Δίκτυο για την Προώθηση της Ηλεκτρονικής μάθησης στον Αγροτικό χώρο e ruralnet LLP Transversal Programme Key Activity 3 ICT Networks ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ: ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ, ΣΥΝΟΧΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΕΚΘΕΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2011 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΕΡΓΟ E RURALNET 5 2. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ 6 3. Η ΑΓΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ 9 3.1 Η ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ: ΕΡΕΥΝΑ ΠΑΡΟΧΩΝ 10 3.2 Η ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ: ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΕΛΕΓΧΟΥ 16 3.3 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 25 4. ΚΑΙΝΟΤΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ ΓΙΑ ΤΙΣ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ 29 5. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΑ ΜΕΣΑ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ 33 6. ΤΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΜΑΘΗΣΗ: ΕΝΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΑΙΧΝΙΔΙ 36 7. ΤΠΕ ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΘΗΣΗ ΧΩΡΙΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥΣ: ΠΡΟOΠΤΙΚΕΣ 38 2
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα έκθεση έχει βασιστεί σε μελέτες, έρευνες, εργαστήρια, και το διεθνές συνέδριο που πραγματοποιήθηκαν από την εταιρική σχέση e ruralnet και παρουσιάζονται ναλυτικά στον δικτυακό τόπο www.e ruralnet.eu. Τα κύρια προϊόντα του έργου e ruralnet, τα οποία προσέφεραν το βασικό υλικό για τη δημοσίευση αυτή, είναι: Οι εθνικές εκθέσεις έρευνας στις αγορές ηλεκτρονικής μάθησης σε 11 χώρες και η αντίστοιχη συνθετική έκθεση http://www.prismanet.gr/eruralnet/en/onlinesurveys_results.php Η Έκθεση σχετικά με την καινοτομία της ηλεκτρονικής μάθησης στις περιοχές υπαίθρου http://www.prismanet.gr/eruralnet/en/innovative_e learning.php Η Έκθεση σχετικά με τη χρήση εναλλακτικών μέσων και σύγχρονων εφαρμογών της ηλεκτρονικής μάθησης σε περιβάλλον περιοχών υπαίθρου http://www.prismanet.gr/eruralnet/en/alternative_media.php Το εργαλείο εξοικείωσης με την ηλεκτρονική μάθηση http://www.e ruralnetgame.net Τα αποτελέσματα του διεθνούς συνεδρίου «ΤΠΕ για μάθηση χωρίς αποκλεισμούς: η μελλοντική πορεία» με το οποίο ολοκληρώθηκε το έργο e ruralnet http://eruralnetconference.com έργου Η παρούσα έκθεση εκπονήθηκε από την Φούλη Παπαγεωργίου, για λογαριασμό της εταιρικής σχέσης e ruralnet. Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε όλα τα μέλη του δικτύου e ruralnet στις 11 χώρες του προγράμματος (Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Γερμανία, Βρετανία, Εσθονία, Ουγγαρία, Πολωνία, Σουηδία, Φιλανδία, Πορτογαλία) για τη συμβολή τους στις έρευνες, καθώς επίσης τους Lutz Laschewski και David Rowe για την επεξεργασία της Έκθεσης σχετικά με την «Καινοτομία της ηλεκτρονικής μάθησης στις περιοχές υπαίθρου» και της Έκθεσης σχετικά με τη «Χρήση εναλλακτικών μέσων και σύγχρονων εφαρμογών της ηλεκτρονικής μάθησης σε περιβάλλον περιοχών υπαίθρου» αντίστοιχα. Δημοσιεύθηκε στην Αθήνα από PRISMA Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών Νοέμβριος 2011 Πνευματικά δικαιώματα: PRISMA Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών ISBN 978 960 6676 17 8... 3
Οι εταίροι του Έργου e ruralnet Ευρωπαϊκή Ακαδημία για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη της Υπαίθρου «Euracademy Association» (Ελλάδα) (Project Promoter), Επικοινωνία: Φούλη Παπαγεωργίου PRISMA Κέντρο Αναπτυξιακών Μελετών (Ελλάδα) (Project Coordinator), Επικοινωνία: Ν ίκος Βαρελίδης University of Helsinki, Ruralia Institute, Seinajoki Unit (Φιλανδία) Επικοινωνία: Anne Matilainen Mediterranean Institute for Sustainable Development (Ισπανία), Επικοινωνία: Gabriela Munares Hungarian Academy of Sciences, Centre for Regional Studies (Ουγγαρία) Επικοινωνία: Iren Kukorelli Nicolas Copernicus University, Department of Rural Sociology (Πολωνία), Επικοινωνία: Andrzej Kaleta Norton Radstock College (Βρετανία) Επικοινωνία: Peter Hodgson University of Rostock (Γερμανία), Επικοινωνία: Emel Abu Mugheisib Estonian University of Life Sciences (Εσθονία), Επικοινωνία: Timo Laur Typical Mutations Web Services LLP (Ελλάδα), Επικοινωνία: Dimitris Chassapakis EMMERCE Ltd (Σουηδία), Επικοινωνία: George Vlaescu I Zone Knowledge Systems (Πορτογαλία), Επικοινωνία: Sara Petiz National Research Council Institute of Biometeorology (Ιταλία), Επικοινωνία: Francesca Ugolini 4
