ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Μοναδικά απολιθώματα, μάρτυρες του παρελθόντος ΚΥΝΗΓΙ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ ΣΤΗ χρόνια πριν. μεσο πλειστοκαινο

Μέχρι τα μέσα της Πλειστοκαινικής περιόδου, προβοσκιδωτά, δηλαδή ελέφαντες, μαμούθ και μαστόδοντες, είχαν βρει στον ελλαδικό χώρο καταφύγιο από το δριμύ ψύχος που επικρατούσε στην υπόλοιπη Ευρώπη. Το παλαιοπεριβάλλον που χρειάζονταν έπρεπε να είναι δασώδες με ανοικτές εκτάσεις, πλούσια βλάστηση, πολλά νερά και θερμό κλίμα. Στην περιοχή της Σιάτιστας βρέθηκε ο απολιθωμένος γομφίος ενός στεγόδοντα, προβοσκιδωτού που εντοπίζεται για πρώτη φορά στην Ευρώπη. Τα απολιθώματα των προβοσκιδωτών, ιδίως τα κρανία και τα γιγαντιαία οστά τους, έκαναν τεράστια εντύπωση στους αρχαίους, που πίστεψαν ότι προέρχονται από Κύκλωπες, γίγαντες ή δράκους, ενώ στους χαυλιόδοντες των ελεφάντων ο άνθρωπος σε όλες τις εποχές βρήκε μια πολύτιμη ύλη, πρόσφορη στην καλλιτεχνική δημιουργία. μεσο πλειστοκαινο 200.000 χρόνια πριν 01 Η μάχη δύο αρσενικών ελεφάντων σε περίοδο αναπαραγωγής είχε ως αποτέλεσμα να σπάσει ο δεξιός χαυλιόδοντας του ενός. Ζωγραφική αναπαράσταση: R. Bakker, επίβλεψη: D. Mol. Τοιχογραφία στο Τραμπάντζειο Γυμνάσιο, Σιάτιστα. Χάρτης Οι κυριότερες θέσεις στη Βόρεια Ελλάδα όπου έχουν βρεθεί απολιθώματα προβοσκιδωτών. ΑΜΥΝΤΑΙΟ ΛΑΓΚΑΔΑΣ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΤΣΟΥΚΑΛΑ Καθηγήτρια Τμήματος Γεωλογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ΣΙΑΤΙΣΤΑ ΠΤΟΛΕΜΑΪΔΑ ΓΡΕΒΕΝΑ ΚΟΖΑΝΗ ΚΥΝΗΓΙ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ Μοναδικά απολιθώματα, μάρτυρες του παρελθόντος 88 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 89

ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α ΤΟ ΜΕΓΆΛΟ ΜΈΓΕΘΟΣ ΤΩΝ ΕΛΕΦΆΝΤΩΝ ΕΝΤΥΠΩΣΊΑΖΕ ΠΆΝΤΑ ΤΟΝ ΆΝ- θρωπο. Η λέξη «μαμούθ» εκφράζει κάτι το γιγαντιαίο, όπως ένα κτίριο μαμούθ, ένα ποσό μαμούθ, μια αποζημίωση μαμούθ, φοροδιαφυγή μαμούθ κ.ά. Ακόμη και ο προϊστορικός άνθρωπος εντυπωσιαζόταν με τα ζώα αυτά και τα αποτύπωνε με την τέχνη του στα σπήλαια, στα βραχογραφήματα και τα βραχοανάγλυφα. Ο άνθρωπος χρησιμοποίησε το ελεφαντόδοντο για καλλωπισμό διαχρονικά, στην αρχαία Ελλάδα, τη Ρώμη, το Βυζάντιο, την ιταλική Αναγέννηση μέχρι τη σύγχρονη εποχή, και χάραζε πάνω στον απολιθωμένο χαυλιόδοντα διάφορες παραστάσεις. Οι ελέφαντες στην αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκαν στους πολέμους και τα λείψανά τους συνδέθηκαν με τη μυθολογία, με γίγαντες, Κύκλωπες, τέρατα κ.λπ. Η παρουσία των προϊστορικών προβοσκιδωτών στον ελλαδικό χώρο είναι εντυπωσιακή, αφού απολιθώματά τους εντοπίστηκαν σε περισσότερες από 130 θέσεις. Εξαπλώνονται τα τελευταία 19 εκατομμύρια χρόνια τόσο στην ηπειρωτική, όσο και στη νησιωτική περιοχή. Εξαφανίστηκαν στο μέσον της Πλειστοκαινικής περιόδου, αλλά ιδιαίτερα οι νάνες μορφές της Τήλου εξαφανίστηκαν πριν από μόλις 3.500 χρόνια. Τα Ηνωμένα Έθνη ανακήρυξαν το 2017 ως διεθνές έτος για την αειφόρο ανάπτυξη μέσω του τουρισμού (2017: International Year of Sustainable Tourism for Development). Μήπως o γεωτουρισμός, αξιοποιώντας τα εντυπωσιακά προβοσκιδωτά, θα μπορούσε να οδηγήσει στην ενίσχυση και την ανάπτυξη των λιγότερο προβεβλημένων περιοχών της χώρας μας; Ελέφαντες, μαμούθ, μαστόδοντες Τα προβοσκιδωτά (ελέφαντες, μαμούθ και μαστόδοντες) παρουσιάζουν εντυπωσιακές διαφορές μεταξύ τους, κυρίως ως προς το μέγεθος αλλά και τη μορφολογία. Οι ελέφαντες, που ζούσαν παράλληλα με τα μαμούθ στην Ευρώπη τα τελευταία δύο εκατομμύρια χρόνια, χαρακτηρίζονταν, μεταξύ άλλων, από τους ευθείς χαυλιόδοντες, σε αντίθεση με τα μαμούθ που οι χαυλιόδοντές τους παρουσίαζαν κάμψη και 02 Ο αρχαϊκός ελέφαντας του δάσους, με τους ευθείς χαυλιόδοντες. Τρισδιάστατη αναπαράσταση (κλίμακα 1:3,5) με βάση τα απολιθώματα που βρέθηκαν στη Δ. Μακεδονία (R. Bakker, επίβλεψη: D. Mol). Φωτ.: H. Wildschut. 03 Ανασκαφή του 1992 στην περιοχή Αμπέλια, στις παρυφές της πόλης των Γρεβενών: τα οστά του πέλματος του ελέφαντα in situ. 04 Γομφίος του αρχαϊκού ελέφαντα από το Μουσείο Παλαιοντολογίας και Παλαιοβοτανικής Νόστιμου Καστοριάς. 05 Η κάτω γνάθος του αρχαϊκού ελέφαντα που ανασκάφηκε το 1995 στα Αμπέλια με τον δεξιό τρίτο γομφίο (βλ. βέλος). Εμπρός του το φατνίο του δεύτερου γομφίου, τον οποίο αντικατέστησε με οριζόντια μετακίνηση. 06 Ο τρίτος γομφίος του ελέφαντα των Αμπελιών με τον χαρακτηριστικό ελασματοειδή τύπο όπως βρέθηκε στην κάτω γνάθο της εικ. 5. 07 Σύνθεση του εμπρόσθιου δεξιού πέλματος του ελέφαντα της εικόνας 3. Φωτ.: H. Wildschut. 