ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Τίτλος Θέματος: Η μεταπολεμική μετανάστευση των Ελλήνων προς τις αναπτυγμένες χώρες: τα παραδείγματα των Η.Π.Α., της Γερμανίας, της Αυστραλίας και του Καναδά. Όνομα: Χαράλαμπος Επίθετο: Κελεπούρης Α.Μ.: 20214 Επιβλέπων Καθηγητής: Παπαδόπουλος Α. Αθήνα 2009

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΙΝΑΚΩΝ...2 ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ...3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ...4 1 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ...5 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΣΥΝΘΗΚΩΝ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1945-1975 )....5 1.1.ΛΟΓΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ...10 1.2.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...12 2 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ...14 ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΙ). ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ....14 2.1.ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ...18 2.2.ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΥΠΟΔΟΧΗΣ...23 2.3.ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΦΟΜΟΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ...24 2.4.ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΜΙΑΣ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ...26 2.5.ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΩΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΔΥΝΑΜΗΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΜΗ ΑΦΟΜΟΙΩΣΗΣ...29 2.6. Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ...31 2.7. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ - ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ...32 2.8. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ...34 2.9. ΕΣΩΤΕΡΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ...41 2.10.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...48 3 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ...52 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΩΝ ΡΟΩΝ ΠΡΟΣ ΤΙΣ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΧΩΡΕΣ (ΑΜΕΡΙΚΗ, ΓΕΡΜΑΝΙΑ, ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ, ΚΑΝΑΔΑΣ )....52 3.1.ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ...53 3.2.ΔΥΤΙΚΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ...58 3.3. ΚΑΝΑΔΑΣ...61 3.4. ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ...70 3.5.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...76 4 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ...79 ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΕΣ KAI ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ...79 4.1. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΗΣΗΣ...79 4.1.1.ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΓΕΝΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ...82 4.1.2.ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ...82 4.1.3.ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ...84 4.1.4. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΩΣΕΩΝ ΣΤΗΝ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΣΗ ΤΩΝ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ...86 4.2.ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ...87 4.2.1.Η ΓΛΩΣΣΑ...88 4.2.2.ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ...89 4.2.3.ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ...90 4.2.4. Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΓΕΝΙΑΣ...90 4.3 Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ...92 4.3.1. ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ...93 4.4. ΔΕΥΤΕΡΗ ΓΕΝΙΑ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ...94 4.4.1. ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ...98 4.5.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...101 6 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ...103 ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΟΡΕΙΑΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ...103 5.1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...121 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...124 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...129 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ...135 1

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΙΝΑΚΩΝ Πίνακας 1 Έλληνες που ήλθαν από περιοχές εκτός Ελλάδος... 17 Πίνακας 2 Η Ελληνική Μετανάστευση στην Ευρώπη 1955-1977... 49 Πίνακας 3 Μετανάστευση Ελλήνων προς τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής... 55 Πίνακας 4 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων το 1955... 135 Πίνακας 5 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων το 1960... 136 Πίνακας 6 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων το 1965... 136 Πίνακας 7 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων το 1969... 137 Πίνακας 3 Προσωρινή Μετανάστευση Ελλήνων το 1955... 137 Πίνακας 9 Προσωρινή Μετανάστευση Ελλήνων το 1960... 138 Πίνακας 10 Μόνιμη μετανάστευση προς ΗΠΑ... 138 Πίνακας 11 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων προς Καναδά... 139 Πίνακας 12 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων προς Αυστραλία... 139 Πίνακας 13 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων προς Γερμανία... 140 Πίνακας 14 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων προς ΗΠΑ... 140 Πίνακας 15 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων προς Καναδά... 141 Πίνακας 16 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων προς Αυστραλία... 141 Πίνακας 17 Προσωρινή μετανάστευση Ελλήνων προς Γερμανία... 142 Πίνακας 18 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων από Στερεά και Εύβοια... 142 Πίνακας 19 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων από Πελ/σο... 143 Πίνακας 20 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων από Ιόνια Νησιά... 143 Πίνακας 21 Μόνιμη μετανάστευση Ελλήνων από Θεσσαλία... 144 Πίνακας 22 Προσωρινή μετανάστευση Ελλήνων από Στερεά και Εύβοια... 144 Πίνακας 23 Προσωρινή μετανάστευση Ελλήνων από Πελ/σο... 145 Πίνακας 24 Προσωρινή μετανάστευση Ελλήνων από Ιόνια Νησιά... 145 Πίνακας 25 Προσωρινή μετανάστευση Ελλήνων από Θεσσαλία... 146 Πίνακας 26 μόνιμα επαγγέλματα... 147 Πίνακας 27 μόνιμα επαγγέλματα... 148 Πίνακας 28 μόνιμα επαγγέλματα... 148 Πίνακας 29 μόνιμα επαγγέλματα... 149 Πίνακας 30 μόνιμα επαγγέλματα... 149 Πίνακας 31 μόνιμα επαγγέλματα... 150 Πίνακας 32 μόνιμα επαγγέλματα... 150 Πίνακας 33 μόνιμα επαγγέλματα... 151 Πίνακας 34 μόνιμα επαγγέλματα... 151 Πίνακας 35 μόνιμα επαγγέλματα... 151 Πίνακας 36 Μόνιμα επαγγέλματα... 151 Πίνακας 37 Μόνιμα επαγγέλματα... 152 Πίνακας 38 προσωρινά επαγγέλματα... 152 Πίνακας 39 προσωρινά επαγγέλματα... 153 Πίνακας 40 προσωρινά επαγγέλματα... 154 Πίνακας 41 προσωρινά επαγγέλματα... 154 Πίνακας 42 προσωρινά επαγγέλματα... 155 Πίνακας 43 προσωρινά επαγγέλματα... 155 Πίνακας 44 προσωρινά επαγγέλματα... 156 Πίνακας 45 προσωρινά επαγγέλματα... 156 Πίνακας 46 προσωρινά επαγγέλματα... 156 Πίνακας 47 προσωρινά επαγγέλματα... 157 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Διάγραμμα 1: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών έκτακτων μεταναστών το 1955... 103 Διάγραμμα 2: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών έκτακτων μεταναστών το 1960... 104 Διάγραμμα 3: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών έκτακτων μεταναστών το 1965... 104 Διάγραμμα 4: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών έκτακτων μεταναστών το 1969... 105 Διάγραμμα 5: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών των μόνιμων μεταναστών το 1955. 106 Διάγραμμα 6: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών των μόνιμων μεταναστών το 1960. 106 Διάγραμμα 7: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών των μόνιμων μεταναστών το 1965. 107 Διάγραμμα 8: εξέλιξη διάρθρωσης των ηλικιών των μόνιμων μεταναστών το 1969. 108 Διάγραμμα 9: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στις ΗΠΑ... 109 Διάγραμμα 10: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στον Καναδά... 110 Διάγραμμα 11: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στην Αυστραλία... 110 Διάγραμμα 12: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στη Γερμανία... 111 Διάγραμμα 13: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στις ΗΠΑ... 111 Διάγραμμα 14: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στον Καναδά... 112 Διάγραμμα 15: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στην Αυστραλία... 113 Διάγραμμα 16: διαχρονική πορεία μόνιμων μεταναστών στη Γερμανία... 113 Διάγραμμα 17: πορεία μόνιμης μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Στερεά Ελλάδα- Εύβοια)... 114 Διάγραμμα 18: πορεία μόνιμης μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Πελοπόνησσο)... 115 Διάγραμμα 19: πορεία μόνιμης μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Ιόνια Νησιά)... 115 Διάγραμμα 20: πορεία μόνιμης μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Θεσσαλία)... 116 Διάγραμμα 21: πορεία μόνιμης μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (... 116 Διάγραμμα 22: πορεία προσωρινής μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Στερεά Ελλάδα- Εύβοια)... 117 Διάγραμμα 23: πορεία προσωρινής μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Πελοπόννησο)... 117 Διάγραμμα 24: πορεία προσωρινής μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Ιόνια Νησιά)... 118 Διάγραμμα 25: πορεία προσωρινής μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα (Θεσσαλία)... 118 Διάγραμμα 26: πορεία προσωρινής μετανάστευσης ανά γεωγραφικό διαμέρισμα... 119 Διάγραμμα 27: πορεία μόνιμων επαγγελμάτων... 120 Διάγραμμα 27: πορεία προσωρινών επαγγελμάτων... 120 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία έχει στόχο να μελετήσει το φαινόμενο της μετανάστευσης και συγκεκριμένα τη μετανάστευση των Ελλήνων, κατά την μεταπολεμική περίοδο στις χώρες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, του Καναδά, της Αυστραλίας αλλά και της Γερμανίας. Ο όρος μετανάστευση περιλαμβάνει την ιδέα της κίνησης, την αλλαγή τόπου διαμονής και μπορεί να αναφέρεται σε κάθε μετακίνηση - οριστική ή προσωρινή ομάδων ανθρώπων, προς τόπους διαφορετικούς από εκείνους που μένουν. Αναφέρεται είτε σε οριστικές μετακινήσεις ανθρώπινων ομάδων, είτε σε εποχικές κινήσεις για εργασία. Με την τεχνική έννοια του όρου η μετανάστευση χαρακτηρίζει τη μετακίνηση ανθρώπων με κάποια διάρκεια, με σκοπό την εργασία, από ένα κράτος σε κάποιο άλλο. Ο ορισμός αυτός αποκλείει από την έννοια της μετανάστευσης όλες εκείνες τις μετακινήσεις, με οριστικό ή προσωρινό χαρακτήρα, στο εσωτερικό του ίδιου του κράτους, που χαρακτηρίζονται ως εσωτερική μετανάστευση. Η μετανάστευση ατόμων ή ομάδων στο εσωτερικό μιας χώρας προς αναζήτηση καλύτερα αμειβόμενης εργασίας ή καλύτερων όρων ζωής είναι σύνηθες φαινόμενο και καθημερινό στις κοινωνίες όλων των τύπων, ιδιαίτερα στις καλύτερα οργανωμένες. Στο πρώτο κεφάλαιο θα περιγράψουμε όλες εκείνες τις συνθήκες κοινωνικές και οικονομικές- την περίοδο της πρώιμης μεταπολεμικής περιόδου και θα διερευνήσουμε τους λόγους μετανάστευσης. Στο δεύτερο κεφάλαιο θα αναλύσουμε τη μεταναστευτική πολιτική των Ελλήνων κατά τη διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου, διερευνώντας τους τόπους προορισμού. Παράλληλα θα αναπτυχθούν οι μεταναστευτικές πολιτικές των κρατών χωρών υποδοχής μεταναστών. Το τρίτο κεφάλαιο εστιάζει στις μεταναστευτικές ροές προς τις τέσσερις βασικές χώρες υποδοχής μεταναστών: την Αμερική, τη Γερμανία και κυρίως τη δυτική, τον Καναδά και την Αυστραλία. Το τέταρτο κεφάλαιο μελετά την περίπτωση της παλιννόστησης και των παλιννοστούντων εστιάζοντας στο πέμπτο κεφάλαιο στην περίπτωση των Ελλήνων παλιννοστούντων. Τέλος στο έκτο κεφάλαιο διατυπώνονται τα τελικά μας συμπεράσματα. 4