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ: ΤΟ ΕΡΓΟ E RURALNET Η έκθεση αυτή παρουσιάζει με συντομία τα κύρια αποτελέσματα του e ruralnet του Δικτύου Προώθησης της Ηλεκτρονικής Μάθησης για την ανάπτυξη των Περιοχών Υπαίθρου, ενός έργου που χρηματοδοτείται από το Πρόγραμμα διά Βίου Μάθησης, Transversal strand, ICT KA3. Στόχος του έργου είναι η δικτύωση της ζήτησης και της προσφοράς της ηλεκτρονικής μάθησης με τους φορείς χάραξης πολιτικής, με έμφαση στις περιοχές υπαίθρου και την ανάπτυξή τους μέσω της μεγαλύτερης πρόσβασης στη μάθηση. Το έργο στοχεύει στην ηλεκτρονική μάθηση, ως μέσο για την ενίσχυση της δια βίου μάθησης σε περιοχές υπαίθρου, και αποτελεί συνέχεια του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου της χρήσης των ΤΠΕ για την δια βίου μάθηση από τις ΜΜΕ, τις πολύ μικρές επιχειρήσεις και τους αυτοαπασχολούμενους σε περιοχές υπαίθρου («Παρατηρητήριο Euracademy»). Προηγούμενες έρευνες της Ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρονικής μάθησης έχουν εντοπίσει εμπόδια που δεν επιτρέπουν στους κατοίκους και τις επιχειρήσεις στις περιοχές υπαίθρου να επωφεληθούν πλήρως από δια βίου μάθηση υποστηριζόμενη από τις ΤΠΕ ICT, τα οποία ως επί το πλείστον σχετίζονται με τις υποδομές και το χαμηλό κίνητρο. Με βάση αυτή την εμπειρία, η ομάδα του e ruralnet διερεύνησε περαιτέρω τη ζήτηση και την προσφορά του ς σε περιοχές υπαίθρου σε όλη την Ευρώπη, με την διεξαγωγή ερευνών πεδίου μέσω του διαδικτύου σε 11 χώρες, τόσο στα παλαιά όσο και στα νέα κράτη μέλη. Παράλληλα με τις έρευνες, πραγματοποιήθηκαν μελέτες περίπτωσης με παρόχους υπηρεσιών ηλεκτρονικής μάθησης και δημιουργήθηκε στην ιστοσελίδα του δικτύου μια βιβλιοθήκη καινοτόμων προϊόντων ηλεκτρονικής μάθησης, με στόχο την προβολή και προώθηση καινοτόμων πρακτικών και καινοτόμων προϊόντων μάθησης. Δύο εκθέσεις έχουν επίσης παραχθεί και δημοσιευθεί: η πρώτη αφορά την καινοτομία στην ηλεκτρονική μάθηση, ενώ η δεύτερη εξετάζει τη χρήση εναλλακτικών μέσων για την παροχή ηλεκτρονικής μάθησης σε περιοχές όπου δεν υπάρχει πρόσβαση στο διαδίκτυο, και αξιολογεί τις δυνατότητες των μέσων αυτών να φέρουν την συνεχιζόμενη εκπαίδευση πιο κοντά στο κατοίκους της υπαίθρου και των απομακρυσμένων περιοχών. Τα αποτελέσματα της έρευνας, των μελετών και της καταγραφής που πραγματοποίησε η ομάδα του e ruralnet έχουν παρουσιασθεί σε 11 εθνικά εργαστήρια δικτύωσης και σε ένα διεθνές συνέδριο. Επιπλέον, έχει αναπτυχθεί ένα «εργαλείο εξοικείωσης με την ηλεκτρονική μάθηση» για τα άτομα που δεν έχουν καμία προηγούμενη εμπειρία ηλεκτρονικής μάθησης, για να τα ενθαρρύνει να αξιολογήσουν την ετοιμότητά τους συμμετοχής σε ηλεκτρονική μάθηση μέσω του διαδικτύου, να τους βοηθήσει να καθορίσουν τις ανάγκες τους και να τους καθοδηγήσει σχετικά με τις απαιτήσεις της ηλεκτρονικής μάθησης, σε ότι αφορά τις ελάχιστες ψηφιακές δεξιότητες, την αυτο δέσμευση, την πειθαρχία και την επίτευξη πολύ συγκεκριμένων στόχων. Όλα αυτά παρουσιάζονται με τη μορφή ενός «Σοβαρού Παιχνιδιού» άμεσα διαθέσιμου στην ιστοσελίδα του e ruralnet, που αρθρώνεται σε μια σειρά από ειδικότερα, παιχνίδια τα οποία ο χρήστης καλείται να παίξει διαδικτυακά. Ένα σημαντικό επιχείρημα που προέκυψε από τα αποτελέσματα της έρευνας και τις δράσεις δικτύωσης του e ruralnet αφορά την έννοια της «συμμετοχικής μάθησης» και το βαθμό στον οποίο οι τεχνολογίες των πληροφοριών μπορούν να συμβάλουν σε αυτήν. Το ζήτημα της μειονεκτικής θέσης σε ότι αφορά την μάθηση προσεγγίστηκε από μια νέα σκοπιά: η πρόσβαση στη μάθηση δεν μπορεί πια να καθορίζεται αποκλειστικά με βάση τη σωματική ή πνευματική αναπηρία, τον πολιτιστικό και γλωσσικό αποκλεισμό ή την στέρηση, που σχετίζεται με την ανεργία και την χαμηλή ποιότητα ζωής. Μεγάλα τμήματα των περιοχών υπαίθρου που υποφέρουν από το ψηφιακό χάσμα, τον ψηφιακό αναλφαβητισμό και τις περιορισμένες υπηρεσίες εκπαίδευσης, στις απομακρυσμένες και αραιοκατοικημένες περιοχές, αντιμετωπίζουν σημαντικά εμπόδια ισότιμης πρόσβασης στη 5
μάθηση και, κατά συνέπεια, στην προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη. Το θέμα της μάθησης χωρίς αποκλεισμούς και την υποβοήθησής της από τις ΤΠΕ συζητήθηκε εκτενώς στο διεθνές συνέδριο του δικτύου e ruralnet. Η ομάδα του έργου e ruralnet επεδίωξε τρεις βασικούς στόχους: Να δικτυώσει τις δύο πλευρές της ζήτησης και της προσφοράς της μάθησης, δηλαδή τους παρόχους μάθησης με τους καταναλωτές μάθησης, που εκπροσωπούνται από οργανώσεις όπως τα εμπορικά και βιομηχανικά επιμελητήρια, τα επιμελητήρια των αυτοαπασχολουμένων, οι γεωργικές ενώσεις, τα συνδικάτα, οι επιχειρηματικές ενώσεις, και οι ΜΚΟ που εκπροσωπούν τα συμφέροντα των εκπαιδευομένων ή υποστηρίζουν την ευημερία των κατοίκων των αγροτικών περιοχών. Να ευαισθητοποιήσει τους φορείς χάραξης πολιτικής σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο για την ανάγκη στήριξης της συμμετοχικής μάθησης με τη βοήθεια των ΤΠΕ, κατανόησης των αναγκών της αγοράς ηλεκτρονικής μάθησης, και την ενθάρρυνσης της καινοτομίας ως μια πολιτική κοινωνικής ένταξης στις