03 02 90 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 04 στρέψη. Τα μαμούθ αντιπροσωπεύονται με διάφορα είδη. Τα τρία τελευταία, που εξαφανίστηκαν στην ηπειρωτική περιοχή πριν από 9.600 χρόνια και στο νησί Βράγκελ του Αρκτικού Ωκεανού πριν από 3.700 χρόνια, με τη σειρά εξέλιξής τους είναι: το μαμούθ του Νότου (Mammuthus meridionalis), του Κατώτερου Πλειστόκαινου που ήταν δασόβιο, θερμών κλιμάτων και το πιο μεγαλόσωμο (το ύψος στους ώμους μπορούσε να ξεπεράσει τα 4 μ.), το μαμούθ της στέπας (Mammuthus trogontherii) και το τριχωτό μαμούθ (Mammuthus primigenius), το μικρότερο της σειράς και το πιο γνωστό από τα μαμούθ, που έζησε στην περίοδο των παγετώνων στο βόρειο ημισφαίριο. Οι πρόγονοί τους, οι μαστόδοντες, πήραν τη γενική ονομασία τους από τα επάρματα, που μοιάζουν με μαστάρια, στη μασητική επιφάνεια των πλευρικών δοντιών βραχυδοντικού τύπου και διακρίνονται σαφέστατα από τον ελασματοειδή υψοδοντικό τύπο των δοντιών των ελεφάντων και των μαμούθ. Δύο είδη μαστοδόντων έζησαν στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας: ο γίγαντας Mammut borsoni με ύψος στους ώμους 3,5 μ. και πλέον, και ο μικρότερος Anancus arvernensis που είχε ύψος 2,5 μ. περίπου. Οι διαφοροποιήσεις αυτές, που είναι εύκολα ορατές, βοηθούν πολύ στη στρωματογραφία, στη χρονολόγηση δηλαδή των ιζημάτων των γεωλογικών στρωμάτων τα τελευταία 20 εκατομμύρια χρόνια. Στη Δυτική Μακεδονία είναι πολύ συχνή η παρουσία των προβοσκιδωτών του Πλειο-Πλειστόκαινου, δηλαδή των τελευταίων πέντε εκατομμυρίων ετών. 05 Ο ΕΛΈΦΑΝΤΑΣ ELEPHAS (PALAEOLOXODON) ANTIQUUS (FALCONER & CAUTLEY 1847) Η κυριαρχία του αρχαϊκού ελέφαντα (forest straight-tusked elephant) κατά το Μέσο Πλειστόκαινο στη Δυτική Μακεδονία είναι αξιοσημείωτη (εικ. 2). Είχε ευθείς χαυλιόδοντες που το μήκος τους μπορούσε να φτάσει τα 3 μ., μεγάλο ύψος στους ώμους που ξεπερνούσε τα 4 μ. και ήταν δασόβιος, θερμών κλιμάτων. Οι γομφίοι του ήταν υψοδοντικού τύπου με χαρακτηριστικά ελάσματα. Απομονωμένα ελάσματα, σε άτριφτο στάδιο, παρομοιάστηκαν με «χέρια γιγάντων» και θεωρούνται ψευδοαπολιθώματα (εικ. 4). α) Ο ελέφαντας των Αμπελιών Γρεβενών Στην περιοχή Αμπέλια, στις παρυφές της πόλης των Γρεβενών, αποκαλύφθηκε από τον Δ. Ζησόπουλο ο ημιτελής σκελετός ενός μεσήλικα αρσενικού γίγαντα ελέφαντα, με ύψος 4,2 μ. και βάρος πάνω από 9 τόνους, που έζησε στην περιοχή πριν από 200.000 χρόνια (εικ. 3, 5 7). Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με απόλυτες χρονολογήσεις από το Εργαστήριο Αρχαιομετρίας του ΕΚΕΦΕ «ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ» (δρ Γ. Μπασιάκος), η ηλικία του ελέφαντα τοποθετείται στο ισοτοπικό στάδιο οξυγόνου 6, δηλαδή πριν από 160.000 170.000 ± 25.000 χρόνια περίπου. Τα συμπεράσματα που εξάγουμε είναι σημαντικά για το παλαιοπεριβάλλον στο οποίο ζούσε ο ελέφαντας αυτός: μέσα σε ένα δασώδες περιβάλλον, σε μια μεσοπαγετώδη περίοδο, με σχετικά θερμό κλίμα. Κατά συνέπεια, η Ελλάδα πρέπει να λειτούργησε ως καταφύγιο για πολλά ζώα την εποχή κατά την οποία στην υπόλοιπη Ευρώπη επικρατούσε δριμύ ψύχος, το οποίο άλλωστε ευθύνεται για την εξαφάνισή τους. 06 07 β) Ο ελέφαντας της Σιάτιστας Τα περισσότερα απολιθώματα της Ιστορικής Παλαιοντολογικής Συλλογής Σιάτιστας αντιπροσωπεύουν προβοσκιδωτά και βρίσκονται στο κτίριο του Τραμπαντζείου Γυμνασίου, το οποίο ιδρύθηκε το 1888 (εικ. 8). Η συλλογή των πρώτων απολιθωμάτων έγινε το 1902 από τους κατοίκους της περιοχής, με πρώτο τον Ν. Διαμαντόπουλο. Η συλλογή περιλαμβάνει 56 απολιθωμένα δείγματα Πλειοκαινικής και teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 9 1

08 Το επιβλητικό κτίριο του Τραμπαντζείου Γυμνασίου, που ιδρύθηκε το 1888 και φιλοξένησε τις πρώτες συλλογές απολιθωμάτων. Τα πάνελ αφορούν το «6ο Διεθνές Συνέδριο για τα Μαμούθ και τους Συγγενείς τους». Φωτ.: H. Wildschut. 09 Επιστημονικά ακριβής αναπαράσταση του αρχαϊκού ελέφαντα σε κλίμακα 1:3,5 από τον R. Bakker με την επίβλεψη του D. Mol. Στο φόντο η σκιά ενός θηλυκού αρχαϊκού ελέφαντα (απόδοση: Δ. Λαμπρέτσα). 10 Γομφίος με επτά χαρακτηριστικά ελάσματα από τον αρχαϊκό ελέφαντα. Φωτ.: W. van Logchem. 11 Οι άνισοι χαυλιόδοντες του αρχαϊκού ελέφαντα του Καλονερίου, που βρέθηκαν in situ πάνω στο κρανίο. 