1 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της πρώιμης μεταπολεμικής περιόδου (περιγραφή συνθηκών της περιόδου 1945-1975 ). Από το 1945 που ξεκινά η μεταπολεμική περίοδος καταγράφονται σοβαρές αλλαγές στον πολιτικό και οικονομικό τομέα σε ολόκληρο τον κόσμο. Οι πολιτικές αλλαγές είχαν ως συνέπεια την υπερπόντια μετανάστευση πληθυσμών. Ενώ συνέπεια της οικονομικής αλλαγής ήταν η διαφοροποίηση των μεταναστευτικών ρευμάτων για οικονομικούς λόγους (Μουσούρου, 1991:34). Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Ευρώπη η Γερμανία και στην Αμερική οι ΗΠΑ κι ο Καναδάς, άρχισαν σιγά - σιγά να γίνονται οι παγκόσμιες αγορές εργατικής δύναμης, που εξασφαλίζονταν από τα φτωχά και οικονομικά καθυστερημένα κράτη, σαν την Ελλάδα, την Ισπανία, την Τουρκία, ορισμένα κράτη της Ασίας κ.ά. Η δυνατότητα απορρόφησης όλων αυτών των μισθωτών εργατών από αλλού, δόθηκε στις παραπάνω χώρες με την τεράστια οικονομικοτεχνική ανάπτυξη που χαρακτηρίζει τα μεταπολεμικά χρόνια. Οι ΗΠΑ βγήκαν οικονομικά ενισχυμένες από τον πόλεμο και το ίδιο και η Γερμανία, η οποία παρότι νικήθηκε, κατόρθωσε μέσα σε λίγο διάστημα να γίνει μια από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης (Πετρόχειλος, 1985). Η μεταπολεμική μετανάστευση διαφέρει σημαντικά από την προπολεμική μετανάστευση. Ανάμεσα στις δύο μεταναστεύσεις υπάρχουν δύο βασικές διαφορές. Η πρώτη διαφορά είναι ότι πλέον οι ΗΠΑ που δέχτηκαν το μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστών προπολεμικά, τώρα από το 1945 και μετά σταδιακά, αντικαθίστανται από την Αυστραλία, που πλέον γίνεται η βασικότερη χώρα υποδοχής μεταναστών από την Ευρώπη (Μουσούρου, 1991:34). Η δεύτερη σημαντική διαφορά ανάμεσα στις δύο μεταναστεύσεις είναι ότι παρατηρείται σημαντική μεταναστευτική ροή και προς την ευρωπαϊκή ήπειρο. Ένα σημαντικό ποσοστό από τους μετανάστες αυτούς ήταν έγχρωμοι οι οποίοι θα απασχοληθούν κυρίως στις υπηρεσίες. Μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις ο αριθμός των 5

έγχρωμων ξεπερνούσε τον αριθμό των λευκών μεταναστών. Ουσιαστικά παρατηρείται μια ανταλλαγή μεταναστών. Οι Ευρωπαίοι που είναι εξειδικευμένοι σε κάποιο τομέα μετακινούνται προς την Αφρική και την Ασία, ενώ από τις χώρες αυτές έρχονται στην Ευρώπη ανειδίκευτοι εργάτες (Μουσούρου, 1991:34). Η υπερπόντια μετανάστευση παρουσιάζει σημαντική αύξηση μετά το 1954 σε σχέση με αυτήν της περιόδου 1922-1940 και τείνει να φτάσει στα επίπεδα της περιόδου 1903-1921. Παρόλα αυτά μετά το έτος 1960 τον κύριο όγκο του μεταναστευτικού ρεύματος απορροφά η μετανάστευση προς την Ευρώπη και κυρίως προς τη δυτική Γερμανία, χαρακτηριζόμενη από υψηλό ποσοστό επιστροφών. Εξαίρεση αποτελεί το έτος 1967, κατά το οποίο ο αριθμός των μεταναστών προς την Ευρώπη εμφανίζεται μειωμένος στο 1/3 περίπου, του έτους 1966. Σημαντική κάμψη εμφανίζει και το έτος 1967 (Πορταρίτου, 1982). Το 1968 η μετανάστευση προς τη Δ. Γερμανία ανακάμπτει και απορροφά το μεγαλύτερο μέρος της Ευρωπαϊκής μετανάστευσης. Η υπερπόντιος μετανάστευση εμφανίζει και αυτή σταθερή αύξηση. Έχει απολέσει όμως τον πρωτεύοντα ρόλο της και αντιπροσωπεύει ολοένα και μικρότερο ποσοστό της συνολικής από την Ελλάδα μετανάστευσης. Εξαίρεση αποτελούν τα έτη 1966-1967, κατά τα οποία ο μισός αριθμός των μεταναστών αποστέλλεται σε υπερπόντιες χώρες. Κατά τα έτη 1957-1965 η μετανάστευση προς την Αμερική σημειώνει κάμψη. Το 1965 αντιπροσωπεύει το 9,5% της συνολικής υπερπόντιας μετανάστευσης έναντι του 34,8 του έτους 1955. Αντίθετα η Αυστραλία απορροφά ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό μεταναστών. Επίσης κατά τα έτη 1962-1965 ο μισός πληθυσμός που μεταναστεύει κατευθύνεται προς την Αυστραλία. Την περίοδο αυτή ο Καναδάς απορροφά μέχρι 6.000 μετανάστες το χρόνο. Το 1967 τα δεδομένα της υπερπόντιας μετανάστευσης αντιστρέφονται. Η Αμερική καταλαμβάνει και πάλι την πρώτη θέση μεταξύ των υπερπόντιων χωρών ενώ η Αυστραλία έχει απολέσει σχεδόν το ήμισυ του αριθμού των μεταναστών της. Κατά το έτος 1968 η Αμερική και η Αυστραλία δέχονται τον ίδιο περίπου αριθμό μεταναστών. Η μετανάστευση προς τις χώρες της Μεσογείου, Αφρική και Ασία μειώνεται και τείνει να καταστεί ασήμαντη. Η βασικότερη λοιπόν διαφορά της μετανάστευσης αυτή την περίοδο από την μετανάστευση προπολεμικά, είναι ότι σε αυτή την φάση γίνεται κυρίως ενδοευρωπαικά και σε δεύτερο επίπεδο εκτός Ευρώπης. Η κατάσταση που επικρατεί μετά τον πόλεμο 6

