Τέλος με την τροποποίηση ή την αναπαραγωγή με άλλα μέσα (μουσική, παράλληλες διηγήσεις, νέα σενάρια πέρα από τα «πράγματα», σχόλια, ποιητική μεταγραφή κ.ά.) φανερώνεται η τελική πρόθεση του δημιουργού να κατευθύνει «κάπου» την σκέψη, το συναίσθημα και την φαντασία. Ο νεορρεαλισμός στοχεύει να βάλει σε σειρά τις εικόνες ώστε να παραχθή λόγος και ιστορία. Βασίζεται στην συλλογή εικόνων: οι εκπρόσωποί του ελκύονται από την αποσπασματικότητα (frammentismo), τα «θραύσματα», τα ερείπια, τις λεπτομέρειες και εμβαπτίζουν την φαντασία τους σε αυτά. Όπως είπε χαρακτηριστικά ο Walter Benjamin η αναπαραγωγή ενός γεγονότος θα καταστήσει μία επιμέρους δομή του χρόνου υλικό εύπλαστο και όχημα μορφών που ολοένα η μια θα ανταγωνίζεται με την άλλη ως προς το να φωτίσει προθέσεις, λόγους, ιδέες που γέννησαν το πραγματικό γεγονός και είναι δυνατόν να παραγάγουν και άλλα όμοια ή διαφορετικά με την προοπτική μιας αποδομήσεως και αναδομήσεως ποικίλων χωροχρονικών πλαισίων. Αυτή η διαδικασία αποδεικνύει ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι προσλήψεως της αλήθειας εφόσον στον νεορρεαλισμό συνδυάζονται είδη όπως ο λυρισμός, ο ρομαντισμός, ο εμπειρισμός, ο δομισμός, η ρητορική, η θρησκευτικότητα, η ψυχολογία κ.ά. Στην ταινία του L. Visconti La terra trema (H γη τρέμει, 1948), ορόσημο του ευρωπαϊκού νεορρεαλιστικού κινηματογράφου, τα δύο επίπεδα αφορούν στην σχέση επιλογής ντοκουμέντων από την ζωή των ψαράδων ενός χωριού της Σικελίας (Aci Trezza) και της τεχνικής συνθέσεως του μυθιστορηματικού λόγου αξιοποιώντας τα πραγματικά συμβάντα. -7-
Τα θέματα του νεορρεαλισμού αφορούν στα εξής: εκρηκτικά «εγώ», αποστασιοποιήσεις και συγκρούσεις μεταξύ προσώπων, όνειρα, αινίγματα, μακρινά ταξίδια, εξορίες, πόλεις-παγίδες (σαν το κουτί της Πανδώρας), μετανάστευση 4, melting pot, μεγάλες αλλαγές, ερωτήματα για τον ατομικό χρόνο, για τις ατομικές επιλογές, για τα παιδιά, για τον θάνατο. Το «εγώ» ανοίγεται σιγάσιγά όχι μόνο σε μορφές συλλογικής δράσεως, αλλά ανοίγεται και στην φύση: συνηθίζει να μετέχει του συμπαντικού ρυθμού της ζωής, ν «ακούει» και άλλες φωνές, να μιμείται και ν αναπτύσσει αναλογικούς συλλογισμούς. Γίνεται μέρος των νέων «τόπων». Είναι οι «τόποι» φυγής, επιλεγμένης ή αναγκαστικής εξ-ορίας όπου το «εγώ» μετά τα βιώματα διαλύσεως της τοπικής και χρονικής συνέχειας και ρήξεων με ανθρώπους και χώρους πνιγηρού αστισμού και εξουσίας, επεξεργάζεται νέους όρουςσύμβολα επαναδομήσεως της θρυμματισμένης χωροχρονικής οντότητός του, δηλαδή της σχέσεώς του με τον άλλο κόσμο και την ιστορία. Με την ποίηση οι όροι αυτοί γίνονται σύμβολα-προβολές