08 Πλειστοκαινικής ηλικίας (3.000.000 200.000 ετών). Όλο το υλικό της συλλογής έχει συντηρηθεί, επαναπροσδιοριστεί, καταγραφεί και επανεκτεθεί στο ανακαινισμένο κτίριο σε μια υψηλού επιπέδου έκθεση, τα εγκαίνια της οποίας έγιναν το 2011. Ανάμεσα στα ευρήματα των προβοσκιδωτών σημαντική θέση κατέχουν δόντια (εικ. 10) και οστά από τον αρχαϊκό ελέφαντα. Από τα απολιθώματα παίρνουμε πληροφορίες που βοηθούν στην πιστή αναπαράσταση του ζώου, όπως αυτή που έκανε ο καλλιτέχνης Remie Bakker, με την επιστημονική επίβλεψη του Dick Mol, με μεγάλη λεπτομέρεια και σε κλίμακα 1:3,5 (εικ. 9). γ) Ο ελέφαντας του Καλονερίου Το 2006, κατά τη διάρκεια εργασιών για τη διάνοιξη κάθετης οδού στην Εγνατία (Σιάτιστα Κρυσταλλοπηγή) στην περιοχή του Καλονερίου, θέση Πέρα Ράχες του Δήμου Βοΐου Κοζάνης, εντοπίστηκε τμήμα κρανίου με τους χαυλιόδοντες in situ. Το Τμήμα Γεωλογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού (Λ ΕΠΚΑ, Μουσείο Αιανής και Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας Σπηλαιολογίας Βόρειας Ελλάδος) πραγματοποίησε συντήρηση και σωστική ανασκαφή με την κατασκευή καλουπιών για την ασφαλή μεταφορά των απολιθωμάτων. Τα καλούπια παρέμειναν στο σχολείο του Καλονερίου μέχρι το καλοκαίρι του 2008, οπότε έγινε ο καθαρισμός και η συντήρηση των απολιθωμάτων, τα οποία σώζονταν σε κακή κατάσταση. Τον Δεκέμβριο του 2008 έγινε η τελική αποκατάσταση και η τοποθέτησή τους στο χώρο του πρώην Δημαρχείου Ασκίου, ενώ το 2011 τα απολιθώματα μεταφέρθηκαν σε ειδική αίθουσα του Τραμπαντζείου της Σιάτιστας. Ο ελέφαντας εντοπίστηκε αρχικά από ένα τμήμα βραχίονα (εικ. 12) που αποκαλύφθηκε το 2001 στην περιοχή του Καλονερίου, αλλά τις πληροφορίες για το είδος τις παίρνουμε από τους χαυλιόδοντες: ήταν ένα αρσενικό άτομο με μια ιδιομορφία ως προς το μήκος των χαυλιοδόντων. Ο αριστερός χαυλιόδοντας διατηρεί το αρχικό του μήκος, ενώ ο δεξιός είναι πολύ μικρότερος και η μύτη του δεν είναι 09 10 11 12 τόσο έντονα αιχμηρή όπως αυτή του αριστερού (εικ. 11). Η μελέτη αυτών των χαυλιοδόντων οδήγησε στο συμπέρασμα ότι ο δεξιός χαυλιόδοντας είχε σπάσει κατά τη διάρκεια της ζωής του ζώου. Τι συνέβη χιλιάδες χρόνια πριν σ' αυτόν τον ελέφαντα; Ο χαυλιόδοντας έσπασε σε κάποιο ατύχημα; Το ζώο τραυματίστηκε σε μια μάχη με έναν άλλο αρσενικό ελέφαντα; Μία εκδοχή αποτυπώνεται στην αίθουσα του Τραμπαντζείου σε τοιχογραφία (6,30x3,50 μ., εικ. 1) στην οποία αποδίδεται μια σκηνή πριν από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια: σχεδόν σε φυσικό μέγεθος η πάλη δύο αρσενικών, στην περίοδο αναπαραγωγής, που αγωνίζονται να κερδίσουν την εύνοια από το κοπάδι των θηλυκών ελεφάντων. Κατά τη διάρκεια μιας δυνατής σύγκρουσης ο δεξιός χαυλιόδοντας σπάζει και πιθανόν στο σημείο αυτό ο ελέφαντας του Καλονερίου να έχασε τη μάχη... Ο ίδιος επέζησε και εξακολούθησε να χρησιμοποιεί τους χαυλιόδοντές του ως εργαλεία για την εύρεση τροφής, ως σμίλη για να απομακρύνει το φλοιό από τα δέντρα, με αποτέλεσμα ο τραυματισμένος χαυλιόδοντας σιγά σιγά να αποκτήσει μια λειασμένη, αιχμηρή μύτη. Η τοιχογραφία στο Τραμπάντζειο, που έγινε από τον καλλιτέχνη R. Bakker σε συνεργασία με τον Dick Mol, αφιερώθηκε στους ανθρώπους της Σιάτιστας και στον Δήμο Βοΐου για τη φιλοξενία του «6ου Διεθνούς Συνεδρίου για τα Μαμούθ και τους Συγγενείς τους» που πραγματοποιήθηκε στα Γρεβενά και τη Σιάτιστα τον Μάιο του 2014. δ) Ο ελέφαντας του Αμυνταίου Ένας σημαντικός σκελετός αρχαϊκού ελέφαντα, σε καλή κατάσταση διατήρησης, βρέθηκε σε αμμωρυχείο του Αμυνταίου (εικ. 13) από τους Ι. Καρύδη και Β. Γκέκα. Νέα στοιχεία για την επιστήμη δίνει η διατήρηση τμήματος του οστού (βασιυοειδές) το οποίο αποτελεί το σώμα του υοειδούς που στηρίζει τη γλώσσα. Πρώτη φορά ανακαλύπτεται στο είδος αυτού του ελέφαντα και η ιδιαίτερη μορφολογία που παρουσιάζει μπορεί να χρησιμοποιηθεί για συγκριτικές φυλογενετικές μελέτες. Σύμφωνα με τις μελέτες του Χ. Κεβρεκίδη και του D. Mol, αντιπροσωπεύει 12 Τμήμα της διάφυσης από αριστερό βραχίονα του ελέφαντα του Καλονερίου, προσαρμοσμένο στη ζωγραφική αναπαράσταση του R. Bakker, με την επίβλεψη του D. Mol. 92 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 93

ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α ένα μεγάλο αρσενικό, ηλικίας περίπου 40 ετών, με εκτιμώμενο ύψος στους ώμους 3,5 μ. και βάρος περίπου 9 τόνους. Ταφονομικά στοιχεία λαμβάνονται από ένα παραμορφωμένο μετακαρπικό οστό λόγω παλαιοπαθολογίας, με πιθανή ερμηνεία το ζώο αυτό να κούτσαινε. Τα ευρήματα του αρχαϊκού ελέφαντα του Αμυνταίου, μαζί με άλλα που βρέθηκαν παλαιότερα στη γύρω περιοχή των λιγνιτωρυχείων και των αμμωρυχείων (εικ. 15) στεγάζονται στο Παλαιοντολογικό Ιστορικό Μουσείο Πτολεμαΐδας. ε) Ο ελέφαντας του Περδίκα Ένας ακόμα σχεδόν πλήρης και πολύ σημαντικός σκελετός αρχαϊκού ελέφαντα αποκαλύφθηκε το 1978 στον Περδίκα, στην περιοχή της Πτολεμαΐδας. Διατηρείται με τα οστά του σκελετού σε ανατομική συνάφεια (εικ. 14), γεγονός σπάνιο. Στεγάζεται in situ σε ένα μικρό κτίριο που ανεγέρθηκε στην περιοχή, προκειμένου να προστατευθεί η παλαιοντολογική αυτή κληρονομιά (εικ. 16). Η πρωτοποριακή έκθεση παραμένει κλειστή για το κοινό και τους επιστήμονες εδώ και πολλά χρόνια. Αν και ο σκελετός δεν έχει μελετηθεί διεξοδικά, φαίνεται να ανήκει σε ώριμο αρσενικό ελέφαντα, με ύψος στους ώμους μεταξύ 3,80 και 4,1 μ. Δυστυχώς η εγκατάλειψή του οδηγεί στην καταστροφή ενός τόσο σημαντικού ευρήματος. 