σε όλο τον ευρωπαϊκό κόσμο φυσικά δεν είναι η καλύτερη για αυτό το αναμενόμενο θα ήταν οι περισσότεροι μετανάστες να προσπαθούν να φύγουν από την Ευρώπη. Το 1948 η Δυτική Ευρώπη έχει πλεονάζον εργατικό δυναμικό, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, το 1962 παρατηρείται έλλειψη εργατικού δυναμικού. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι την χρονιά αυτή δύο εκατομμύρια Ευρωπαίοι δούλευαν σε άλλη χώρα και όχι στην χώρα τους (Μουσούρου, 1991:38) Κάποιες ευρωπαϊκές χώρες οι οποίες είχαν αποικίες σε άλλες ηπείρους κάλυψαν την έλλειψη εργατών με ανθρώπους από τις περιοχές αυτές. Τέτοιες χώρες είναι η Μεγάλη Βρετανία, η Ολλανδία και η Γαλλία. Βέβαια σε κάποιες περιπτώσεις οι χώρες αυτές αντιμετώπισαν σοβαρά προβλήματα αργότερα εξαιτίας των μεταναστών αυτών ( π.χ. σε περιόδους οικονομικής κρίσης υπερκαλύπτονταν οι θέσεις εργασίας και όσοι δεν μπορούσαν να δουλέψουν κάποιες φορές δημιουργούσαν κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα ). Έτσι δημιουργήθηκαν προβλήματα και στην πολιτική ζωή της κάθε χώρας (Μουσούρου, 1991:38) Όπως ακριβώς συνέβη και στην προπολεμική μετανάστευση, έτσι και στην συγκεκριμένη περίπτωση, στην Ευρώπη υπήρχαν χώρες υποδοχής και αποστολής μεταναστών. Σε κάποιες λίγες περιπτώσεις υπάρχουν χώρες αποστολής αλλά και υποδοχής (όπως στην περίπτωση της Ελλάδας ) (Φίλιας, 1966). Οι χώρες που αποτέλεσαν κυρίως κέντρα υποδοχής μεταναστών είναι οι χώρες της Κέντρο Δυτικής Ευρώπης και οι χώρες της Βόρειας Ευρώπης. Ενώ τα μεγαλύτερα μεταναστευτικά ρεύματα ξεκίνησαν κυρίως από τις χώρες της Νότιας Ευρώπης την Ιρλανδία και την Φινλανδία (Μουσούρου, 1991:38-39). Ένα από τα βασικότερα θέματα είναι τα κριτήρια βάσει των οποίων οι μετανάστες επιλέγουν τις χώρες στις οποίες θα εγκατασταθούν. Το βασικότερο κριτήριο είναι αυτό της επαγγελματικής αποκατάστασης. Έτσι έφευγαν από τη χώρα τους που δεν είχε πλέον δυνατότητα να τους αποκαταστήσει επαγγελματικά, και εγκαθίσταντο σε χώρες που είχαν έλλειψη εργατών (Μουσούρου, 1991:39-40). Λίγα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης παρουσίασαν μεγάλη οικονομική ανάπτυξη. Αυτό είχε ως συνέπεια οι κοινωνικές, οικονομικές και δημογραφικές συνθήκες να είναι πολύ καλύτερες από αυτές που επικρατούσαν στην υπόλοιπη Ευρώπη. Όλα αυτά οδήγησαν στην γρήγορη 7

απορρόφηση των γηγενών εργατών και σε άμεση ανάγκη ζήτησης εργατών από το εξωτερικό. Έτσι γρήγορα πολλές χώρες της Δυτικής Ευρώπης αντιμετώπισαν δημογραφικό πρόβλημα. Οι άνθρωποι που ήταν σε ηλικία που μπορούσαν να δουλέψουν ήταν πολύ λιγότεροι από τους ηλικιωμένους και τα παιδιά. Τα κενά που δεν μπορούσε να καλύψει ο γηγενής πληθυσμός τα κάλυψαν οι μετανάστες (Μουσούρου, 1991:40). Εξαιτίας της γενικότερης ευημερίας στις χώρες αυτές άλλαξαν και οι κοινωνικές συνθήκες, που με την σειρά τους έφεραν περισσότερους μετανάστες στις περιοχές αυτές. Συγκεκριμένα, η εκπαίδευση του γηγενούς πληθυσμού την περίοδο αυτή αναβαθμίστηκε. Έτσι οι άνθρωποι αυτοί δεν δέχονταν πλέον να δουλεύουν ως εργάτες, αλλά οι περισσότεροι προσπάθησαν να ανέλθουν επαγγελματικά. Αυτό είχε ως συνέπεια την αναζήτηση φτηνού εργατικού δυναμικού από άλλες χώρες (Μουσούρου, 1991:41). Κατά την διάρκεια της μεταπολεμικής περιόδου, και συγκεκριμένα τα πρώτα χρόνια, στη Νότια κυρίως Ευρώπη επικρατεί φτώχεια, υπανάπτυξη και φυσικά ανεργία. Η ίδια ακριβώς κατάσταση επικρατεί και στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Οπότε είναι φανερό ότι η Νότια Ευρώπη αντιμετωπίζει πολύ σοβαρά προβλήματα. Συνοψίζοντας τα χαρακτηριστικά των χωρών αυτών που οδήγησαν στην μετανάστευση των κατοίκων τους είναι τα εξής (Πορταρίτου, 1982): 1) ο πληθυσμός αυξάνεται γρηγορότερα (στις χώρες υποδοχής, όπως η Μ. Βρετανία, ο δείκτης αύξησης του πληθυσμού είναι στο 0,6 %, ενώ για την Ελλάδα είναι 1% και για την Αλγερία 3,4%). 2) το εισόδημα για κάθε εργαζόμενο είναι πολύ μικρότερο από τις χώρες υποδοχής (η Βρετανία έχει κατά κεφαλήν εισόδημα 2.000 δολάρια, ενώ η Ελλάδα έχει λιγότερο από το μισό, περίπου 800 δολάρια και οι χώρες του τρίτου Κόσμου λιγότερα από 200 δολάρια). 3) οι χώρες της Νότιας Ευρώπης μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο είχαν πολύ αργούς ρυθμούς ανάπτυξης, αντίθετα οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες είχαν ταχύτατους ρυθμούς ανάπτυξης. 8

4) στις χώρες αυτές εξαιτίας της αργής οικονομικής τους ανάπτυξης υπήρχε ανισότητα εισοδήματος στους κατοίκους και έτσι οι φτωχότεροι ένιωθαν μεγαλύτερη την ανάγκη να φύγουν (Μουσούρου, 1991:42). Όσον αφορά τους παράγοντες επιλογής συγκεκριμένων χωρών από τις διάφορες αμάδες μεταναστών, αυτοί είναι οι εξής : 1) οι συμφωνίες που γίνονταν μεταξύ των χωρών (π.χ. η συμφωνία που έγινε μεταξύ Ελλάδας και Γερμανίας, με την οποία οι Έλληνες μετανάστες θα πήγαιναν εκεί ). 2) οι περισσότεροι μετανάστες προτιμούσαν χώρες στις οποίες η πρόσβαση ήταν ευκολότερη λόγω κυρίως της μικρής γεωγραφικής απόστασης. 3) βασικό ρόλο έπαιζαν οι σχέσεις που θα είχαν οι χώρες υποδοχής και αποστολής (ειδικά σε περίπτωση που η χώρα αποστολής ήταν αποικία της χώρας υποδοχής). 4) οι πρώτοι μετανάστες καλούσαν ομοεθνείς τους στις χώρες που είχαν εγκατασταθεί (Μουσούρου, 1991:43). Η Μεγάλη Βρετανία φιλοξένησε τη μεταπολεμική περίοδο κυρίως Ιρλανδούς μετανάστες, Ινδούς και Πακιστανούς. Το Βέλγιο έχει μετανάστες από την Νότια Ευρώπη μόνο. Η Γαλλία αλλά και η Ολλανδία φιλοξενούν Ιταλούς, Ισπανούς, Πορτογάλους και κατοίκους από τις αποικίες τους στην Αφρική και την Ασία. Η Σουηδία ουσιαστικά παρέχει διαμονή και εργασία στη γείτονα χώρα της, Φινλανδία (Μουσούρου, 1991:43-45). Η Γερμανία είναι η τελευταία ευρωπαϊκή χώρα που άρχιζε να δέχεται μετανάστες. Η πρώτη σύμβαση που υπογράφει είναι με την Ιταλία και στη συνέχεια με την Ελλάδα (1960) και ακολουθούν οι υπόλοιπες χώρες, τόσο της Ευρώπης όσο και της Αφρικής (Πετρόχειλος, 1985). Όλα αυτά μέχρι το 1973 που απαγορεύεται η είσοδος στην χώρα μεταναστών που οι χώρες τους δεν ανήκουν στην ΕΟΚ. Με αυτόν τον τρόπο το ποσοστό των μεταναστών μειώνεται αισθητά. Την δεκαετία του 80 στη Γερμανία οι εγκατεστημένοι μετανάστες είναι 4,7 εκατομμύρια. Σε αυτόν τον αριθμό συμπεριλαμβάνονται περίπου 300.000 χιλ. Έλληνες (Μουσούρου, 1991:46-47). Από τις αρχές της δεκαετίας του 80 και μετά παρατηρείται μια διαφοροποίηση σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες. Πλέον η ενδοευρωπαική μετανάστευση είναι 9