αγωνίας, αλλαγής, προσδοκίας ή νοσταλγίας. H εστίαση στο «εγώ» του εξ-όριστου που μεταλλάσσεται, ενώ απομακρύνεται με σπαραγμό από την θρυμματισμένη γενέθλια γη και κατευθύνεται στον τόπο εξ-ορίας του απ όπου υπάρχει η ελπίδα να δραπετεύσει ή να επιστρέψει, αντικαθιστά στην νεώτερη λογοτεχνία (γενιά του 70 και του 80) την εστίαση προγενέστερων λογοτεχνών 5 στην θρυμματισμένη κοινωνία που είναι συγχρόνως και τρομακτικός τόπος εξ-ορίας που σημαδεύει ανεξίτηλα τις υπάρξεις. 4 Στις ταινίες του Γιαν Τρόελ Οι μετανάστες (1971), Για μια καινούργια πατρίδα (1973), Νύφη από τη Σουηδία (1974) η μετανάστευση βιώνεται σαν εξορία. Βλ. Σώτη ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, Ξένοι στην πόλη, Κινηματογραφημένες πόλεις, Αθήνα, Σύγχρονη Εποχή, 1990, σ.86. 5 Vasco PRATOLONI, Il quartiere,1944 Carlo LEVI, Cristo si è fermato a Eboli (Ο Χριστός σταμάτησε στο Εboli ), 1945 Italo CALVINO, Il sentiero dei nidi di ragno (Μονοπάτι προς την φωλιά με τις αράχνες), 1947. -8-
Τελικώς αυτή η εξ-ορία κατευθύνει την πορεία του εξ-όριστου προς μίαν ουτοπική ή ποιητική μετουσίωση (μετασχηματισμό, αλλαγή) της υπαρξιακής αγωνίας. Αυτή η ποιητική-δημιουργική κατεύθυνση συλλαμβάνεται ως «έμπνευση για έναν πιθανό σχεδιασμό αλλαγής ατομικής και κοινωνικής κουλτούρας». Χαρακτηριστική είναι περίπτωση του Παντελή Βούλγαρη στην ιστορία του ελληνικού νεορρεαλιστικού κινηματογράφου. Ο υποβλητικός ρεαλισμός του Βούλγαρη μεταμορφώνει ιδεολογήματα εθνικιστικά προς την κατεύθυνση της αναμορφώσεως του ανθρώπου μετά από εφιαλτικές εξορίες και πολέμους. 6 Όπως διαπιστώνεται, ελλείπει από τις μορφές του σύγχρονου κριτικού δοκιμίου αυτή που εξετάζει με σύγχρονη οπτική γωνία την «κουλτούρα του εγωτισμού». 7 Η εξέταση αυτή είναι αναγκαία στον σημερινό μεταβιομηχανικό κόσμο που σημαδεύεται από την κατάρρευση παραγωγικών κέντρων, την ερήμωση βιομηχανικών περιοχών, την παρακμή εργασιακών σχέσεων, την απώλεια κοινωνικών και πολιτικών δικαιωμάτων, την ανατροπή του κράτους προνοίας, την παράνοια, την καταστροφή του κοινωνικού ιστού, την καταστροφή των αρχιτεκτονικών μνημείων 8 6 Α. ΜΟΣΧΟΒΑΚΗΣ, Παντελής Βούλγαρης: O υποβλητικός ρεαλισμός, Στο 43ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 2002, Παντελής Βούλγαρης, σύνταξη Μπάμπης Κολώνιας, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα, 2002. Κ. ΣΤΑΜΑΤΙΟΥ, Η εξορία σε ύφος Βούλγαρη, Στο 43ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 2002, Παντελής Βούλγαρης, σύνταξη Μπάμπης Κολώνιας, εκδ. Αιγόκερως, Αθήνα, 2002. 