13 Μεγάλο τμήμα σκελετού του αρχαϊκού ελέφαντα που βρέθηκε στο Αμύνταιο και εκτίθεται στο Παλαιοντολογικό Ιστορικό Μουσείο Πτολεμαΐδας. Διακρίνονται η άνω και η κάτω γνάθος με τους γομφίους και οστά του μετακρανιακού σκελετού. Φωτ.: Χ. Κεβρεκίδης. 14 Ο πιο πλήρης σκελετός αρχαϊκού ελέφαντα από τον Περδίκα. 15 Χαυλιόδοντας αρσενικού αρχαϊκού ελέφαντα στο Παλαιοντολογικό Ιστορικό Μουσείο Πτολεμαΐδας. 16 Το κτίσμα που φιλοξενεί τον απολιθωμένο σκελετό του ελέφαντα του Περδίκα in situ. ΤΟ ΜΑΜΟΎΘ ΤΟΥ ΝΌΤΟΥ MAMMUTHUS MERIDIONALIS (NESTI 1825) Το μαμούθ της Σιάτιστας Απολιθωμένα οστά και δόντια από μαμούθ που συλλέχτηκαν από την ευρύτερη περιοχή της Σιάτιστας αποτελούν μέρος της Ιστορικής Παλαιοντολογικής Συλλογής. Ένας πλήρης τρίτος γομφίος της κάτω γνάθου μαμούθ (εικ. 17) προστέθηκε στη Συλλογή, η οποία βρίσκεται στο Τραμπάντζειο της Σιάτιστας. Το δόντι αυτό παραχωρήθηκε από τη Λ ΕΠΚΑ του ΥΠΠΟΑ και αποτελεί το πιο αντιπροσωπευτικό δείγμα από το μαμούθ του Νότου, δηλαδή το αρχαιότερο από τον κλάδο των μαμούθ, γνωστό από τις αρχές του Πλειστόκαινου. Το αρχαϊκό μαμούθ είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος μαμούθ, με βάση την ανακάλυψη αρκετών ολοκληρωμένων σκελετών, οι οποίοι υποδεικνύουν ότι το ζώο ξεπερνούσε τα 4 μ. σε ύψος στους ώμους. Τα αρσενικά είναι μεγαλύτερα από τα θηλυκά και φέρουν μεγαλύτερους χαυλιόδοντες. Η μορφολογία του γομφίου που έχει ελάσματα λιγότερα και βραχύτερα σε σχέση με αυτά του αρχαϊκού ελέφαντα και με άφθονη οστεΐνη ανάμεσά τους αποκαλύπτει ότι το ζώο τρεφόταν με φύλλα και κλαδιά σε υποτροπικούς βιότοπους. Άρα η παρουσία του υποδεικνύει ότι πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια περίπου στην περιοχή της Σιάτιστας το κλίμα ήταν θερμότερο. Το μαμούθ των Καλινδοίων Μία ξεχωριστή περίπτωση από την Κεντρική Μακεδονία αποτελεί το μαμούθ των Καλινδοίων, στο Καλαμωτό του Δήμου Λαγκαδά. Ένας χαυλιόδοντας εντοπίστηκε το 2002 από τον Γ. Γάκη, μέσα σε γκρίζα ιζήματα του ρέματος Βασμούρας, συλλέ- 17 Ο τρίτος κάτω γομφίος του μαμούθ του Νότου με τα χαρακτηριστικά ελάσματα. Παραχωρήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού στην Ιστορική Παλαιοντολογική Συλλογή της Σιάτιστας. Φωτ.: H. Wildschut, επίβλεψη D. Mol. 18 Μαμούθ των Καλινδοίων: Τμήματα του χαυλιόδοντα συναρμολογημένα προσεκτικά με ενσωματωμένο σκελετό. 19 Μαμούθ των Καλινδοίων: H συντήρηση έγινε με προσοχή, επειδή η οδοντίνη μετατρεπόταν σε κόκκους μεγέθους ρυζιού. 20 Μαμούθ των Καλινδοίων: Ο χαυλιόδοντας μετά την αποκατάστασή του από τον Ν. Μπαχαρίδη το 2016. Η τρισδιάστατη αναπαράσταση του μαμούθ σε κλίμακα 1:10 έγινε από τον R. Bakker, με την επίβλεψη του D. Mol. 21 Μαμούθ των Καλινδοίων: Η κακή κατάσταση διατήρησης του χαυλιόδοντα είναι εμφανής. 18 13 15 20 16 17 14 94 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 19 21 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 95

ΠΑΛΑΙ ΟΝΤ Ο Λ Ο Γ Ι Α χθηκε με τη μέθοδο των καλουπιών και επί 14 χρόνια συμπεριλαμβανόταν στην έκθεση του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Καλινδοίων. Η εργαστηριακή αποκατάστασή του από τον Ν. Μπαχαρίδη ήταν απαραίτητη διότι ο κίνδυνος καταστροφής του μοναδικού χαυλιόδοντα, μήκους 2,05 μ. και διαμέτρου 12 εκ. (εικ. 18, 19, 21), ήταν μεγάλος. Οι διαστάσεις του χαυλιόδοντα, σε σύγκριση με εκείνες του ίδιου είδους, δείχνουν ότι ανήκει σε θηλυκό μαμούθ. Σήμερα ο χαυλιόδοντας μαζί με ένα γομφίο του μαμούθ του Νότου κοσμούν το Μουσείο (εικ. 20) μαζί με απολιθώματα της παλαιοπανίδας από ύαινα, λύκο, μαχαιρόδοντα, ιπποπόταμο, ρινόκερο, ιπποειδή, τρία είδη ελαφίδων, βίσωνα και τρωκτικά. Το παλαιοπεριβάλλον της περιοχής πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια ήταν δασώδες με ανοικτές εκτάσεις και είχε θερμό κλίμα, πλούσια βλάστηση και πολλά νερά (λίμνες, ρέματα κ.λπ.). Ο ΣΤΕΓΌΔΟΝΤΑΣ (STEGODON SP.) 22 Ο Στεγόδοντας της Σιάτιστας Ένα από τα πιο ενδιαφέροντα απολιθώματα της Ιστορικής Παλαιοντολογικής Συλλογής Σιάτιστας αποτελεί το τμήμα ενός κάτω γομφίου στεγόδοντα (εικ. 23). Το δόντι αυτό εντοπίστηκε στα υπόλοιπα αποθηκευμένα δείγματα της προηγούμενης έκθεσης, το 2009. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν στοιχεία για την τοποθεσία, τη χρονολογία ή για το ποιος συνέλεξε το συγκεκριμένο δείγμα. Κρίνοντας από την κατάσταση συντήρησης, το βάρος και το χρώμα του, το απολίθωμα είναι όμοιο με τα υπόλοιπα απολιθώματα προβοσκιδωτών της Ιστορικής Συλλογής της Σιάτιστας, επομένως δεν υπάρχει αμφιβολία ότι προέρχεται από την ευρύτερη περιοχή. Για πρώτη φορά στην Ευρώπη εντοπίστηκε στεγόδοντας, ένα προβοσκιδωτό που για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα θεωρούνταν μεταβατικό στάδιο από τους μαστόδοντες στους πραγματικούς ελέφαντες. Σήμερα η θεωρία αυτή έχει απορριφθεί από τους ειδικούς και πιστεύεται ότι εξελίχθηκαν παράλληλα. Έχουν όμως κοινό γνώρισμα με τους ελέφαντες και τα μαμούθ ότι έχουν αναπτύξει νάνες μορφές σε νησιωτικά περιβάλλοντα. Σύμφωνα με τον Lister (2014), οι στεγόδοντες είχαν ως χαρακτηριστικό τους τη μικρή απόσταση ανάμεσα στους χαυλιόδοντες, η οποία είχε ως αποτέλεσμα η προβοσκίδα να κρέμεται στα πλάγια (εικ. 22) και όχι στο κέντρο όπως στους ελέφαντες. Το ύψος τους έφτανε τα 3,5 μ. και το μήκος των χαυλιοδόντων τα 3 μ. 24 22 Οι χαυλιόδοντες του στεγόδοντα είναι τόσο κοντά μεταξύ τους που η προβοσκίδα κινείται πλάγια. Αναπαράσταση: R. Bakker, επίβλεψη: D. Mol. 25 ΜΑΣΤΌΔΟΝΤΕΣ ΤΗΣ ΜΗΛΙΆΣ Στη Μηλιά Γρεβενών ζούσαν δύο ειδών μαστόδοντες: ο κλασικός μαστόδοντας που είχε στη μασητική επιφάνεια των δοντιών του σκόρπια φύματα και ο ζυγόδοντας, τα φύματα του οποίου τοποθετούνται σε σειρές (= ζυγούς). Ο ζυγόδοντας αποτελεί το τελευταίο στάδιο εξέλιξης των μαστοδόντων πριν από την εξαφάνισή τους. α) Ο γίγαντας μαστόδοντας του Μπόρσον, Mammut borsoni (Hays 1834) Το όνομα του είδους Mammut borsoni προέκυψε από τον Αββά Ετιέν Μπόρσον, διευθυντή του Μουσείου Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας του Πανεπιστημίου του Τορίνο, ο οποίος έστειλε ένα ομοίωμα του ολότυπου δεξιού άνω τρίτου γομφίου που βρέθηκε στην περιοχή Villanova d Asti στον Αμερικανό ανατόμο Ισαάκ Χέις. Στην περιγραφή του ο Χέις το 1834 προσδιόρισε προς τιμήν του Μπόρσον το νέο είδος, που είναι συγγενές με τον αμερικανικό μαστόδοντα Mammut americanum με μερικές διαφορές (Mol / Lacombat 2010). Αποτελεί τον μεγαλύτερο από τους μαστόδοντες, αφού το ύψος του μπορούσε 96 teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 23 να ξεπεράσει τα 3,5 μ. και το βάρος τους 9 τόνους. Ανήκει στους ζυγόδοντες και το προηγούμενο όνομα του γένους ήταν Zygolophodon. Στη Μηλιά Γρεβενών, σε δύο από τις 11 καταγεγραμμένες θέσεις, αποκαλύφθηκαν δύο ημιτελείς σκελετοί μαζί με τα ζεύγη των γιγαντιαίων χαυλιοδόντων τους με μήκη 5,02 μ. στη θέση Μηλιά 5 (εικ. 24) και 4,39 μ. στη θέση Mηλιά 1 (εικ. 27), χάρη στα οποία έχουν καταχωρηθεί στο βιβλίο των ρεκόρ Γκίνες. Το τεράστιο μέγεθος των χαυλιοδόντων υποδηλώνει ότι πρόκειται για αρσενικό ζώο, αφού τα θηλυκά έχουν πολύ μικρότερους και λεπτούς χαυλιόδοντες. Αντίθετα με τους χαυλιόδοντες, που από μόνοι τους δίνουν πολύ δύσκολα στοιχεία προσδιορισμού του είδους του προβοσκιδωτού, οι κάτω γνάθοι παρέχουν ακριβή στοιχεία και οδηγούν σε πολύτιμα συμπεράσματα. Η διατήρηση των μικρών κάτω χαυλιοδόντων στο σαγόνι του μαστόδοντα της Μηλιάς (εικ. 28), μοναδικών για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, αφού είναι χαρακτηριστικό που εξαλείφθηκε με την εξέλιξη. Σήμερα οι ελέφαντες δεν έχουν χαυλιόδοντες στο σαγόνι, αντίθετα με τους μαστόδοντες που, ως επί το πλείστον, τους διατηρούσαν σε διάφορα μεγέθη διαχρονικά. Τα μοναδικά σκελετικά στοιχεία των ανασκαφών (εικ. 24, 27, 31) βοήθησαν στην αναπαράσταση του ζυγόδοντα της 23 Στεγόδοντας της Σιάτιστας: Τμήμα γομφίου. Πάνω: όψη μασητικής επιφάνειας, κάτω: εσωτερική όψη. Φωτ.: H. Wildschut. 24 Μηλιά Γρεβενών: Η ανασκαφή με τα απολιθώματα του Mammut borsoni στη θέση Μηλιά 5, το 2007. Μήκος χαυλιοδόντων: 5,02 μ. Φωτ.: W. van Logchem. 25 Η αναπαράσταση του Mammut borsoni της Μηλιάς με βάση τα οστά του σκελετού που αποκαλύφθηκαν από τις συστηματικές ανασκαφές του ΑΠΘ. Αναπαράσταση: R. Bakker, επίβλεψη: D. Mol. teyχοσ 1 25 Δεκέμβριος 2017 9 7

Μηλιάς το 2014, από τον Ολλανδό καλλιτέχνη R. Bakker υπό την επιστημονική επίβλεψη του D. Mol (εικ. 25). Ο γίγαντας ζυγόδοντας εξαφανίστηκε περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια πριν. Έζησε μαζί με τα άλλα ζώα της πανίδας της περιόδου: τους ρινόκερους, τους τάπιρους που εντοπίστηκαν πρώτη φορά στην Ελλάδα μαζί με το Αγριοθήριο, μια γιγαντιαία αρκούδα, τους μαχαιρόδοντες, τα ιππάρια, τα μικρά και μεγάλα βοοειδή (ένα νέο είδος προσδιορίστηκε πρόσφατα: Grevenobos antiquus, βλ. Crégut Bonnoure / Tsoukala 2017b), τα ελαφοειδή, τους αγριόχοιρους, τους ύστριχες, τα τρία είδη χελωνών, από τα οποία το ένα είναι νέο είδος (Testudo brevitesta, βλ. Vlachos / Tsoukala 2016), κ.