πια «ενοποιημένη» (Μουσούρου, 1991:47), αλλά συγχρόνως οι ευρωπαϊκές χώρες δέχονται μετανάστες και από τον υπόλοιπο κόσμο. Οι χώρες αποστολής είναι χώρες της Ασίας, της Αφρικής και της Μέσης Ανατολής. Η δεκαετία αυτή είναι αυτή κατά την διάρκεια της οποίας, θα διαμορφωθεί η οικονομική, η κοινωνική αλλά και η πολιτισμική δομή ολόκληρης της Ευρώπης (Μουσούρου, 1991:47). Το βασικότερο χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής μετανάστευσης είναι ότι οι λόγοι που πραγματοποιήθηκε ήταν οικονομικοί, αλλά και οι επιπτώσεις της μεταναστευτικής ροής αφορούσαν την οικονομία (Μουσούρου, 1991:55). Στις χώρες υποδοχής μεταναστών ο γηγενής πληθυσμός καταλάμβανε θέσεις σε μεγάλες επιχειρήσεις και σε κρατικές επιχειρήσεις, συνήθως με πολύ καλές αμοιβές. Αντίθετα, οι μετανάστες χρησιμοποιούνταν σε θέσεις μικρότερων επιχειρήσεων, με πολύ κακές αμοιβές, με κακές έως απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και φυσικά με καθόλου προοπτικές εξέλιξης. Οι μετανάστες λοιπόν ήταν αναγκαίο εργατικό δυναμικό γιατί κάλυπταν θέσεις στις οποίες δεν θα εργάζονταν ποτέ οι κάτοικοι των χωρών υποδοχής. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται και στις πιο σύγχρονες κοινωνίες (Μουσούρου, 1991:61-62). Στις χώρες αποστολής μεταναστών παρατηρείται όπως ειπώθηκε υπερπληθυσμός ο οποίος δεν μπορεί να καλυφθεί από τους πόρους των χωρών αυτών. Οι εργάτες αυτοί εξαιτίας της άμεσης ανάγκης για εργασία που έχουν χρησιμοποιούνται σε εργασίες με πολύ μικρές αμοιβές και πολύ άσχημες συνθήκες. Για αυτό σε όλες τις φάσεις των μεταναστευτικών ροών, οι μετανάστες κρίθηκαν απολύτως απαραίτητοι για τις χώρες υποδοχής (Φίλιας, 1966). 1.1.ΛΟΓΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ Οι αιτίες της μετανάστευσης θα ήταν πιο συνετό να αναζητηθούν και στις χώρες αποστολής, αλλά και στις χώρες υποδοχής των μεταναστών. Ανάμεσα στις χώρες αποστολής και στις χώρες υποδοχής κυριαρχούν οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες εντελώς αντίθετες μεταξύ τους. Οι χώρες που είναι λιγότερο ανεπτυγμένες παρουσιάζουν σχέσεις εξάρτησης με τις χώρες οι οποίες είναι οικονομικά ανεπτυγμένες (Φίλιας, 1966). Οι λόγοι για τους οποίους μετανάστευσαν οι περισσότεροι Έλληνες είναι οι εξής: 10

i. Τις πρώτες δεκαετίες μετά τον πόλεμο η Ελλάδα μαστίζεται από ανεργία και υποαπασχόληση του εργατικού δυναμικού της. Ιδιαίτερα στον τομέα της γεωργίας, απ όπου προέρχεται και το μεγαλύτερο ποσοστό μεταναστών, λιγοστεύουν οι θέσεις αλλά και οι ευκαιρίες για απασχόληση. ii. Η αμοιβή για την εργασία που προσέφεραν οι Έλληνες ήταν αρκετά ικανοποιητική. iii. Σε σύγκριση με τις συνθήκες που επικρατούσαν στις χώρες αποστολής, οι συνθήκες στις χώρες υποδοχής ήταν πολύ καλύτερες, καθώς ο μετανάστης ένιωθε ασφαλής ξέροντας πως είναι εξασφαλισμένος απ όλες τις πλευρές (στέγη, ιατρική και φαρμακευτική περίθαλψη, οικογενειακά επιδόματα κ.α). iv. Λόγω του ότι η Δ. Ευρώπη είναι αρκετά κοντά στην Ελλάδα και τα έξοδα μετακίνησης είναι λιγοστά, οι περισσότεροι μετανάστες στράφηκαν σ αυτήν ώστε να έχουν την ευκαιρία να πηγαινοέρχονται συχνά στην πατρίδα τους χωρίς να πρέπει να μεταφερθεί στην χώρα υποδοχής ολόκληρη η οικογένεια. v. Κίνητρο μετανάστευσης γίνεται επίσης και η επιθυμία να ενταχθούν σε μια καταναλωτική κοινωνία. vi. Κατά το αρχικό στάδιο της μετανάστευσης, ήταν πολύ ευνοϊκό το ότι είχαν δημιουργηθεί Ελληνικές κοινότητες στις χώρες υποδομής και έτσι η προσαρμογή των μεταναστών ήταν πολύ πιο εύκολη. vii. Η κουλτούρα των χωρών της Δ. Ευρώπης, αλλά κυρίως της Δ. Γερμανίας προσέλκυσαν περισσότερο τις μεσογειακές χώρες, καθώς κατά ένα μεγάλο ποσοστό οι κουλτούρες τους είναι ίδιες. Γεγονός που ελαττώνει τις πιθανότητες δημιουργίας προβλημάτων (Φίλιας, 1966). 11

1.2.ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η Ευρώπη μετά τον Β παγκόσμιο πόλεμο και ιδιαίτερα από την δεκαετία του 60 μέχρι την δεκαετία του 90 μετατράπηκε από χώρο αποστολής μεταναστών σε χώρο υποδοχής μεταναστών. Η μεταναστευτική κίνηση προς την Ευρώπη οφείλεται στις ιστορικές καταβολές της γηραιάς ηπείρου και μάλιστα στο γεγονός της ύπαρξης αποικιών των χωρών της Ευρώπης. Οι αποικίες αυτές απελευθερώθηκαν από τα μητροπολιτικά τους κέντρα με αποτέλεσμα σημαντικός αριθμός υπαλληλικού προσωπικού και στρατιωτικού δυναμικού να εγκατασταθεί στην Ευρώπη κατά τις δεκαετίες του 50 και 60. Αυτό είχε ως επακόλουθο πληθυσμοί από την Ασία, την Αφρική και την Καραϊβική να βρεθούν στην Ευρώπη και να εγκατασταθούν κυρίως στην Γαλλία, στη Βρετανία, στην Ιταλία και στις Κάτω χώρες. Στις δεκαετίες του 60 και του 70 αναπτύσσεται ιδιαίτερα η ενδο-ευρωπαϊκή μετανάστευση κυρίως με μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών από τον Ευρωπαϊκό Νότο προς τον Βορρά. Αντίθετα στην δεκαετία του 90 (κυρίως από το 1988) εμφανίζεται μια μετακίνηση του πληθυσμού από την Ανατολική Ευρώπη προς την Δυτική. Στροφή στη μεταναστευτική πολιτική των ευρωπαϊκών κρατών σημειώνεται κατά τη δεκαετία του 1970. Οι προσπάθειες προσέλκυσης των μεταναστών αντικαθίστανται από κυβερνητικά μέτρα και κίνητρα που αποβλέπουν στην επιστροφή των μεταναστών προς τις χώρες προέλευσής τους. Τα συγκεκριμένα μέτρα είχαν μικρή αποτελεσματικότητα διότι ο αριθμός των μεταναστών στην Ευρώπη αυξήθηκε για τρεις λόγους (Ναξάκης & Χλέτσος, 2001): Την υψηλή γεννητικότητα και την χαμηλή θνησιμότητα του σχετικά νεαρής ηλικίας πληθυσμού μεταναστών Τον αυξανόμενο αριθμού των προσφύγων Την οικογενειακή συνένωση Ο ετήσιος αριθμός των νόμιμων εισερχόμενων ξένων σε δέκα χώρες της Δυτικής Ευρώπης το 1983 ήταν 516.000, κορυφώθηκε στο 1.700.000 το 1992 και μειώθηκε λίγο το 1993. Η μόνη χώρα που παρέμεινε σταθερή στην είσοδο ξένων σε αντίθεση με την Γαλλία, την Γερμανία και την Ελβετία ήταν η Βρετανία, το 1983 ο αριθμός των εισερχόμενων ξένων ήταν 53.000 και το 1993 55.000. Παρόμοια αύξηση 12

παρουσίασαν και οι αιτήσεις ασύλου. Το 1983 είχαν ζητήσει άσυλο από χώρες της Ευρώπης 68.100 άτομα, αργότερα ο αριθμός αυτός πενταπλασιάστηκε. Ο συνολικός αριθμός ξένων σε 15 χώρες της Ευρώπης το 1983 αποτελούσε μόλις το 5,8% του συνολικού πληθυσμού, ενώ το 1993 ανήλθε στο 7,3%. Κατά μέσο όρο το 9% του εργατικού δυναμικού των Ευρωπαϊκών χωρών ήταν ξένοι (SOPEMI 1995). Τα μεταναστευτικά ρεύματα τα οποία συνδέονται με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης (το 1989) συνέχισαν καθ όλη τη δεκαετία του 1990 να είναι σημαντικά, ενώ παράλληλα οι δύο Γιουγκοσλαβικές κρίσεις και η γενικότερη αστάθεια στα Βαλκάνια δημιούργησαν και πολύ σημαντικό αριθμό προσφύγων. Έτσι, σήμερα περίπου το 10-15% του εργατικού δυναμικού των χωρών της ΕΕ αποτελείται από αλλοδαπούς. Για το λόγο αυτό, άλλωστε αποφασίστηκε, σε επίπεδο ΕΕ, η χάραξη κοινής πολιτικής Θεωρήσεων, Ασύλου και Μετανάστευσης στα πλαίσια του Τίτλου IV της ΣυνθΕΚ. 13

