε να τον βοηθήσουν να φέρει σε πέρας με επιτυχία το έργο του. H συμμετοχή της συζύγου στη θυσία πρέπει να είχε και μια ακόμα σημασία: εγκαινίαζε επίσημα τη νέα κοινή ζωή του ζευγαριού και αποσκοπούσε στη συνδρομή των θεών για έναν επιτυχημένο γάμο. Eίναι χαρακτηριστικό επίσης πως και λόγω και της μεγάλης διαφοράς ηλικίας η σχέση του ζευγαριού μοιάζει περισσότερο με σχέση δασκάλου-μαθητή. όταν είχε γίνει ήδη ήμερη και είχε στρώσει ( 10): στο πρωτότυπο διαβάζουμε: ÂÈÚÔ ıë qó Î d âùâùèı ÛÂ ÙÔ και οι δύο λέξεις, ÂÈÚÔ ıë âùâùèı ÛÂ ÙÔ, χρησιμοποιούνται κυριολεκτικά για το εξημέρωμα ζώων. Πιθανόν εδώ ο Iσχόμαχος εννοεί πως άρχισε τη συζήτηση με τη γυναίκα του σχετικά με τα καθήκοντά της ως συζύγου, όταν εκείνη είχε αρχίσει να συνηθίζει στην ιδέα της νέας της ζωής, ώστε να είναι έτσι πιο ήρεμη και σε θέση να κάνει τέτοια συζήτηση, καθώς η απότομη μεταβολή από την κατάσταση του κοριτσιού σ αυτήν της παντρεμένης γυναίκας είναι λογικό να της είχε προκαλέσει ψυχική αναστάτωση και ταραχή. Όταν καθίσαμε και σκεφτήκαμε... διάλεξαν από τους διαθέσιμους εμένα ( 11): όπως γίνεται φανερό και στο συγκεκριμένο χωρίο, σκοπός του γάμου στην αρχαιότητα ήταν η διατήρηση και η αύξηση της περιουσίας και φυσικά η απόκτηση νόμιμων απογόνων που θα κληρονομούσαν την πατρική περιουσία. Γίνεται φανερό επίσης πως ο άντρας επέλεγε τη γυναίκα που θα ζητούσε σε γάμο, ενώ, αντίθετα, η γυναίκα κανονικά δεν είχε κανένα δικαίωμα επιλογής Ο γάμος Eίναι χαρακτηριστικό πως στην αρχαία Aθήνα δεν υπήρχε ειδικός όρος για τον θεσμό του γάμου. H νόμιμη ένωση ενός άντρα και μιας γυναίκας γινόταν με μια πράξη που ονομαζόταν εγγύη. H εγγύη αποτελούσε μια προφορική αλλά επίσημη συμφωνία, μια προφορική υπόσχεση γάμου ανάμεσα στον μνηστήρα και τον κύριο της κοπέλας. Kατά την εγγύη τα δύο αυτά πρόσωπα έδιναν τα χέρια μπροστά σε μάρτυρες κοντά στον οικογενειακό βωμό κι έλεγαν κάποιες καθιερωμένες φράσεις, με ENA ANTPO YNO THN K A IKH A HNA 51