ά. Με την παρουσία τους επιβεβαιώνεται το διαφορετικό παλαιοπεριβάλλον της εποχής εκείνης, αφού τα άγρια ζώα χρειάζονταν ημερησίως πολλά κιλά φυτικής τροφής και άφθονα λίτρα νερό για να επιβιώσουν. Συνεπώς καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι τα Γρεβενά πριν από 2,5 3 εκατομμύρια χρόνια ήταν μια ζούγκλα με πλούσια βλάστηση, νερά και θερμότερο κλίμα από το σημερινό. β) Ο μαστόδοντας της Ωβέρνης Anancus arvernensis (Croizet & Jobert 1828) Πρόκειται για έναν σχετικά μικρόσωμο μαστόδοντα που το ύψος στους ώμους έφτανε τα 2,5 μ. Είχε μεγάλη εξάπλωση και στην Ελλάδα (ηπειρωτική και νησιωτική όταν ήταν ενωμένες). Οι άνω χαυλιόδοντες είναι σχεδόν ευθείς, χωρίς σημαντική κάμψη (anancus), ενώ οι κάτω σπάνια διατηρούνται (εικ. 26). Ο μαστόδοντας αντιπροσωπεύεται με πολύ λιγότερα απολιθώματα από αυτά του ζυγόδοντα της Μηλιάς και το πιο χαρακτηριστικό απολίθωμα είναι τα δύο τμήματα της κάτω γνάθου με τους γομφίους (εικ. 29). Τα απολιθώματα των προβοσκιδωτών και η μυθολογία Από τους προϊστορικούς ακόμη χρόνους απολιθώματα προβοσκιδωτών, ιδιαίτερα τα κρανία και τα ογκώδη και μεγάλων διαστάσεων οστά, εντυπωσίαζαν τους προγόνους μας. Μη γνωρίζοντας την προέλευση των απολιθωμάτων και προσπαθώντας να βρουν μια λογική εξήγηση για την παρουσία αυτών των γιγαντιαίων οστών, έπλαθαν μύθους γύρω από αυτά και απέδιδαν την προέλευσή τους σε σκελετικά υπολείμματα γιγάντων και Κυκλώπων, όπως ο Πολύφημος (εικ. 33). Η Αμερικανίδα λαογράφος Adrienne Mayor, διερευνώντας τη θεωρία προέλευσης των μύθων για τους Κύκλωπες και άλλα μυθικά όντα, συσχετίζει τις αναφορές αρχαίων συγγραφέων με την παρουσία απολιθωμάτων προβοσκιδωτών και άλλων ζώων σε διάφορες περιοχές ανά τον κόσμο. Ο Βοκάκιος στη Σικελία 27 και ο αρχαίος περιηγητής Παυσανίας στη Μεγαλόπολη αναφέρουν ότι υπερμεγέθη οστά ελεφάντων αποδίδονταν στους γίγαντες. Απολιθωμένα οστά νάνων ελεφάντων που βρέθηκαν στη Ρόδο αποδόθηκαν από τους παλαιότερους στο «δράκοντα της Ρόδου». Οι μύθοι είναι πολυπληθείς στα βάθη της ιστορίας και φανερώνουν το δέος που προκαλούσαν στο παρελθόν τα θεαματικά λείψανα των προβοσκιδωτών. Ωστόσο, δεν γνωρίζουμε αν οι μύθοι προηγήθηκαν των ευρημάτων. Το 2010 το ντοκιμαντέρ του BBC «Greek Myths. Tales of Travelling Heroes» (Robin Lane Fox, Καθηγητής Ιστορίας στην Οξφόρδη) συμπεριέλαβε τις παλαιοντολογικές ανασκαφές στην Κρυοπηγή Κασσάνδρας Χαλκιδικής, συνδέοντας τα απολιθώματα των προβοσκιδωτών στην ευρύτερη περιοχή της Κασσάνδρας (εικ. 30, 32, 34) με τη μυθολογία, εφόσον στην αρχαία Φλέγρα Παλλήνη, που θεωρείτο μητέρα γη των γιγάντων και των Κυκλώπων, έλαβε χώρα η γνωστή Γιγαντομαχία. 30 26 Η αναπαράσταση του Αnancus arvernensis της Μηλιάς (R. Bakker, επίβλεψη: D. Mol). Το προβοσκιδωτό ζούσε στη Μηλιά πριν από τρία εκατ. χρόνια μαζί με το Mammut borsoni. 27 Η ανασκαφή που αποκάλυψε το Mammut borsoni το 1997 στη θέση Μηλιά 1. Μήκος χαυλιοδόντων: 4,39 μ. 28 Το πλήρες σαγόνι του Mammut borsoni της θέσης Μηλιά 1 με τους μικρούς κάτω χαυλιόδοντες, χαρακτηριστικό που εξαφανίστηκε με την εξέλιξη. 29 Η κάτω γνάθος του μικρότερου μαστόδοντα της Μηλιάς Αnancus arvernensis με τους δεύτερους γομφίους και τμήμα του δεξιού τρίτου γομφίου. Εύρημα Ν. Μπαχαρίδη. 30 Από τα σημαντικότερα, ανάμεσα σε χιλιάδες απολιθώματα από την Κρυοπηγή, είναι το πλήρες κρανίο με τη γνάθο του Μεσοπίθηκου του Πεντελικού, το σαγόνι της ύαινας και του ύστριχα. Τα προβοσκιδωτά αντιπροσωπεύονται τόσο από τη γνάθο με νεογιλά δόντια (κάτω αριστερά) και ένα μεταπόδιο, όσο και από μεγάλα οστά (αριστερά: μηρός, δεξιά: βραχίονας) του μαστόδοντα Choerolophodon pentelici (Gaudry & Lartet, 1856), 6 εκατ. ετών περίπου. 31 O βραχίονας είναι το πρώτο απολίθωμα που εντοπίστηκε το 1996 από τον Βασίλη Μακρίδη, στη θέση Μηλιά 1. 26 29 28 Συμπέρασμα Η Παλαιοντολογία στη Δυτική Μακεδονία παρουσιάζει ιδιαίτερο και σε μερικές περιπτώσεις μοναδικό ενδιαφέρον με νέα είδη ζώων, με την παρουσία ζώων που εντοπίστηκαν πρώτη φορά στην Ελλάδα, ακόμα και στην Ευρώπη. Από τους ασπόνδυλους οργανισμούς και τα σπονδυλόζωα ερμηνεύουμε το παρελθόν της περιοχής: πότε ήταν βυθισμένη στη θάλασσα, πότε αναδύθηκε και πώς οι πεδιάδες της με την εύφορη βλάστηση, τα νερά και το θερμό κλίμα ευνόησαν τα προβοσκιδωτά γίγαντες ώστε να επιβιώσουν διαχρονικά τα τελευταία τρία εκατομμύρια χρόνια. Το ευτυχές γεγονός της διατήρησης των λειψάνων τους δίνει το έναυσμα στην Παλαιοντολογία να αποτελέσει έναν δυναμικό πόλο έλξης επισκεπτών, προοπτική ιδιαίτερα σημαντική σε περιοχές σχετικά χαμηλού τουριστικού ενδιαφέροντος, όπως είναι η Δυτική Μακεδονία. Τα άφθονα απολιθώματα, που αντιπροσωπεύουν κυρίως προβοσκιδωτά, είναι μοναδικά από επιστημονικής πλευράς, όπως προσυπέγραψαν οι 200 ειδικοί παλαιοντολόγοι από όλο τον κόσμο, στο πλαίσιο του «6ου Διεθνούς 31 98 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 99