2 Ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ Μεταναστευτική πολιτική των Ελλήνων κατά την μεταπολεμική περίοδο (προορισμοί). Μεταναστευτική πολιτική των χωρών και της Ελλάδας. Τεράστιος αριθμός Ελλήνων, κυρίως από τις βόρειες αγροτικές περιοχές της Ελλάδας, φεύγει στην Ευρώπη και πιο πολύ στη Γερμανία, ζητώντας δουλειά στις εκεί αγορές. Όσο η ζήτηση από τα κράτη αυτά ήταν μεγάλη, τόσο τα προβλήματα αποκατάστασής τους ήταν σχετικά εύκολα. Το ζήτημα της μετανάστευσης ήταν τόσο σοβαρό για το ελληνικό κράτος, που άρχισε να απασχολεί και τις κυβερνήσεις, που προσπάθησαν να έρθουν σε μια συνεννόηση με τα κράτη που δέχονταν τους μετανάστες. Με ειδικές συμβάσεις, που κλείνονται σε διακρατικό επίπεδο, ολόκληρες αποστολές στέλνονται για να δουλέψουν στα ξένα εργοστάσια. Το όφελος είναι, από την πλευρά του κράτους που στέλνει τους μετανάστες, ότι λύνει κατά ένα μέρος το ζήτημα της ανεργίας κι από την πλευρά αυτού που δέχεται τους μετανάστες, ότι μπορεί να ελέγχει καλύτερα τον ξένο εργαζόμενο από ό,τι τον ντόπιο και να τον ανταμείβει λιγότερο από τον τελευταίο (Πορταρίτου, 1982). Ο ετήσιος όγκος της μετανάστευσης από την Ελλάδα αυξανόμενος συνεχώς και με ταχύτατο ρυθμό, ιδίως μετά το 1960, ανήλθε τελικά σε 117.167 άτομα κατά το 1965, έναντι των 37.957 ατόμων του 1914, το οποίο παρουσίασε το μεγαλύτερο ύψος υπερπόντιας μετανάστευσης πριν από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Συγκεκριμένα από το 1821 μέχρι το 1940, από την Ελλάδα φεύγουν περισσότεροι από 510.000 μετανάστες και από αυτούς 460.000 χιλ. εγκαταστάθηκαν στην Αμερική. Από στατιστικά στοιχεία διαπιστώνουμε ότι από την αρχή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 μέχρι το 1977 1 περισσότεροι από 1.800.000 Έλληνες στράφηκαν σε άλλες χώρες για την αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. 1 Από τον Οκτώβριο του 1977 η Ε.Σ.Υ.Ε σταμάτησε να συγκεντρώνει στοιχεία για την μετανάστευση-παλιννόστηση. 14

Η προπολεμική μετανάστευση στράφηκε αποκλειστικά σχεδόν στις Η.Π.Α ενώ η μεταπολεμική μετανάστευση κατευθύνθηκε κυρίως προς την Ευρώπη, τον Καναδά και την Αυστραλία. Η μεταπολεμική εξωτερική μεταναστευτική ιστορία διακρίνεται σε τέσσερις υποπεριόδους: 1)1945-1955: χαμηλή ως μηδενική αποδημία 2)1955-1960: έναρξη αποδημίας 3) 1960-1973: περίοδος υψηλής αποδημίας και καθαρής εξωτερικής μετανάστευσης. 4) 1973-1995: περίοδος καθαρής παλιννόστησης» (Κόντης, 1997). Στις συγκεκριμένες φάσεις και υποπεριόδους, η χρονική οριοθέτηση δεν είναι απόλυτη, αφού τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά που εμφανίζουν, διαχέονται σε περιόδους που συνορεύουν χρονικά. Από το 1946 μέχρι το 1977, το ποσοστό των μεταναστών που κινήθηκε προς την Αμερική μειώθηκε σημαντικά (μόλις 33% ). Το μεγαλύτερο ποσοστό των Ελλήνων μεταναστών κατευθύνεται στην Αυστραλία. Όσον αφορά τον τρόπο μετανάστευσης των Ελλήνων, πρώτα μετανάστευαν οι άνδρες και ύστερα οι γυναίκες (Μουσούρου, 1991:35). Την ίδια περίοδο όμως έχουμε την εγκατάσταση στην Ελλάδα Ελλήνων προσφύγων. Για παράδειγμα την δεκαετία του 60 Έλληνες επιστρέφουν στον ελλαδικό χώρο από το Κονγκό. Την δεκαετία του 70 παρατηρείται μια ανταλλαγή μεταναστών μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου. Την ίδια δεκαετία εγκαθίστανται στην Ελλάδα μετανάστες από το Πακιστάν, τις Φιλιππίνες, την Αίγυπτο και το Μαρόκο, οι οποίοι καλύπτουν τις θέσεις εργασίας των Ελλήνων που έφυγαν για το εξωτερικό (Μουσούρου, 1991:36-37). Πιο αναλυτικά την περίοδο 1955-1959 οι μετανάστες κατευθύνθηκαν κυρίως προς τις υπερπόντιες χώρες με μέσο ετήσιο όρο 3,6 μετανάστες σε 1.000 κατοίκους. Την περίοδο 1960-1966 η μετανάστευση αφορούσε κατεξοχήν μετακίνηση προς τις χώρες υποδοχής εργατικού δυναμικού, και κυρίως προς την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας, με μέσο ετήσιο όρο10,11 μετανάστες σε 1.000 κατοίκους. Βέβαια τα έτη 1967-1968 σημειώνεται απότομη κάμψη του αριθμού των μεταναστών κατά 50,8% και 41,4% αντίστοιχα, έναντι του έτους 1966. Από τη σχέση του αριθμού των μεταναστών προς τον πληθυσμό κατά έτος, παρατηρούμε ότι τη μεγαλύτερη αφαίμαξη πληθυσμού χαρακτηρίζουν τα έτη 1963-1966 και ειδικότερα το έτος 1965. Η υπεροχή 15

γεννήσεων προς τον αριθμό των μεταναστών, υπολείπεται της αύξησης από τη μετανάστευση τα έτη 1963, 1964 και 1965 (Πορταρίτου, 1982). Η μετανάστευση επομένως των Ελλήνων με προορισμό τη δυτική Γερμανία είναι μεταπολεμική και το μεγαλύτερο ποσοστό των μεταναστών μετακινήθηκε κατά τη διάρκεια των ετών 1955 με 1977. Από το 1962 μέχρι το 1965 και από το 1969 μέχρι το 1970 παρατηρούνται τα μεγαλύτερα κύματα Ελλήνων μεταναστών που κατευθύνονται στην Ομοσπονδιακή Γερμανία (Μουσούρου, 1991:48). Οι μετανάστες δεν προέχονταν από όλες τις περιοχές της ελληνικής επικράτειας. Ένα πολύ μεγάλο ποσοστό των μεταναστών προέρχεται από τη Βόρεια Ελλάδα και κυρίως από το γεωγραφικό διαμέρισμα της Μακεδονίας. Από τη Νότια Ελλάδα αντίθετα το ποσοστό των μεταναστών είναι μικρότερο, γιατί κατευθύνονται κυρίως σε χώρες εκτός Ευρώπης (Μουσούρου, 1991:49-50). Η εγκατάσταση επίσης Ελλήνων στη Νέα Ζηλανδία σημείωσε συνολικά 1020 άτομα. Στον αριθμό αυτό συμπεριλαμβάνονται και εκείνοι που μετανάστευσαν στη Νέα Ζηλανδία από τη Βουλγαρία και τη Ρωσία και όσοι προέρχονταν από τους διωχθέντας της Τουρκίας, Αίγυπτου, κλπ. Σ ένα ποσοστό περίπου 60% εγκαταστάθηκαν στο Wellington, ενώ οι υπόλοιποι διασκορπίστηκαν σε μικρές πόλεις, βρίσκοντας εργασία κυρίως ως δασικοί εργάτες (Vlachos&Dimitras, 1971). Μετά την άφιξη στη Νέα Ζηλανδία των Ελλήνων της Ρουμανίας και μέχρι σχεδόν το τέλος της δεκαετίας του 60, ο μέσος όρος των Ελλήνων μεταναστών ανέρχεται στα 66 άτομα το χρόνο. Από το 1961 ως το 1966 παρατηρείται μια κάθετη άνοδος των αφίξεων που φθάνουν τα 183 άτομα ετησίως: είναι όπως ξέρουμε η περίοδος της δεύτερης μεγάλης Ελληνικής μετανάστευσης του 20ου αιώνα που αφαίρεσε από την Ελλάδα το 9% του πληθυσμού της. Στην αύξηση αυτή συνέβαλε και η εφαρμογή από το 1961 του προγράμματος της Δ.Ε.Μ.Ε. (Διακυβερνητική Επιτροπή Μεταναστεύσεως Ευρώπης) στα πλαίσια του οποίου εκλήθησαν να μεταναστεύσουν στη Νέα Ζηλανδία 268 νέες κοπέλες από διάφορα μέρη της Ελλάδας, χωρίς να υπόκεινται στις διαδικασίες που ίσχυαν για τους κανονικούς μετανάστες (πρόσκληση συγγενούς που έμενε στη χώρα από δύο τουλάχιστον χρόνια). Είχαν μόνο τη συμβατική υποχρέωση να εργαστούν για δυο χρόνια στη χώρα υποδοχής. Οι περισσότερες εγκαταστάθηκαν και εργάστηκαν στο Wellington. Και οι νέοι αυτοί μετανάστες προερχόντουσαν κυρίως από τα παλαιότερα κέντρα που ήταν: η Ιθάκη, Κεφαλονιά, 16