περιοχές υπαίθρου. Να αναδείξει τα κύρια χαρακτηριστικά της αγοράς ηλεκτρονικής μάθησης, ειδικά την «σύζευξη» μεταξύ ζήτησης και προσφοράς ηλεκτρονικής μάθησης, τις δυνατότητες της καινοτομίας στην ηλεκτρονική μάθηση, και να αντλήσει διδάγματα από τις βέλτιστες πρακτικές, ώστε να προωθηθεί η δικτύωση μεταξύ των ενδιαφερόμενων φορέων και να βελτιωθεί η πληροφοριακή βάση της σχετικής δημόσιας πολιτικής. Η σημασία των παραπάνω στόχων για την ομάδα του e ruralnet ενισχύθηκε περαιτέρω από την Διακήρυξη της Bruge και των στόχων πολιτικής που έθεσε. Στην διακήρυξη υπογραμμίζεται η ανάγκη για «κοινή ευθύνη» και ενεργό συνεργασία μεταξύ των ενδιαφερομένων φορέων, συμπεριλαμβανομένων των εκπροσώπων των επαγγελματικών κλάδων, των κοινωνικών εταίρων, των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και των παρόχων εκπαίδευσης. Επιπλέον, αναφέρεται ότι μια αναγκαία απάντηση στην κρίση στην Ευρώπη είναι η προώθηση της "ανταπόκρισης" της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης, στο πλαίσιο της δια βίου μάθησης, προς ανάγκες των ανθρώπων και η υποβοήθησή τους να προσαρμοστούν στις μεταβαλλόμενες απαιτήσεις της αγοράς εργασίας. Προκειμένου να εξυπηρετηθεί η αυξημένη ανάγκη για δια βίου μάθηση, είναι απαραίτητη η χρησιμοποίηση περισσότερο ευέλικτων τρόπων παροχής των υπηρεσιών μάθησης, η προσαρμογή των προγραμμάτων και η αξιοποίηση των δυνατοτήτων των ΤΠΕ για την ενίσχυση της συνεχιζόμενης εκπαίδευσης μέσω της εξ αποστάσεως μάθησης. Οι στόχοι αυτοί καθοδήγησαν τον προσανατολισμό των ερευνών που διεξήγαγε η ομάδα του e ruralnet. 2. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει δηλώσει σε πολλές περιπτώσεις ότι η διά βίου μάθηση και η συνεχής επικαιροποίηση των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων συνιστούν βασικές προϋποθέσεις για την ανταγωνιστικότητα των επιχειρήσεων, την οικονομική ανάπτυξη και την κοινωνική συνοχή. Πράγματι, η εκπαίδευση και η κατάρτιση κατέχουν περίοπτη θέση, ως μέσα για την επίτευξη των στόχων της Στρατηγικής της Λισαβόνας. Οι ΤΠΕ για τη μάθηση αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα του Προγράμματος Στρατηγική για την Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010 της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του στρατηγικού πλαισίου «Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2020». Στις τρέχουσες συζητήσεις για τις νέες δεξιότητες για τις νέες θέσεις εργασίας, τη δημιουργικότητα και τις δεξιότητες της καινοτομίας, καθώς και τις βασικές ικανότητες, οι ΤΠΕ για τη μάθηση κατέχουν κεντρική θέση. Η Πρωτοβουλία elearning που ξεκίνησε το 2000, στο πλαίσιο της στρατηγικής της Λισαβόνας, δημιούργησε ελπίδες ότι η υποστηριζόμενη από τις ΤΠΕ μάθηση θα επιτάχυνε 6
την ανάπτυξη και θα ωφελούσε, ιδίως εκείνους που συχνά αποκλείονται από τη συνεχιζόμενη εκπαίδευση, όπως είναι οι κάτοικοι των περιοχών υπαίθρου. Η ηλεκτρονική μάθηση θεωρήθηκε ως μια πολιτική πρόκληση, ένα βασικό συστατικό της κοινωνίας της γνώσης και ένα αναγκαίο μέσο για την προσαρμογή της όλης διαδικασίας και του περιεχομένου της δια βίου μάθησης. Η Πρωτοβουλία e Learning ορίζει την ηλεκτρονική μάθηση ως «μία διαδικασία μάθησης εστιασμένη στον εκπαιδευόμενο, που βασίζεται στη χρήση των νέων τεχνολογιών, των πολυμέσων και του διαδικτύου για τη βελτίωση της ποιότητας της μάθησης, διευκολύνοντας την πρόσβαση σε πόρους και υπηρεσίες, καθώς και τις εξ αποστάσεως ανταλλαγές και την συνεργασία». Η διάδοση της ηλεκτρονικής μάθησης είχε επομένως ένα διπλό στόχο: την χρήση των ΤΠΕ για τη μάθηση και να την μάθηση της χρήσης των ΤΠΕ. Η διπλή εστίαση αυτή υποστηρίχθηκε από το CEDEFOP, το οποίο σημείωσε ότι στο πλαίσιο ενός όλο και πιο παγκοσμιοποιημένου οικονομικού περιβάλλοντος, η προώθηση των ψηφιακών ικανοτήτων καθίσταται επιτακτική ανάγκη, ιδίως σε σχέση με την μάθηση (CEDEFOP, 2004). Επιπλέον, το Πρόγραμμα Δράσης στον τομέα της δια βίου μάθησης που ξεκίνησε το 2006, περιέλαβε και μια ισχυρή συνιστώσα για τις ΤΠΕ που ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την καινοτομία στη μάθηση. Οκτώ χρόνια μετά τη Στρατηγική της Λισαβόνας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συγκρότησε μια ομάδα εργασίας για την αξιολόγηση των βασικών τάσεων σχετικά με τη χρήση των ΤΠΕ ως εργαλείου για την υποστήριξη της μάθησης «καθολικής και διά βίου» και την αποτίμηση των επιτευγμάτων των πολιτικών της ΕΕ, όπως ορίζονται στο Πρόγραμμα Εκπαίδευση και Κατάρτιση 2010. Η σχετική έκθεση του 2008 (Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων) αποκάλυψε ορισμένα ενθαρρυντικά αλλά και αποθαρρυντικά γεγονότα. Πρώτον, επιβεβαίωσε προηγούμενες δηλώσεις του Συμβουλίου της ΕΕ (Συμβούλιο της ΕΕ, 2004) ότι η υποστηριζόμενη από τις ΤΠΕ μάθηση αποτελεί ένα ισχυρό εργαλείο για την ενδυνάμωση της αξίας των ατόμων και την επιτάχυνση της μάθησης