Συνεδρίου για τα Μαμούθ και τους Συγγενείς τους» που πραγματοποιήθηκε το 2014 στα Γρεβενά και τη Σιάτιστα. Αξιοποιώντας τον παλαιοντολογικό πλούτο και την πλούσια Φυσική Ιστορία της, η Ελλάδα μπορεί να προσελκύσει χιλιάδες επισκέπτες. Τα προβοσκιδωτά είναι εντυπωσιακά με το μέγεθος (ακόμα και οι νησιωτικές νάνες μορφές), την ποικιλία και τη διαχρονικότητα εκατομμυρίων ετών και αποτελούν μοναδική φυσική κληρονομιά. Στη Δυτική Μακεδονία και όχι μόνο, μπορούν να συνδεθούν σε μια γεωτουριστική διαδρομή που μας ταξιδεύει στο παρελθόν. Μάρτυρες του παρελθόντος, τα απολιθώματα μας διηγούνται ότι η γη είναι ένας ζωντανός πλανήτης, το περιβάλλον αλλάζει και ο άνθρωπος, μια ταπεινή ύπαρξη μέσα σ αυτό, έχει καθήκον να το προστατεύσει. Τέλος, τα ευρήματα αυτά αποδεικνύουν ότι η Ελλάδα υπήρξε ένας ευλογημένος τόπος ακόμη και στο απώτερο παρελθόν. 32 33 34 32 Κρανίο του μαστόδοντα Tetralophodon longirostris (Kaup 1832), παλαιότερο των 7 εκατ. ετών, από την περιοχή της Σίβηρης (Κασσάνδρα). Χαρακτηριστικό είναι το ευρύ άνοιγμα της ρινικής κοιλότητας στο κέντρο, που αποτελεί τη βάση της προβοσκίδας. 33 Στο σκίτσο της Adrienne Mayor (2000) φαίνεται ο τρόπος που οι αρχαίοι συσχέτιζαν τα απολιθωμένα κρανία των νάνων ελεφάντων των ελληνικών νησιών, με τους Κύκλωπες, με αποτέλεσμα να πλάσουν το μύθο των γιγαντιαίων και μονόφθαλμων ανθρωπόμορφων όντων. Αριστερά: Σύμφωνα με τη θεωρία του Οθένιο Άμπελ, ο μονόφθαλμος γίγαντας του Ομήρου βασίστηκε σε παρατηρήσεις σε απολιθωμένα κρανία ελεφάντων. Δεξιά: Η ρινική κοιλότητα του κρανίου, που είναι η βάση της προβοσκίδας δίνει την εντύπωση μίας μοναδικής οφθαλμικής κόγχης (βλ. εικ. 32). 34 Μηρός του μαστόδοντα in situ, ανάμεσα σε χιλιάδες απολιθώματα στην ανασκαφική θέση της Κρυοπηγής. Βιβλιογραφία Athanassiou / Kostopoulos 2001: Athanassiou A. / Kostopoulos D., «Proboscidea of the Greek Pliocene Early Pleistocene faunas: biochronological and paleoecological implications», στο G. Cavarretta / P. Giola / M. Mussi / M.R. Palombo (επιμ.), The World of Elephants, Proceedings of the 1st International Congress, Roma 2001, σ. 85 90. Bakker / Mol / Tsoukala 2010: Bakker R. / Mol D. / Tsoukala E., «The scale model of Mammut borsoni (Hays 1834), based on the fossil record of Milia, Grevena, Greece», Quaternaire, Hors série 3 (2010), σ. 33 35. Crégut Bonnoure / Tsoukala 2017a: Crégut Bonnoure E. / Tsoukala Ε., «The Pliocene Artiodactyla and Proboscidea (Mammalia) from Gephyra (Lower Axios valley, Macedonia, Greece). Discovery of a new boselaphine», Quaternary International 445 (2017), σ. 200 214. Crégut Bonnoure / Tsoukala 2017b: Crégut Bonnoure E. / Tsoukala Ε., «The Late Pliocene Bovidae and Cervidae (Mammalia) of Milia (Grevena, Macedonia, Greece)», Quaternary International 445 (2017), σ. 215 249. Dermitzakis / Theodorou 1980: Dermitzakis M. / Theodorou G., Map of the main fossiliferous localities of Proboscidea in Aegean area, Laboratory of Geology and Paleontology, Athens University, 1980. Δερμιτζάκης κ.ά. 1982: Δερμιτζάκης M. / Συμεωνίδης N. / Boer L.E.M. de / Sondaar P.Y., Η εξέλιξη των ελεφάντων, Εργαστήριο Γεωλογίας και Παλαιοντολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1982, Σειρά A: Νο 44, σ. 1 85. Fox 2010: Fox R.L., Travelling heroes: in the epic age of Homer, Vintage [Book], 2010. Guérin / Tsoukala 2013: Guérin C. / Tsoukala E., «The Tapiridae, Rhinocerotidae and Suidae (Mammalia) of the Early Villafranchian site of Milia (Grevena, Macedonia, Greece)», Geodiversitas 35/2 (2013), σ. 447 489. Θεοδώρου / Ρουσιάκης 2017: Θεοδώρου Γ. / Ρουσιάκης Σ., «Τα άγρια ζώα της Αττικής και της Εύβοιας», Αρχαιολογία και Τέχνες 124 (2017), σ. 92 105. Kevrekidis / Mol 2016: Kevrekidis Ch. / Mol D., «A new partial skeleton of Elephas (Palaeoloxodon) antiquus Falconer and Cautley, 1847 (Proboscidea, Elephantidae) from Amyntaio, Macedonia, Greece», Quaternary International 406 (2016), σ. 35 56. Koufos 1977: Koufos G.D., «New finds of Mastodons from Macedonia (Greece)», Scientific Annals of the Faculty Physics and Mathematics, Aristotle University of Thessaloniki 17 (1977), σ. 97 115. Koufos / Kostopoulos / Koliadimou 1991: Koufos G.D. / Kostopoulos D./ Koliadimou K., «Un nouveau gisement de mammifères dans le Villafranchien de Macédoine occidentale (Grèce)», Comptes Rendus Académie des Sciences de Paris 313/II (1991), σ. 831 836. Lazaridis / Tsoukala 2014a: Lazaridis G. / Tsoukala E., «Choerolophodon pentelici (Gaudry & Lartet, 1856) from the Turolian locality of Kryopigi (Kassandra, Chalkidiki, Greece)», Abstract Book of the VIth International Conference on Mammoths and their Relatives, 2014, Grevena, Siatista. Scientific Annals, School