Καντήλα, το Πλωμάρι, ο Βυθός. Αρκετοί ήλθαν επίσης από την Κρήτη. Το 1966 καταγράφηκαν 1178 Έλληνες γεννηθέντες στη Μητροπολιτική Ελλάδα. Ο επόμενος πίνακας μας δίνει την κατανομή τους κατά γεωγραφικά διαμερίσματα (Burnley, Τhe Greeks 1970). Την ίδια χρονιά 1966 οι Έλληνες που ήλθαν από περιοχές εκτός Ελλάδος (από Ρουμανία κ.ά.) υπολογίζονται σε 1.472 άτομα. Πίνακας 1 Έλληνες που ήλθαν από περιοχές εκτός Ελλάδος Βόρεια Ελλάς- Northern Greece 147 Θράκη-Thrace 10 Kavalla 10 Vithos, Kozani 34 Salonica 28 Other Macedonian 49 Larissa 11 Other Thessaly 5 Κεντρική Ελλάς- Central Greece 274 Purnia, Konitsa 19 Ioannina 15 Other Epirus 25 Αθήνα-Athens 95 Piraeus 21 Other Attica 17 Mytika 21 Kandila 47 Other Acarnania 16 Νότιος Ελλάς- Southern Greece 144 Pirgos 11 Patras (districtνομός) 18 Corinth νομός 34 Arcadia νομός 21 Laconia νομός 32 Other Peloponnesus 28 Κρήτη Creta 133 17

Canea and district (νομός) 60 Iraklion 22 Other Crete 51 Ιόνια - Ionian Island 229 Πηγή: Συμβούλιο Απόδημου Ελληνισμού Στη δεκαετία 1967-1968 ο μέσος ετήσιος όρος ήταν 5,4 μετανάστες σε 1.000 κατοίκους. Η σημαντική μείωση του μεταναστευτικού κύματος, η οποία δε συνοδεύτηκε με σημαντική αύξηση της παλιννόστησης, οφειλόταν στην οικονομική ύφεση στη Δυτική Ευρώπη. Όσον αφορά στην ηλικία των μεταναστών, μπορούμε να πούμε ότι οι ηλικίες από 15 έως 44 ετών συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο αριθμό μεταναστών την περίοδο 1955-1967. Τη μεγαλύτερη συγκέντρωση παρουσιάζουν για τους άνδρες οι ηλικίες των 25-29 ετών, ενώ για τις γυναίκες οι ηλικίες των 20-24 ετών. Εξαίρεση αποτελούν τα έτη 1958-1959 και 1967-1968, τα οποία συγκεντρώνουν τον μεγαλύτερο αριθμό ανδρών ηλικίας 20-24 ετών. Οι ομάδες ηλικιών του ενεργού πληθυσμού 15-44 ετών υπέστησαν αφαίμαξη κατά τη μετανάστευση και κυρίως τα έτη 1961-1966 (Δουκάκης, 1993). 2.1.ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ «Το φαινόμενο της μετανάστευσης μπορούμε να το ορίσουμε ως την μετακίνηση του προλετάριου από μια περιοχή σε μια άλλη, με σκοπό τη διάθεση του μόνου εμπορεύματος που κατέχει: της εργατικής του δύναμης. Σύμφωνα με τον ορισμό αυτό, το καθοριστικό στοιχείο είναι η κινητικότητα της εργασίας. Μετανάστευση μπορούμε να ονομάσουμε την οποιαδήποτε μεταφορά δύναμης, είτε στο εσωτερικό μιας χώρας, είτε προς το εξωτερικό» (Νικολινάκος, 1974:26). Τα βασικά κίνητρα των μεταναστών ήταν η ανάγκη εξεύρεσης πόρων διαβίωσης και βελτίωσης της ποιότητας ζωής. Αργότερα όμως, λειτούργησαν και άλλα κίνητρα για τις μετακινήσεις τους όπως: 18

Το Περιβάλλον, η αλλαγή των μεθόδων καλλιέργειας και οι πληθυσμιακές πιέσεις καθώς, η έκταση της γης δεν ήταν συχνά αρκετή για να θρέψει τον πληθυσμό ενός τόπου. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται συνήθως στα νησιά που η καλλιεργήσιμη γη περιορίζεται από την θάλασσα και η αύξηση του πληθυσμού οδηγεί στην ανεπάρκεια των αγαθών. Η εποχιακή ανεργία, ανάλογα με το είδος των καλλιεργειών και τις ιδιαιτερότητες της τοπικής παραγωγής. Οι φυσικές καταστροφές (πλημμύρες, ξηρασία οι χιονοπτώσεις, οι σεισμοί) εξαναγκάζουν συχνά τα άτομα να μετακινηθούν σε πιο γόνιμες ή ασφαλείς περιοχές. Τα πολιτικά κίνητρα, ιδιαίτερα κατά την περίοδο του εμφυλίου στην Ελλάδα «Η εξωτερική μετανάστευση την περίοδο 1950-1980 παρουσίασε αισθητή έξαρση σε σχέση με την περίοδο 1920-1940. Τα αίτια ήταν οι συνθήκες ζωής στον αγροτικό χώρο, η έλλειψη ευκαιριών εκπαίδευσης, η αντίδραση στους κοινωνικούς και πολιτικούς εξαναγκασμούς, η αβεβαιότητα στην απασχόληση, η αναζήτηση καλύτερων προοπτικών επαγγελματικής εξέλιξης, η ζήτηση εργατικού δυναμικού στις χώρες υποδοχής, οι διαφορές στο επίπεδο των αμοιβών ανάμεσα στην Ελλάδα και στις χώρες υποδοχής και η μακροχρόνια αποδημητική παράδοση των Ελλήνων. Ο συνολικός αριθμός των μεταναστών την περίοδο 1955-1977 ανήλθε σε 1.236.000 άτομα (μέσος ετήσιος όρος 6,2 μετανάστες σε 1.000 κατοίκους)» (Βεργέτη, 2003). Οι λόγοι της μετανάστευσης πρέπει να αναζητηθούν και στις χώρες αποστολής, αλλά και στις χώρες υποδοχής μεταναστών. Σε αυτές τις δύο κατηγορίες χωρών, οι οικονομικές και οι κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν είναι διαφορετικές. Οι λιγότερο αναπτυγμένες χώρες εξαρτώνται οικονομικά και πολιτικά από τις οικονομικά αναπτυγμένες χώρες. Αυτό γίνεται λόγω της τάσης για διεθνοποίηση των κεφαλαιοκρατικών παραγωγικών σχέσεων και λόγω της δημιουργίας μιας παγκόσμιας αγοράς. Αυτή η ανισομερής ανάπτυξη, η οποία λειτουργεί σε παγκόσμιο επίπεδο, παίζει κυρίαρχο ρόλο για τις σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα στις κυρίαρχες και τις εξαρτημένες οικονομίες. Βασικό στοιχείο στη διαιώνιση αυτής της ανισομέρειας αποτελούν οι μετακινήσεις του εργατικού δυναμικού, οι οποίες στρέφονται στις πιο αναπτυγμένες χώρες. Η μεταπολεμική Ελλάδα βρισκόταν σε τραγική οικονομική κατάσταση. Οι πόροι της έχουν καταστραφεί και θα χρειαστεί να περάσουν αρκετά χρόνια για να 19

επανέλθει στα επίπεδα που χρειάζεται ώστε να καλύψει τις ανάγκες των κατοίκων της. Μια βασική επίπτωση της κατάστασης αυτής είναι η φτώχεια και φυσικά η ανεργία των κατοίκων της. Όπως ειπώθηκε αυτές οι συνέπειες οδήγησαν και στη δημιουργία μεταναστευτικών ρευμάτων προς τις χώρες της Ευρώπης αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο. Συγκεκριμένα μεταξύ των ετών 1940-44, δεν παρουσιάζονται σημαντικές μεταναστευτικές εκροές, με εξαίρεση όσους εκτοπίσθηκαν από τις δυνάμεις κατοχής στη Μακεδονία ή λίγο αργότερα τους κατοίκους των βορείων επαρχιών της χώρας, που εξαιτίας των επιχειρήσεων του Εμφυλίου Πολέμου υποχρεώθηκαν κατά τη λήξη του να εγκαταλείψουν την χώρα. Εθελούσια εξωτερική μετανάστευση επαναλήφθηκε από το 1946 και εξής, αρχικά με σχετικώς βραδύ ρυθμό: Λιγότερα από 10.000 άτομα κατ' έτος μετανάστευαν από την Ελλάδα μέχρι το 1953 με εξαίρεση το 1951, οπότε μετανάστευσαν 14.155. Από τους υπερπόντιους μετανάστες, οι λιγότεροι κατευθύνονταν από το 1948 προς τις ΗΠΑ, ενώ τα 2/3 αυτών ταξίδεψαν προς τον Καναδά και κυρίως προς την Αυστραλία. Επρόκειτο όχι μόνον για ακτήμονες αγρότες αλλά πλέον και για τεχνίτες και όχι μόνον από τις οικονομικά καθυστερημένες περιοχές της χώρας αλλά και από τις πιο ανεπτυγμένες, όπως η Μακεδονία και η περιφέρεια Στερεάς Ελλάδος-Ευβοίας. Αλλά και η ενδοευρωπαϊκή μετανάστευση, που άρχισε να εντείνεται από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 και κορυφώθηκε στη δεκαετία του 1960, προέρχονταν κυρίως από την Μακεδονία, τη Στερεά, την Εύβοια και την Πελοπόννησο και αφορούσε κατά κύριο λόγο τεχνίτες-εργάτες, ειδικευμένο τμήμα του εργατικού δυναμικού και όχι υποαπασχολούμενο αγροτικό δυναμικό (Δουκάκης, 1993:109-130). Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής και ο Καναδάς που ήταν οι πρώτοι προορισμοί των Ελλήνων μεταναστών, παρά το ότι συμμετείχαν στον Β Παγκόσμιο πόλεμο, άμεσα, μετά το τέλος του πολέμου, ανέπτυξαν ισχυρές οικονομίες. Οι προσδοκίες των Ελλήνων μεταναστών φυσικά εκπληρώθηκαν πολύ γρήγορα, από τα πρώτα μάλιστα χρόνια της εγκατάστασής τους εκεί. Οι συνθήκες ζωής στις χώρες αυτές μπορεί να μην ήταν από την αρχή οι ιδανικές, αλλά σίγουρα ήταν καλύτερες από αυτές που επικρατούσαν στον ελλαδικό χώρο. Η βασική διαφορά ήταν το θέμα της εργασίας και οι αμοιβές. Οι μετανάστες αφομοιώνονταν πολύ εύκολα σε ποικίλους τομείς εργασίας, με ικανοποιητικές 20