και της καινοτομίας μέσα στους οργανισμούς. Οι ΤΠΕ μπορούν να λειτουργήσουν ως το όχημα που θα βοηθήσει εξίσου τις επιχειρήσεις και τα άτομα να αντιμετωπίσουν τις νέες προκλήσεις. Η ηλεκτρονική μάθηση έχει αποφασιστικό ρόλο στη προσπάθεια όχι μόνο για τη μελλοντική ανάπτυξη των επιχειρήσεων, αλλά και για την προώθηση της ιδιότητας του ενεργού πολίτη και της προσωπικής ανάπτυξης. Δεδομένου ότι η δια βίου μάθηση αποτελεί μια ενεργητική, μαθητο κεντρική διαδικασία, οι ΤΠΕ μπορούν να συμβάλουν σημαντικά στην αποκατάσταση, μέσω της ηλεκτρονικής μάθησης, του χάσματος δεξιοτήτων μεταξύ των διαφόρων κρατών μελών της ΕΕ καθώς και μεταξύ των περιοχών υπαίθρου και των αστικών περιοχών, που προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από το ψηφιακό χάσμα. Στη συνέχεια, διατυπώθηκαν ορισμένες αμφιβολίες ως προς την πραγματική πρόοδο που έχει σημειωθεί στην πράξη στους διάφορους τομείς της τυπικής και άτυπης μάθησης. Τα συμπεράσματα περιλαμβάνουν και θετικά αποτελέσματα αλλά και ελλείψεις: 1. Οι ΤΠΕ έχουν βοηθήσει τα σχολεία και την τριτοβάθμια εκπαίδευση να βελτιώσουν την ποιότηταν της εκπαίδευσης και να ενισχύσουν την ισότιμη πρόσβαση, αν και υπάρχουν ακόμη περιθώρια για περαιτέρω βελτίωση, ιδίως όσον αφορά την κινητικότητα των φοιτητών και την επαγγελματική ανάπτυξη. 2. Η ηλεκτρονική μάθηση έχει διαπιστωθεί ότι έχει επιτύχει πολύ καλά αποτελέσματα στην εκπαίδευση των ενηλίκων, αλλά σε πολύ περιορισμένη κλίμακα. Δεν έχει αξιοποιήσει τις δυνατότητές της για την ανάπτυξη ενός μοντέλου συνεχιζόμενης εκπαίδευσης που θα υποστηρίζει την διά βίου μάθηση, ιδίως την μάθηση στο χώρο της εργασίας και την άτυπη μάθηση. 7
3. Η ηλεκτρονική μάθηση δεν είχε τον αναμενόμενο αντίκτυπο στην ανάπτυξη των επιχειρήσεων, ιδίως στις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις οι οποίες δεν ωφελήθηκαν από αυτήν, αν και θα μπορούσε να τις βοηθήσει να οργανώσουν την εκπαίδευση του προσωπικού τους με χαμηλότερο κόστος και μειωμένο χρόνο εκτός εργασίας. Το δεύτερο και το τρίτο από τα παραπάνω συμπεράσματα αυτά επιβεβαιώνονται από τα ευρήματα της έρευνας e ruralnet που αναφέρονται εδώ. Το μέλλον της υποστηριζόμενης από ΤΠΕ μάθησης στις περιοχές υπαίθρου Το επόμενο ερώτημα είναι τι πρέπει να γίνει για να ενθαρρυνθεί η περαιτέρω χρήση των ΤΠΕ στη δια βίου μάθηση, και ειδικά στις περιοχές υπαίθρου. Έκθεση που εκπονήθηκε πρόσφατα από το Joint Research Centre (JRC) και το Institute for Prospective Technological Studies (IPTS) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Stoyanof et al, 2010), έχει ξεκινήσει τη σχετική συζήτηση. Περαιτέρω μελέτες από το IPTS (Ala Mutka, 2010) προσφέρουν περισσότερες ιδέες για το πως μπορεί να χρησιμοποιηθεί η τεχνολογία και η ψηφιακή δικτύωση για τη βελτίωση της πρόσβασης και την αξιοποίηση των ωφελειών από την ηλεκτρονική μάθηση. Τα ακόλουθα ζητήματα έχουν προκύψει από την έρευνα και την αξιολόγηση της εμπειρίας του παρελθόντος: Πρώτον, αυξάνεται η ανησυχία για το ψηφιακό χάσμα, που θέτει τις περιοχές υπαίθρου σε διπλά μειονεκτική θέση. Δεδομένου ότι η εκπαίδευση αποτελεί βασικό παράγοντα αποκλεισμού, το ψηφιακό χάσμα, που εμποδίζει τις περιοχές υπαίθρου να επωφεληθούν από την ηλεκτρονική μάθηση, οδηγεί σε περαιτέρω αποκλεισμό των περιοχών αυτών. Επομένως, η πλειονότητα του αγροτικού εργατικού δυναμικού βρίσκεται σε μειονεκτική θέση, ενώ οι επιχειρήσεις και οι θέσεις εργασίας στις περιοχές υπαίθρου αντιμετωπίζουν αυξημένους κινδύνους και δημιουργούνται εμπόδια κινητικότητας στην εργασία. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η πρόσληψη της διά βίου μάθησης είναι πολύ περιορισμένη σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόσφατες στατιστικές της Eurostat δείχνουν ότι μόνο 10% των ατόμων ηλικίας 25 64 ετών στην Ευρώπη συμμετέχουν σε δια βίου μάθηση μετά την αρχική εκπαίδευση τους. Αυτό το ποσοστό είναι πολύ χαμηλότερο στις περιοχές υπαίθρου. Η περιορισμένη ευρυζωνική πρόσβαση και τα χαμηλά επίπεδα χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών στις περιοχές υπαίθρου περιορίζουν τις ευκαιρίες της δια βίου μάθησης υποστηριζόμενης από ΤΠΕ. Όσον αφορά την πρόσβαση στο γρήγορο διαδίκτυο, η Ευρωπαϊκή πολιτική περιλαμβάνει την ενίσχυση των επενδύσεων σε υποδομές ΤΠΕ ως προτεραιότητα. Σχετικά με την περιορισμένη χρήση των υπολογιστών, θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι υπάρχει σήμερα μια νέα γενιά μαθητών στην Ευρώπη, οι οποίοι είναι πολύ εξοικειωμένοι με τη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών και του διαδικτύου και ως εκ τούτου πολύ πιο ανοικτή στη χρήση των ΤΠΕ για μάθηση. Η κύρια ανησυχία είναι με την «παλιά γενιά των μαθητών» που πρέπει να αναπτύξουν βασικές ικανότητες στον τομέα των ΤΠΕ ως πρόσθετη προϋπόθεση για συμμετοχή τους στην ηλεκτρονική μάθηση. Δεύτερον, η χρήση των ΤΠΕ είτε στην τυπική είτε στην άτυπη μάθηση απαιτεί πολλές αλλαγές στο τεχνολογικό περιβάλλον και τις μεθόδους διδασκαλίας και μάθησης στα σχολεία και στην άτυπη μάθηση. Αυτό απαιτεί νέες προσεγγίσεις τόσο στη χρήση της τεχνολογίας όσο και στις παιδαγωγικές μεθόδους. Σε σχέση με το δεύτερο ζήτημα, μπορούν να επισημανθούν τρεις προκλήσεις για το μέλλον (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2009): Η παιδαγωγική καινοτομία: πρόκειται για την έμφαση στις διαδικασίες διδασκαλίας και μάθησης που βασίζονται στην μαθητοκεντρική προσέγγιση, την ομαδική εργασία, τις ερευνητικές δραστηριότητες, τη διαδραστική μάθηση κ.λπ. 8