of Geology, Aristotle University of Thessaloniki, Special Volume 102, σ. 100, Thessaloniki 2014. Lazaridis / Tsoukala 2014b: Lazaridis G. / Tsoukala E., «Tetralophodon longirostris (Kaup, 1832) from Late Miocene of the Kassandra peninsula (Chalkidiki, Greece)», Abstract Book of the VIth International Conference on Mammoths and their Relatives, 2014, Grevena, Siatista. Scientific Annals, School of Geology, Aristotle University, Special Volume 102, σ. 101, Thessaloniki 2014. Lister 2014: Lister A., Mammoths: Ice Age Giants, Natural History Museum, London 2014. Logchem / Tsoukala / Mol 2010: Logchem W.v. / Tsoukala E./ Mol D., «Milia (Grevena, Macedonia, Greece): A dangerous area for Mammut borsoni?», Quaternaire, Hors série 3 (2010), σ. 192 194. Mayor 2000: Mayor A., The first fossil hunters, Princeton University Press, 2000, σ. 1 361. Mitzopoulos 1967: Mitzopoulos M.K., «Zygolophodon borsoni und Anancus (Bunolophodon) arvernensis aus dem Oberpliozän von Griechenland», Annales Géologiques des Pays Helléniques 18 (1967), σ. 436 446. Mol / Lacombat 2010: Mol D. / Lacombat F., Mammoths and Mastodons of Haute-Loire, Jeanne-d Arc Εditions, 2010. Mol / van Logchem 2009: Mol D. / van Logchem W., «The mastodon of Milia: the longest tusks in the world», Deposits Μagazine 19 (2009), σ. 28 32. Mol / Tsoukala / Batsi 2010: Mol D./ Tsoukala E./ Batsi A., «A Stegodon from the area of Siatista (Kozani, Macedonia, Greece), the first evidence of the presence of Stegodon in Europe», Quaternaire, Hors série 3 (2010), σ. 85 87. Mol κ.ά. 2012: Mol D. / Tsoukala E. / Vlachos E. / Batsi A. / Wildschut H. / Labretsa D. / van Logchem W., «A new Museum in Northern Greece: The Siatista Historical Paleontological Collection, the first record of a stegodon in Europe and the making of the straight-tusked elephant», Deposits Magazine 31 (2012), σ. 26 34. Poulianos 1984 1986: Poulianos N., «Osteological data of the Late Pliocene elephant of Perdikkas», Anthropos 11 (1984 1986), σ. 49 80. Symeonidis / Tataris 1982: Symeonidis N. / Tataris A., «The first results of the geological and paleontological study of the Sesklo basin and its broader environment (Eastern Thessaly, Greece)», Annales Géologiques des Pays Helléniques 31 (1982), σ. 146 190. Τheodorou 1986: Theodorou G., «Pleistocene elephants from Crete», Modern Geology 10 (1986), σ. 235 242. Tsoukala 2000: Tsoukala E., «Remains of a Pliocene Mammut borsoni (Hays, 1834) from Milia (Grevena, W. Macedonia, Greece)», Annales de Paléontologie 86/3 (2000), σ. 165 191. Τσουκαλά 2001: Τσουκαλά Ε., «Προϊστορική Πανίδα. Ευρυγώνιος», National Geographic Society (ελλ. έκδοση), Μάιος 2001, σ. 36 46. Τσουκαλά 2007: Τσουκαλά Ε., Τα Γρεβενά και η Παλαιοντολογία: Το κυνήγι των ελεφάντων του παρελθόντος στην περιοχή των Γρεβενών, Έκδοση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Γρεβενών, 2007 (Γ έκδοση). Τσουκαλά 2013: Τσουκαλά Ε., «Παλαιοντολογικές θέσεις της Προϊστορικής Μακεδονίας», διαδικτυακό περιοδικό Προ-ιστορήματα, Παράρτημα 1: Μελέτες για την Προϊστορική Μακεδονία, 2013, http:// proistoria.wordpress.com Tsoukala / Lister 1998: Tsoukala E. / Lister A., «Remains of straight-tusked elephant, Elephas (Palaeoloxodon) antiquus Falc. & Caut. (1847) ESR-dated to oxygen isotope Stage 6 from Grevena (W. Macedonia, Greece)», Bolletino della Società Paleontologica Italiana 37/1 (1998), σ. 117 139. Tsoukala / Mol 2016: Tsoukala E. / Mol D., «The Proboscidea of the Early Villafranchian site of Milia (Grevena, Macedonia, Greece)», Proceedings of the VIth International Conference on Mammoths and their Relatives, May 2014, Greece, Quaternary International 406 (2016), σ. 4 24. Tsoukala κ.ά. 2011: Tsoukala E. / Mol D. / Pappa S. / Vlachos E. / van Logchem W. / Vaxevanopoulos M. / Reumer J., «Elephas antiquus in Greece: New finds and a reappraisal of older material (Mammalia, Proboscidea, Elephantidae)», Quaternary International 245 (2011), σ. 339 349. Vlachos / Tsoukala 2016: Vlachos E. / Tsoukala E., «The diverse fossil chelonians from Milia (Late Pliocene, Grevena, Greece) with a new species of Testudo Linnaeus, 1758 (Testudines: Testudinidae)», Papers in Palaeontology 2 (1), σ. 71 86. Vlachos / Tsoukala / Mol 2011: Vlachos E. / Tsoukala E. / Mol D., «Developing geotouristic routes in Northern Greece: a case study on the evolution of proboscideans based on the fossil record», 9th Annual Meeting of the European Association of Vertebrate Palaeontologists, Heraklion, Crete, June 2011, Τεύχος περιλήψεων, 2011, σ. 59 60. 100 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 teyχοσ 125 Δεκέμβριος 2017 101