απολαβές. Κάποιες φορές μάλιστα στις διάφορες εργασίες που έκαναν οι μετανάστες, υπήρχαν και προοπτικές εξέλιξης (Μουσούρου, 1991). Στην περίπτωση των μεταναστών της Δυτικής Γερμανίας τα δεδομένα αλλάζουν σε κάποια σημεία. Η Γερμανία όπως και οι προηγούμενες χώρες που αναφέρθηκαν, αμέσως μετά τον Β Παγκόσμιο πόλεμο, ανέπτυξε την οικονομία της και μάλιστα είχε άμεση ανάγκη από μετανάστες εργάτες, αφού οι γηγενείς είτε δεν αρκούσαν κάποιες φορές, είτε δεν δέχονταν να εργαστούν σε μικρές βιομηχανίες με πενιχρές αμοιβές (Μουσούρου, 1991). Ειδικά τα πρώτα χρόνια οι συνθήκες ζωής και εργασίας των Ελλήνων μεταναστών στη Δυτική Γερμανία, ήταν πολύ άσχημες. Για αυτόν το λόγο πολλοί από τους μετανάστες, αφού κατάφεραν να κερδίσουν κάποια χρήματα, μέσα σε λίγα χρόνια είχαν επαναπατριστεί. Υπήρχαν, βέβαια και αυτοί που κατάφεραν να αφομοιωθούν πλήρως και να εξελιχθούν οικονομικά και κοινωνικά και οι οποίοι δεν επέστρεψαν ποτέ (Μουσούρου, 1991). Οι οικονομικοκοινωνικές συνθήκες που επικρατούν κατά τη μεταπολεμική περίοδο στην Ελλάδα, αλλά και οι συνθήκες που επικρατούν στις χώρες της Δ. Ευρώπης, μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα (Φίλιας, 1966): (α) Εκτεταμένη ανεργία και υποαπασχόληση του εργατικού δυναμικού είναι κάποια στοιχεία που χαρακτηρίζουν την Ελλάδα τις πρώτες δεκαετίες της μεταπολεμικής περιόδου. Ειδικότερα στη γεωργία, οι ευκαιρίες για απασχόληση είναι περιορισμένες. (β) Ένα προς τρία για την Ελλάδα ήταν η σχέση αμοιβής εργασίας μεταξύ της Ελλάδας και κάποιων χωρών υποδοχής. Αν, όμως, λάβουμε υπ όψιν το γεγονός ότι οι μετανάστες, θέλοντας να επιστρέψουν γρήγορα στη χώρα τους εργάζονται με υπερωρίες για αύξηση του εισοδήματός τους. (γ) Οι οικονομικές συνθήκες απασχόλησης στις χώρες υποδοχής ήταν πολύ πλεονεκτικές συγκριτικά με εκείνες των χωρών αποστολής. Εξασφαλισμένη συνεχής εργασία με συμβόλαιο, ασφαλιστική κάλυψη, επιδόματα οικογενειακά, στέγη, ιατροφαρμακευτική περίθαλψη ήταν κάποια από τα πράγματα που έκαναν τον μετανάστη να νιώθει την σιγουριά και την ασφάλεια που στερήθηκε στη χώρα του. (δ) Πόλος έλξης των μεταναστών, ήταν οι χώρες της Δ. Ευρώπης, καθώς η γειτνίαση και η φθηνή μετακίνηση επέτρεπε στους μετανάστες συχνές επισκέψεις στην 21

πατρίδα. Επίσης, ένα ακόμη θετικό είναι ότι μπορούσαν να αφήνουν πίσω τη οικογένειά τους, με αποτέλεσμα τα προβλήματα στη χώρα εγκατάστασης να μειώνονται. (ε) Τα πιο δυναμικά και ανήσυχα στοιχεία του πληθυσμού, τα παρακινεί η βιτρίνα της μεγάλης πόλης, η επιθυμία να γίνουν κοινωνοί των αγαθών της καταναλωτικής κοινωνίας. Αυτό μας αποδεικνύει πως, ενώ ο πρωταρχικός παράγοντας προς μετανάστευση είναι ο οικονομικός, δευτερογενώς, η μετανάστευση επηρεάζεται από ψυχοκοινωνικούς παράγοντες. (στ) Κατά το αρχικό στάδιο της μετανάστευσης, που είναι και το δυσκολότερο για την κοινωνική προσαρμογή των μεταναστών, η δημιουργία Ελληνικών Κοινοτήτων στις χώρες υποδομής ευνόησε τις μετακινήσεις, μέσω της πληροφόρησης και της εξυπηρέτησης. (ζ) Οι χώρες υποδοχής, και κυρίως η Δ. Γερμανία, ευνοούσαν την μετανάστευση από την Ιταλία, την Ελλάδα, την Γιουγκοσλαβία (μεσογειακές χώρες), και όχι π.χ. από αφρικανικές χώρες. Λόγω της ίδιας κουλτούρας, τα προβλήματα που θα αντιμετώπιζαν ή θα δημιουργούσαν οι μετανάστες στις χώρες αυτές, θα ήταν πολύ λιγότερα. Η ουσιαστική απουσία συγκεκριμένης και ρεαλιστικής μεταναστευτικής πολιτικής αποτέλεσε χαρακτηριστικό των χωρών υποδοχής και κύριο αίτιο των περισσότερων από τα προβλήματα που οι μετανάστες και οι κοινωνίες αντιμετώπισαν και αντιμετωπίζουν. 22

2.2.ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΩΝ ΧΩΡΩΝ ΥΠΟΔΟΧΗΣ Οι χώρες υποδοχής, διακρίνονται από τους μελετητές, σε χώρες υπερπόντιας και ενδοευρωπαϊκής μετανάστευσης. Εκείνες οι οποίες θεωρούνται παραδοσιακά μεταναστευτικές, είναι οι υπερπόντιες. Αυτές οι χώρες απέβλεπαν στην μεγαλύτερη απόκτηση πολιτών, ως μέσο για την επίλυση των δημογραφικών τους προβλημάτων. Τέτοιου είδους χώρες, είναι οι Η.Π.Α, η Αυστραλία και ο Καναδάς οι οποίες είχαν αρκετά μεγάλο δημογραφικό πρόβλημα, λόγω της χαμηλής πληθυσμιακής τους πυκνότητας, ενώ παράλληλα είχαν ανάγκη για ανάπτυξη (Ναξάκης & Χλέτσος, 2001). Χαρακτηριστικά της υπερπόντιας και της ενδοευρωπαϊκής μετανάστευσης είναι οι έννοιες της μονιμότητας και της προσωρινότητας. Για παράδειγμα, κάποιος που μείνει στην Αυστραλία 10 με 15 χρόνια και έπειτα επιστρέψει στην πατρίδα του, πρόκειται για προσωρινή μετανάστευση. Αντίθετα ο μετανάστης της δεκαετίας του 60 που έχει μεταναστεύσει στην Γερμανία και παραμένει εκεί, είναι μόνιμος μετανάστης. Σημαντικό ρόλο στην προσωρινή ή μόνιμη μετανάστευση παίζει και η αντιμετώπιση που έχει η ίδια η χώρα για τον εαυτό της. Αν δηλαδή, ως χώρα υποδοχής μεταναστών έχει διαμορφώσει την πολιτική της απέναντι στους μετανάστες που δέχεται Η πολιτική των Η.Π.Α και του Καναδά για παράδειγμα, επέβλεπε στην μετατροπή των μεταναστών της σε μέλη της κοινωνίας της. Η Αυστραλία, έχει την πολιτική να μετατρέπει την κοινωνία υποδοχής, σε πολυπολιτισμική κοινωνία. Η Ομ. Γερμανία τέλος, είναι χώρα με πολιτική αφομοίωσης, δηλαδή αντιμετωπίζει τους μετανάστες ως μία, επιπλέον, εργατική δύναμη. Η Ελλάδα από το 1970 μέχρι και σήμερα συνεχίζει να αποτελεί χώρα υποδοχής μεταναστών. Οι παράγοντες που συνηγορούν προς αυτή την κατεύθυνση παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο βασικότερος από όλους είναι ότι το μήκος των ελληνικών συνόρων δίνει πολλές δυνατότητες για τους παράνομους μετανάστες. Επίσης καθοριστικό ρόλο παίζει το γεγονός ότι η Ελλάδα θεωρείται ο ενδιάμεσος σταθμός προς την πλουσιότερη Κεντρική Ευρώπη και Αμερική. Η γεωπολιτική θέση της Ελλάδας που βρίσκεται στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, κοντά στη Μέση Ανατολή, στην Αφρική και στην Τουρκία, σε συνδυασμό με τις ελλείψεις που παρουσιάστηκαν στην αγορά εργασίας είτε λόγω των γρήγορων ρυθμών ανάπτυξης είτε λόγω χαμηλής 23