Η τεχνολογική καινοτομία: πρόκειται για τις αναδυόμενες τεχνολογίες με τις δυνατότητες ενισχυμένης δικτύωσης και προσωποποίησης που δημιουργούν ευκαιρίες για τα νέο, κινητό, περιβάλλον μάθησης, με την χρήση τηλεφώνων, κονσόλων παιχνιδιών και MP3 players. Νέες δημιουργικές προσεγγίσεις, όπως οι προσομοιώσεις, τα παιχνίδια, η εικονική πραγματικότητα και το «immersive» περιβάλλον μάθησης, προσφέρουν εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από την αρχή της σχολικής εκπαίδευσης μέχρι την εξειδικευμένη επαγγελματική κατάρτιση. Η οργανωτική καινοτομία: πρόκειται για τις μεταβαλλόμενες ανάγκες μάθησης που απαιτούν καινοτόμες οργανωτικές προσεγγίσεις, με τη συμμετοχή των μαθητών, των δασκάλων και του λοιπού προσωπικού, ενώ η ηλεκτρονική αξιολόγηση καθίσταται πολύ σημαντικό στοιχείο για την εξασφάλιση της αναγνώρισης των επαγγελματικών προσόντων και την πιστοποίηση. Τρίτον, μια νέα κουλτούρα μάθησης είναι απαραίτητο να δημιουργηθεί. Σύμφωνα με τον Rosenberg (2006) η ζήτηση για την μάθηση αυξάνεται, και αυτή με τη σειρά της μπορεί να αυξήσει την ποικιλία των θεμάτων στα οποία οι άνθρωποι πρέπει ή θέλουν να εκπαιδευθούν. Επομένως, συνιστά κρίσιμο ζήτημα, η προώθηση μιας νέας κουλτούρας μάθησης, η οποία τοποθετεί τον εκπαιδευόμενο στο κέντρο της μάθησης και διεγείρει τις ανάγκες του για γνώση, καινοτόμο σκέψη και δικτύωση. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μια νέα στάση απέναντι στη δια βίου μάθηση η οποία προσφέρει περισσότερη ελπίδα στους κατοίκους της υπαίθρου, με την ενσωμάτωση της μάθησης στην καθημερινή ζωή. Η νέα κουλτούρα μάθησης μπορεί να οδηγήσει στην αφαίρεση του «e από το e learning» πρόκειται για τη μάθηση σε ένα ψηφιακό περιβάλλον δικτύωσης που δίνει στους εκπαιδευόμενους περισσότερη ευθύνη για τη μάθησή τους, υιοθετεί ένα πιο ανοιχτό και ευέλικτο μαθησιακό περιβάλλον από την πλευρά των παρόχων, χτίζει την αλληλεπίδραση μεταξύ των εκπαιδευομένων και των ψηφιακών κοινοτήτων, και καθιστά την μάθηση μια κοινωνική διαδικασία, ώστε να γίνει και διά βίου και καθολική. 3. Η ΑΓΟΡΑ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ Εισαγωγή Η έρευνα του e ruralnet επικεντρώθηκε στην αγορά της ηλεκτρονικής μάθησης που απευθύνεται στις μαθησιακές ανάγκες των ανθρώπων μετά το τέλος της αρχικής τους εκπαίδευσης. Αυτές οι μαθησιακές ανάγκες εμπίπτουν στον τομέα της συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης, περιλαμβανομένης και της μάθησης για την προσωπική ανάπτυξη, που παρέχεται με διαδικασίες τυπικής ή άτυπης εκπαίδευσης. Η έρευνα του e ruralnet περιέλαβε τρεις ειδικότερες έρευνες πεδίου απευθυνόμενες σε τρεις διαφορετικές ομάδες ερωτηθέντων που προσδιορίζουν τις πλευρές της προσφοράς και της ζήτησης της αγοράς ηλεκτρονικής μάθησης: τους παρόχους ηλεκτρονικής μάθησης (πλευρά της προσφοράς), τους χρήστες εκπαιδευόμενους ηλεκτρονικής μάθησης και τους εν δυνάμει χρήστες ηλεκτρονικής μάθησης. Ως χρήστες ηλεκτρονικής μάθησης ορίστηκαν άτομα που είχαν συμμετάσχει σε πρόσφατα σε ηλεκτρονική μάθηση, ενώ την «ομάδα ελέγχου» αποτέλεσαν άτομα χωρίς εμπειρία ηλεκτρονικής μάθησης έως το χρόνο της έρευνας, αν και μπορεί να είχαν την προηγούμενη εμπειρία συμβατικής πρόσωπο με πρόσωπο μάθησης. Μεθοδολογία Οι έρευνες διεξήχθησαν με την χρήση διαδικτυακών ερωτηματολογίων (πάροχοι, άτομα με εμπειρία ηλεκτρονικής μάθησης, ομάδα ελέγχου) τα οποία αναρτήθηκαν στο δικτυακό τόπο του Δικτύου e ruralnet σε 11 γλώσσες, έτσι ώστε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν 9