7 Αγγέλα ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ, Νεαροί καλλιτέχνες στην ελληνική πεζογραφία. Η κουλτούρα του εγωτισμού και κάποιες ελλείψεις. Οι χρόνοι της ιστορίας. Για μια ιστορία της παιδικής ηλικίας και της νεότητας. Πρακτικά συνεδρίου, Αθήνα, 1998, σσ. 253-263. Όλη η πορεία της ατομικής υπάρξεως είναι μεμονωμένα γεγονότα, όνειρα, φαντασιώσεις, επιθυμίες και ατυχίες που σημασιοδοτούν την εύθραυστη ατομικότητα, την ανταγωνιστικότητα, την ανοικειότητα, τους στροβιλισμούς και την ελλειμματικότητα των πεπερασμένων φύσεων (STENDHAL, Souvenirs d égotisme, Oeuvres intimes, Pléiade, 1955). 8 Ιουλία ΙΑΤΡΙΔΗ, Τα πέτρινα λιοντάρια, Έξαντας, 1980. -9-
και την βιομηχανία των ναρκωτικών 9. Όλα αυτά είναι τα σημάδια «θρυμματισμένων κοινωνιών», «θρυμματισμένων τόπων» και «θρυμματισμένων εγώ» που πασχίζουν να αρθρώσουν τον ατομικό και κοινωνικό λόγο υπάρξεως 10. Η ποιητική γραφή φαίνεται να σχεδιάζει ουτοπικούς «λόγους», πετάγματα, ως ανοίγματα-γέφυρες στον πολυσήμαντο συμπαντικό λόγο. Το άνοιγμα είναι η δοκιμασία των δυνάμεων και των ορίων κάθε ανθρώπου εξ-όριστου, προκειμένου να προσδιορίσει το πώς θα συνεχίσει το ταξίδι του στον κόσμο ως ατομική και κοινωνική οντότητα και ως ιστορική παρουσία. Στον νεορρεαλισμό το ενδιαφέρον εστιάζεται στις σχέσεις των μερών προς το «κοινόν», της περιφέρειας προς το κέντρο, του εξ-όριστου προς τις πηγές της ζωής (νέες συναντήσεις, νέες συνεργασίες, υπέρβαση της φθοράς, ανανεωμένος λόγος). Αυτές οι σχέσεις τροφοδοτούν τον συνθετικό λόγο και την φαντασία: κυριαρχεί η παραγωγική λογική, δηλαδή η ιδέα του συνεχώς διευρυνόμενου περιβάλλοντος και η εκφραστικότητα, δηλαδή ο πλούτος εικόνων από την φύση και την κοινωνική ζωή. 9 Amelia GENTLEMAN, Is Britain Broken? (Είναι η Βρετανία θρυμματισμένη;), The Guardian, 32-3-2010. Κορνήλιος KAΣΤΟΡΙΑΔΗΣ, Ο θρυμματισμένος κόσμος, Ύψιλον/βιβλία, Αθήνα, 1992. 10 Στην φιλμογραφία του Michelangelo Antonioni κυριαρχεί ως μορφική επιλογή η αποσπασματικότης (frammentismo) ως σειρές διαφορετικών εικόνων-όψεων της πραγματικότητος, ως εναλλαγή επεισοδίων που σημασιοδοτούν τις ενέργειες κοινωνικών ομάδων και τις πολιτικές και ιστορικές διαστάσεις αυτών των ενεργειών. Η κοινωνική κρίση απεικονίζεται με τον τρόπο διαδοχικών καταστάσεων (μικρές ιστορίες) που αφορούν στον πολυεπίπεδο και επαπειλούμενο κοινωνικό ιστό, στην υποκειμενική «παγίδευση» στιγμών, ευκαιριών, και στην ανάδειξη πολλών αντιθέτων «τόπων» που πολλές φορές απειλούν να «καταβροχθίσουν» ανθρώπινες οντότητες και να εξουδετερώσουν τις ηθικές αντιστάσεις τους και τις σχέσεις μεταξύ τους. Πβ. Ivelise PERNIOLA, Oltre il neorealismo, Roma, Bulzoni, 2004, σσ. 90-100 και 118-119. -10-