γεννητικότητας και της μαζικής εισροής προσφύγων ευνόησαν αυτές τις εισροές. Επιπλέον η διεθνοποίηση των οικονομιών και ειδικότερα η εντατικοποίηση των πάσης φύσεως οικονομικών σχέσεων της Ελλάδας με τις γειτονικές χώρες σε αντίθεση με την συνεχιζόμενη πολιτικό-οικονομική αβεβαιότητα στο ευρύτερο βαλκανικό περιβάλλον, συνέβαλαν καθοριστικά στο να θεωρείται η Ελλάδα χώρα υποδοχής (Ναξάκης & Χλέτσος, 2001). 2.3.ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΦΟΜΟΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ Χώρες που αφομοιώνουν πολιτικά τους μετανάστες που δέχονται, έχουν χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα και ανάγκη από εργατικό δυναμικό, καθώς οι απαιτήσεις μιας αναπτυσσόμενης χώρας είναι μεγάλες και πολλές. Έτσι λοιπόν, πρόκειται για χώρες που προσπαθούν να καλύψουν τα κενά τους σε εργατικό δυναμικό (με μετανάστες) και τα κενά τους από δημογραφικής απόψεως. Χώρες με πολιτική αφομοίωσης μεταναστών είναι οι Η.Π.Α, και ο Καναδάς. Οι Η.Π.Α λαμβάνουν συγκεκριμένα μέτρα, με σκοπό να ελέγξουν ποσοτικά, αλλά, και ποιοτικά την ροή των εισερχομένων προς αυτήν. Σε αυτόν τον έλεγχο συμβάλλει πολύ και η κοινή γνώμη. Μετά τη λήξη του Β Παγκοσμίου πολέμου, το 1948 ψηφίζεται νόμος ο οποίος επιτρέπει την είσοδο 202.000 προσφύγων στις Η.Π.Α. Έτσι το 1951, ο μέγιστος συνολικός αριθμός μεταναστών ήταν 154.277. Συγκεκριμένα 65.721 από την Μ. Βρετανία και Β. Ιρλανδία, 17.853 από την Ιρλανδία, 25.957 από την Γερμανία, 5.677 από την Ιταλία, 440 από την Πορτογαλία και 252 από την Ισπανία. Από τα στοιχεία αυτά παρατηρούμε ότι το όριο κατά χώρα προέλευσης διέφερε σημαντικά (Ziegler, 1953). Εξαιτίας των συγκυριών, το σύστημα, των ποσοστώσεων καταργείται το 1965 και την θέση του παίρνει ο ετήσιος μέγιστος αριθμός 120.000 από την Αμερικάνικη ήπειρο και 170.000 από τις άλλες ηπείρους. Η επιλογή αυτή, εξαρτάται πλέον από ένα σύστημα προτιμήσεων των εξής κατηγοριών : παιδιά Αμερικανών υπηκόων, 24

οικογένειες υπηκόων ή κατοίκων, εργαζόμενοι με χρήσιμα προσόντα για τον τόπο και πρόσφυγες. Ο νόμος αυτός τροποποιείται το 1978, ώστε το 80% του συνόλου των μεταναστών, να είναι μέλη οικογένειας και το 20% ειδικών προσόντων. Οι σημαντικότερες, όμως, εξελίξεις που διαμορφώνουν την μεταναστευτική πολιτική της Αμερικής, μεταπολεμικά, είναι τρεις. Η πρώτη έχει να κάνει με την μετανάστευση από την Λατινική Αμερική και την πίεση που ασκούν οι χώρες της Κεντρικής Αμερικής προς τις Πολιτείες. Η πίεση αυτή έχει τρεις αξιοπρόσεχτες επιπτώσεις (Ziegler, 1953) : (α) Την ουσιαστική εξαίρεση των χωρών της Αμερικανικής ηπείρου από το νόμο των ποσοστώσεων πριν ακόμη καταργηθεί. Αυτό το γεγονός συνεπάγεται αυξημένου αριθμού εισόδων και τον προσδιορισμό τους με βάση την ομοσπονδιακή και πολιτειακή νομοθεσία. (β) Την τεράστια αύξηση των παράνομων μεταναστών στις Η.Π.Α από χώρες της Λατινικής Αμερικής και κυρίως το Μεξικό και την λήψη μέτρων για την καταστολή και πρόληψη, αυτού του φαινομένου 2. (γ) Την αύξηση του ποσοστού Ισπανόφωνων στο σύνολο του Αμερικάνικου πληθυσμού 3. Η δεύτερη εξέλιξη σχετίζεται με την Αμερικανική εθνική ιδεολογία, αλλά και με την μεταναστευτική πολιτική της, εξαιτίας της μεγάλης αύξησης παράνομων μεταναστών. Ο Ρέηγκαν πρότεινε την δημιουργία του προσωρινού κατοίκου, κάτι που δέχτηκε η Γερουσία. Η πρόταση αυτή έρχεται αντιμέτωπη και κατά συνέπεια, προσκρούει σε παραδοσιακές και θεμελιώδεις Αμερικανικές αρχές, καθώς προβλέπεται ο μετανάστης να έχει υποδεέστερη θέση, δεν έχουν το δικαίωμα να φέρουν μαζί τις οικογένειές τους και δε μπορούν να έχουν πλήρεις κοινωνικές παροχές. Η τρίτη εξέλιξη αφορά τον τρόπο με τον οποίο η Αμερική αντιμετωπίζει τον εαυτό της ως κοινωνία μεταναστών και την αντιμετώπισή της προς τις διάφορες εθνικές ομάδες και την διαδικασία ένταξής τους στην κοινωνία της (Lochak, 1985). 2 Σύμφωνα με την Λοσάκ, ο αριθμός των παράνομων μεταναστών είναι γύρω στα 5,5 με 6 εκατομμύρια 3 Στα μέσα του 70 υπολογίζονται στους 28.000.000 ξενόγλωσσους Αμερικάνους κάθε ηλικίας. 25

Για την καλύτερη κατανόηση της εξέλιξης αυτής καλό θα ήταν να διαφοροποιήσουμε την αφομοίωση, ως έννοια και ως διαδικασία, όπως και ως στόχου μεταναστευτικής πολιτικής. Οι τρόποι για να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα αυτό είναι τρεις. Ο πρώτος έχει να κάνει με την αντίληψη ότι οι μετανάστες «ζυμώνονται» εύκολα και σχετικά γρήγορα με τους ανθρώπους εκείνους που έχουν γεννηθεί στις Η.Π.Α. Ο δεύτερος αφορά την «αμερικανοποίηση» και την αποβολή κάθε εθνικού στοιχείου, ξένου προς την αγγλοσαξωνική παράδοση, από τους μετανάστες. Και ο τρίτος, σχετίζεται με την αντίληψη η οποία παίρνει ως δεδομένο το δικαίωμα διατήρησης της εθνικής ταυτότητας και πλέον η αφομοίωση στο σύνολο, δεν είναι στόχος, αλλά στρατηγική που αποσκοπεί στην καλύτερη συμβίωση των διάφορων πολιτισμικών ομάδων (Fishman, 1980). Συνοψίζοντας για την πολιτική αφομοίωσης, μελέτες έχουν δείξει πως η πρώτη γενιά μεταναστών, παραμένει «κολλημένη» στην χώρα από την οποία κατάγεται, ενώ η δεύτερη γενιά αφήνεται στην αφομοίωση και, φυσικά, η τρίτη γενιά, αισθάνεται πλέον ασφαλής, ώστε να αναζητήσει και να καλλιεργήσει τις ρίζες της. Αν και αυτή η εξέλιξη θέτει σε αμφισβήτηση την όλη πολιτική της αφομοίωσης, ταυτοχρόνως μας επιτρέπει να επισημάνουμε ότι η πολιτική αυτή δεν ενδιαφέρθηκε για την απώλεια των εθνικών χαρακτηριστικών των μεταναστών (Vlachos, 1968). 2.4.ΧΩΡΕΣ ΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗΣ ΜΙΑΣ ΠΟΛΥΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ Σε αυτό το σημείο, έχουμε να κάνουμε με χώρες οι οποίες προωθούν την φιλοσοφία ότι οι μετανάστες και οι απόγονοί τους που συμβάλουν ενεργά στην διαμόρφωση της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ζωής της χώρας, συμβάλουν και στην πολιτιστική της ταυτότητα. Χώρες όπως η Αυστραλία ή η Σουηδία, αντιμετωπίζουν τις εθνικές μειονότητες ως φορείς πολιτισμών και τις ενθαρρύνουν να διατηρήσουν στοιχεία της εθνικής τους ταυτότητας και κατ επέκταση να διαμορφώσουν την πολιτιστική ταυτότητα της χώρας στην οποία διαμένουν. 26