στην εθνική γλώσσα των χωρών που συμμετείχαν στην έρευνα (Ελλάδα, Ηνωμένο Βασίλειο, Πολωνία, Ουγγαρία, Γερμανία, Ισπανία, Ιταλία, Φινλανδία, Εσθονία, Σουηδία, Πορτογαλία). Τα συμπληρωμένα, έγκυρα, ερωτηματολόγια που συλλέχθηκαν περιλαμβάνουν 556 παρόχους, 1.737 άτομα με εμπειρία ηλεκτρονικής μάθησης και 1.679 άτομα της ομάδας ελέγχου. Οι πάροχοι προσεγγίστηκαν μέσω εθνικών καταλόγων συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης και οργανισμών εκπαίδευσης ενηλίκων, καθώς και μέσω του διαδικτύου. Τα άτομα με εμπειρία ηλεκτρονικής μάθησης προσεγγίστηκαν μέσω των παρόχων που συμμετείχαν στην έρευνα οι οποίοι διαβίβασαν τις ηλεκτρονικές συνδέσεις των ερωτηματολογίων στους μαθητές τους, ενώ για την ομάδα ελέγχου, ενώ τα άτομα της ομάδας ελέγχου προσεγγίστηκαν μέσω επαγγελματικών ενώσεων, εμπορικών και βιομηχανικών επιμελητηρίων, επιχειρηματικών ενώσεων, επαγγελματικών επιμελητηρίων, κ.λπ. Δεν επιδιώχθηκε η συγκρότηση ενός αντιπροσωπευτικού δείγματος των τριών ομάδων στόχου της έρευνας. Αντίθετα, επιδιώχθηκε το δείγμα σε κάθε χώρα να είναι αρκετά ποικίλο ώστε να αντικατοπτρίζει τα χαρακτηριστικά της ηλεκτρονικής μάθησης και να προσφέρει πληροφορίες για την εκφρασμένη και τη λανθάνουσα ζήτηση υπηρεσιών ηλεκτρονικής μάθησης. Η εγκυρότητα των αποτελεσμάτων ελέγχτηκε και χρησιμοποιήθηκαν οι κατάλληλες στατιστικές μέθοδοι για την διόρθωση πιθανών προκαταλήψεων ενσωματωμένων στα δεδομένα. 3.1 Η ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΟΡΑΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ: ΕΡΕΥΝΑ ΠΑΡΟΧΩΝ Τα δείγματα Ο αριθμός των παρόχων ηλεκτρονικής μάθησης ανά χώρα κυμαίνεται από 19 (Σουηδία) έως 194 (Γερμανία), με μέση τιμή 51 και μεσαία τιμή 40. Στις μικρότερες χώρες (Εκάδα. Πορτογαλία, Εσθονία), η έρευνα κάλυψε την πλειοψηφία των υπαρχόντων παρόχων, ενώ στις μεγαλύτερες χώρες (Βρετανία, Ισπανία, Γερμανία), ένα μικρότερο ποσοστό των παρόχων ανταποκρίθηκε. Το δείγμα της έρευνας περιλαμβάνει δημόσιους φορείς, εμπορικές επιχειρήσεις και ΜΚΟ. Σε γενικές γραμμές, ο ιδιωτικός τομέας κυριαρχεί (71,3%), αλλά αυτό διαφέρει από χώρα σε χώρα: για παράδειγμα, στη Φινλανδία, το Ηνωμένο Βασίλειο και τη Σουηδία ο δημόσιος τομέας φαίνεται να είναι ο ισχυρότερος, περιλαμβάνοντας περισσότερο από το 1 / 3 του εθνικού δείγματος. Σχήμα 1. Πάροχοι ηλεκτρονικής μάθησης: δείγματα έρευνας ανά χώρα 10
Προφίλ των παρόχων Η πλειονότητα των παρόχων (62,5%) είναι νέοι οργανισμοί, με παρουσία λιγότερο έως πέντε χρόνια στην αγορά, ενώ σχεδόν ένας στους τέσσερις παρόχους έχει ξεκινήσει πρόσφατα τη δραστηριότητά του, χωρίς να μετρά ακόμη και ένα χρόνο λειτουργίας. Όσον αφορά το μέγεθος των παρόχων, όπως ορίζεται από τον αριθμό των καθηγητών που απασχολούν, το δείγμα περιλαμβάνει πολύ μικρούς, μικρούς, μεσαίους και μεγάλους οργανισμούς, οι μισοί από τους οποίους απασχολούν λιγότερους από 20 καθηγητές και μόνο ένας στους πέντε απασχολεί περισσότερους από 100 καθηγητές (εύρος μέχρι 1.800). Σχεδόν τα τρία τέταρτα όλων των παρόχων απασχολούν 10 ή λιγότερους καθηγητές ηλεκτρονικής μάθησης, και το 81% απασχολούν 20 ή λιγότερους καθηγητές (εύρος έως 750). Ο αριθμός των εκπαιδευομένων με ηλεκτρονική μάθηση συνιστά επίσης ένα δείκτη για το μέγεθος της δραστηριότητας ηλεκτρονικής μάθησης των παρόχων: ο αριθμός των μαθητών φθάνει έως τις 25.000, με μέση τιμή 1228 μαθητές ανά πάροχο και μεσαία τιμή 120, ενώ 50% όλων των παρόχων έχουν 120 ή λιγότερους μαθητές. Σχήμα 2. Μέγεθος δραστηριότητας ηλεκτρονικής μάθησης Μια σειρά από «τυπικά προφίλ» παρόχου προκύπτουν από τα στοιχεία της έρευνας. Οι πάροχοι του δημοσίου τομέα τείνουν να είναι μεγαλύτεροι και παλαιότεροι οργανισμοί, να απασχολούν περισσότερους καθηγητές συνολικά, και μεταξύ αυτών υψηλότερο μερίδιο καθηγητών ηλεκτρονικής μάθησης. Οι πάροχοι του ιδιωτικού τομέα τείνουν να είναι μικρότεροι και νεότεροι οργανισμοί με πολύ υψηλότερο αριθμό μαθητών σε σύγκριση με τους μη ιδιωτικούς παρόχους. Το ποσοστό των καθηγητών ηλεκτρονικής μάθησης στο πλαίσιο του συνολικού διδακτικού προσωπικού του παρόχου αποτελεί δείκτη της σημασίας της δραστηριότητας ηλεκτρονικής μάθησης του παρόχου. Αυτό, σε συνδυασμό με το ποσοστό του των πακέτων ηλεκτρονικής μάθησης που προσφέρει ο πάροχος στο πλαίσιο της συνολικής εκπαιδευτικής δραστηριότητας του, προσδιορίζει το βαθμό εξειδίκευσης του παρόχου στον τομέα της ηλεκτρονικής μάθησης. Τα ευρήματα της έρευνας δείχνουν ότι ένα σχετικά μικρό ποσοστό των οργανισμών που συμμετείχαν στην έρευνα είναι εξειδικευμένοι στην ηλεκτρονική μάθηση, προσφέροντας πάνω από το 80% των υπηρεσιών εκπαίδευσης, εν όλω ή εν μέρει, μέσω ηλεκτρονικής μάθησης. 11
ΣΧήμα 3. Εξειδίκευση των παρόχων Ένα άλλο "τυπικό προφίλ" προκύπτει σε σχέση με την εξειδίκευση στην ηλεκτρονική μάθηση: οι εξειδικευμένοι πάροχοι τείνουν να είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις ή μη κυβερνητικές οργανώσεις, μικροί (σχετικά με τον αριθμό των καθηγητών που απασχολούν) και μάλλον νέοι οργανισμοί, με μεγάλο αριθμό μαθητών και πολύ υψηλή αναλογία μαθητών ανά καθηγητή. Χρηματοδότηση Η ηλεκτρονική μάθηση χρηματοδοτείται είτε από δημόσιες επιδοτήσεις (εν όλω ή εν μέρει), είτε από τους εργοδότες, είτε από τους ίδιους τους εκπαιδευόμενους. Η χρηματοδότηση του ενός τρίτου των παρόχων προέρχεται και από δημόσιες επιδοτήσεις, ενώ περισσότεροι από τους μισούς χρηματοδοτούνται και από τους εκπαιδευόμενους και από τους εργοδότες. Όλοι οι πάροχοι ανέφεραν ότι περισσότερες από μία πηγές χρηματοδότησης χρησιμοποιούνται από τους μαθητές τους. Από τα σχετικά ευρήματα της έρευνας προκύπτουν τρία πρότυπα: στη Γερμανία, την Πορτογαλία, την Εσθονία, την Πολωνία, τη Φινλανδία και την Ισπανία οι ιδιωτικές πηγές χρηματοδότησης κυριαρχούν, στο Ηνωμένο Βασίλειο και την Ελλάδα κυριαρχούν η πλήρης ή η μερική επιδότηση, στις υπόλοιπες χώρες, την Ιταλία, την Ουγγαρία και τη Σουηδία, οι διάφορες πηγές χρηματοδότησης χρησιμοποιούνται περισσότερο ομοιόμορφα. Τα πρότυπα χρηματοδότησης αντανακλούν επίσης τα κίνητρα των παρόχων για την είσοδό τους στην αγορά της ηλεκτρονικής μάθησης: ένας στους τέσσερις ξεκίνησε τη δραστηριότητά του λόγω της διαθεσιμότητας των δημόσιων επιδοτήσεων, ένας στους δύο λόγω της ζήτησης από τις ΜΜΕ ή μεγάλες εταιρείες, και ένας στους δύο λόγω της ζήτησης από ιδιώτες. Τα κίνητρα για την είσοδο στην αγορά ηλεκτρονικής μάθησης και τα τρέχοντα πρότυπα χρηματοδότησης φαίνεται να συγκλίνουν. Συνολικά, οι πάροχοι είχαν μια καλή αίσθηση των ευκαιριών της αγοράς σχετικά με τη ζήτηση από άτομα ή επιχειρήσεις, όταν αποφάσισαν να δραστηριοποιηθούν στον τομέα της ηλεκτρονικής μάθησης. Ωστόσο, σε ότι αφορά τις ευκαιρίες που προσφέρονται από τις δημόσιες επιχορηγήσεις, φαίνεται ότι η πραγματικότητα ξεπέρασε σημαντικά τις προσδοκίες τους: 67% των ερωτηθέντων παρόχων 12
ανέφεραν ότι οι δημόσιες επιδοτήσεις περιλαμβάνονται μεταξύ των σημερινών πηγών χρηματοδότησής των υπηρεσιών ηλεκτρονικής μάθησης που προσφέρουν. Σχήμα 4. Κίνητρα των παρόχων και σημερινές πηγές χρηματοδότησης Περιεχόμενο και παροχή μάθησης Όσον αφορά το περιεχόμενο της ηλεκτρονικής μάθησης, η χρήση των ΤΠΕ και η διοίκηση επιχειρήσεων είναι τα δύο πιο δημοφιλή θέματα, που προσφέρονται από το 55% των παρόχων σε όλες τις χώρες, ενώ τα λιγότερο δημοφιλή θέματα είναι αυτά του πρωτογενούς τομέα. Τα θέματα αυτά προσφέρονται από λιγότερο από 10% των παρόχων που, όπως ήταν αναμενόμενο, περιλαμβάνονται στους παρόχους που δήλωσαν ότι είναι προσανατολισμένοι προς τις περιοχές υπαίθρου. Τα τεχνικά θέματα και τα θέματα που αφορούν τον κλάδο των υπηρεσιών είναι επίσης αρκετά δημοφιλή μεταξύ των παρόχων, και προσφέρονται από 26 39% του συνολικού δείγματος. Συνολικά, όλοι οι τύποι των θεμάτων που καλύπτονται σε όλες τις χώρες της έρευνας, προσφέροντας ένα καλό φάσμα επιλογής στους ενδιαφερόμενους. Σχήμα 5. Μαθήματα που προσφέρονται με ηλεκτρονική μάθηση Η πιο δημοφιλής μέθοδος παροχής είναι η πλατφόρμα ηλεκτρονικής μάθησης (85% των παρόχων), ακολουθούμενη από ιστοσελίδες (από όπου μπορεί να κατεβεί το εκπαιδευτικό 13
υλικό), DVDs, CDs και Video (ως επί το πλείστον για διαδικτυακή μελέτη), και σε πολύ μικρό ποσοστό (8%) τα κινητά τηλέφωνα Σε ότι αφορά τα εργαλεία μάθησης οι πάροχοι προτιμούν πιο συμβατικά εργαλεία, με πολύ υψηλά ποσοστά των παρόχων να χρησιμοποιούν την ανάγνωση κειμένου και παρουσιάσεις PowerPoint, και σε μικρότερο βαθμό περιεχόμενο με κινούμενα σχέδια, βίντεο και συνημμένα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. Εκπαιδευτικά παιχνίδια και μέθοδοι μάθησης με ρόλους χρησιμοποιούνται μόνο από ένα στους πέντε παρόχους ή και λιγότερο. Ένα ακόμη "τυπικό προφίλ" προκύπτει από τα στοιχεία αυτά: οι πάροχοι που χρησιμοποιούν πιο σύγχρονες μεθόδους και εργαλεία τείνουν να είναι ιδιωτικοί, εμπορικοί, οργανισμοί με μακρότερη παρουσία στην αγορά (πάνω από 5 χρόνια ), να προσφέρουν ένα ευρύτερο φάσμα προϊόντων ηλεκτρονικής μάθησης και να εκπαιδεύουν ένα μεγαλύτερο αριθμό φοιτητών σε σύγκριση με άλλους παρόχους. «Χαρακτηριστικά προφίλ» παρόχων: πάροχοι του δημοσίου τομέα: τείνουν να είναι μεγαλύτεροι και παλαιότεροι οργανισμοί, που εξυπηρετούν ένα μικρό τμήμα της αγοράς ηλεκτρονικής μάθησης, πάροχοι του ιδιωτικού τομέα: τείνουν να είναι μικρότεροι και νεότεροι οργανισμοί που εξυπηρετούν ένα μεγάλο τμήμα της αγοράς, κανόνας η μικτή παροχή: η πλειονότητα των παρόχων προσφέρουν συμβατικά μαθήματα κατάρτισης παράλληλα με την ηλεκτρονική μάθηση, εξειδικευμένοι πάροχοι: προσφέρουν μόνο ή κυρίως ηλεκτρονική μάθηση, τείνουν να είναι ιδιωτικές επιχειρήσεις ή μη κυβερνητικές οργανώσεις, που λειτουργούν με πολύ υψηλή αναλογία φοιτητών ανά καθηγητή εξειδικευμένοι πάροχοι που χρησιμοποιούν προηγμένες μεθόδους και εργαλεία ηλεκτρονικής μάθησης: τείνουν να είναι εμπορικές επιχειρήσεις με παρουσία στην αγορά περισσότερο από 5 χρόνια, και με υψηλότερο βαθμό εξειδίκευσης από άλλους παρόχους. Στόχευση στις περιοχές υπαίθρου Ένα άλλο σημαντικό χαρακτηριστικό των παρόχων ηλεκτρονικής μάθησης στο πλαίσιο της έρευνας αυτής είναι η στόχευση τους στις περιοχές υπαίθρου. Οι πάροχοι μπορεί να στοχεύουν στις περιοχές υπαίθρου με ειδικά πακέτα της ηλεκτρονικής μάθησης για τους κατοίκους της υπαίθρου ή μπορεί να σχεδιάζουν τα προϊόντα τους για όλους, ανεξάρτητα από τον τόπο διαμονής τους, στις αστικές περιοχές ή στις περιοχές υπαίθρου. Το ποσοστό των παρόχων που στοχεύουν περιοχές υπαίθρου, παρέχοντας πακέτα ηλεκτρονικής μάθησης σχεδιασμένα για τις περιοχές αυτές, είναι μόλις πάνω από το 30% του συνολικού δείγματος και ποικίλλει σημαντικά από χώρα σε χώρα. Οι πάροχοι αυτής της κατηγορίας δεν διαφέρουν ουσιωδώς στα δομικά χαρακτηριστικά τους από τους άλλους παρόχους, εκτός από το ότι τείνουν να περιλαμβάνουν στην πελατεία τους μικρές και πολύ μικρές επιχειρήσεις σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από άλλους παρόχους. 14
Σχήμα 6. Στόχευση των παρόχων στις περιοχές υπαίθρου Προβλήματα και παράγοντες επιτυχίας Υπάρχουν ωστόσο προβλήματα στην παροχή ηλεκτρονικής μάθησης στις περιοχές υπαίθρου, για τα οποία οι περισσότεροι πάροχοι συμφωνούν. Η έλλειψη των κατάλληλων υποδομών για γρήγορο διαδίκτυο ήταν το πρόβλημα που αναφέρθηκε πιο συχνά συγκεντρώνοντας συνολικά ποσοστό 57% των παρόχων, αλλά με πολύ μεγάλες διαφορές μεταξύ των χωρών της έρευνας: στην Ελλάδα, την Ισπανία και την Ιταλία το πρόβλημα αυτό αναφέρθηκε από άνω του 75% των παρόχων, ενώ στη Σουηδία και το Ηνωμένο Βασίλειο το ποσοστό αυτό ήταν 40% ή λιγότερο. Ο ψηφιακός αναλφαβητισμός αναφέρθηκε επίσης ως ένα πρόβλημα από το 50% των παρόχων, αλλά με σημαντικά υψηλότερα ποσοστά στην Ισπανία και την Πορτογαλία (άνω του 70%), ενώ οι περιορισμένες οικονομικές δυνατότητες των κατοίκων των περιοχών υπαίθρου και η έλλειψη προσωπικού υποστήριξης στις περιοχές υπαίθρου αναφέρθηκαν ως πρόβλημα από ένα στους τέσσερις παρόχους. Σχήμα 7.Προβλήματα που ανέφεραν οι πάροχοι σε σχέση με τις περιοχές υπαίθρου Οι πάροχοι ρωτήθηκαν αν προσφέρουν προϊόντα ηλεκτρονικής μάθησης που θεωρούν καινοτομικά, και απάντησαν θετικά σε ποσοστό 56%. Οι θετικές απαντήσεις δεν διέφεραν σημαντικά μεταξύ των χωρών, κυμαινόμενες από 50 έως70%, με εξαίρεση το Ηνωμένο Βασίλειο όπου οι θετικές απαντήσεις περιορίζονται στο 40%. Οι αναφορές στην 15
καινοτομικότητα αφορούν περισσότερο την παιδαγωγική μεθοδολογία(από 27% έως 40% ) όπως την εξατομικευμένη υποστήριξη των μαθητών από τους καθηγητές, την επικοινωνία μεταξύ των μαθητών, τον συνδυασμό της ατομικής με την ομαδική εργασία και με τις συζητήσεις, τη διαδικτυακή αξιολόγηση, την επιλογή των μαθητών χωρίς διακρίσεις και αποκλεισμούς και πολύ λιγότερο τις τεχνολογικές καινοτομίες, όπως τα εκπαιδευτικά παιχνίδια ή τα κινητά τηλέφωνα (7% ή και λιγότερο). Ως σημαντικοί παράγοντες για την επιτυχή παροχή ηλεκτρονικής μάθησης αναθέρθηκαν από τους παρόχους το γρήγορο διαδίκτυο, η ανάπτυξη εκπαιδευτικού υλικού, το μάρκετιγκ, οι νέες τεχνολογίες και η εκπαίδευση του προσωπικού. Ως πλέον σημαντικός παράγων αναφέρθηκε η ανάπτυξη του κατάλληλου περιεχομένου μάθησης ώστε να ανταποκρίνεται στις ανάγκες των εκπαιδευομένων, ενώ μεγάλη σημασία δίνεται στην κατάρτιση του προσωπικού που σχεδιάζει και παρέχει την ηλεκτρονική μάθηση, στην αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών στον σχεδιασμό της μάθησης, έτσι ώστε να μην απαξιώνονται τα μέσα παροχής της ηλεκτρονικής μάθησης. Ως σημαντικοί παράγοντες επιτυχίας από την πλευρά των εκπαιδευομένων οι πάροχοι ανέφεραν τηη διάθεση για μάθηση και την αυτοπειθαρχία. Σχήμα 8. Παράγοντες που επηρεάζουν την επιτυχία της ηλεκτρονικής μάθησης 3.2 Η ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΖΗΤΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ: ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΜΑΘΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ ΕΛΕΓΧΟΥ Τα δείγματα Τα άτομα με εμπειρία ηλεκτρονικής μάθησης (ομάδα ηλεκτρονικής μάθησης) επελέγησαν μέσω των παρόχων που συμμετείχαν, δεδομένου ότι δεν επιτρέπεται η δημοσιοποίηση των ονομάτων των μαθητών, και η ερευνητική ομάδα δεν είχε άλλο τρόπο για την δημιουργία του δείγματος παρά μόνο μέσω των παρόχων. Το μέγεθος των δειγμάτων ανά χώρα κυμάνθηκε από 41 έως 474 άτομα για την ομάδα με εμπειρία ηλεκτρονικής μάθησης (μέση τιμή 158) και από 35 έως 368 (μέση τιμή 153) για την ομάδα ελέγχου. 16
Σχήμα 9. Δείγματα των ομάδων ηλεκτρονικής μάθησης και ελέγχου ανά χώρα Κοινωνικο οικονομικό προφίλ Και για τις δύο ομάδες καταγράφηκαν τα κοινωνικο οικονομικά χαρακτηριστικά τους, στοιχείο που επέτρεψε την σύγκρισή τους και την παρουσίαση του προφίλ κάθε δείγματος. Η καταγραφή δείχνει ότι οι δύο ομάδες είναι συγκρίσιμες, ως προς τα χαρακτηριστικά του φύλου, της ηλικίας και της εκπαίδευσης (για τα οποία δεν υπάρχουν σημαντικές διαφορές). Υπάρχουν ορισμένες διαφορές στον τόπο κατοικίας, με το τμήμα της ομάδας ελέγχου που προέρχεται από μικρά χωριά να είναι πολύ μεγαλύτερο από το αντίστοιχο τμήμα της ομάδας ηλεκτρονικής μάθησης, ενώ γενικότερα, η ομάδα ελέγχου προέρχεται πολύ περισσότερο από τις περιοχές υπαίθρου από ότι η ομάδα ηλεκτρονικής μάθησης. Αυτό ήταν αναμενόμενο γιατί το δείγμα της ομάδας ελέγχου προήλθε από πηγές που περιλαμβάνουν τις περιοχές υπαίθρου, ενώ αυτό δεν ήταν δυνατό για το δείγμα της ομάδας ηλεκτρονικής μάθησης με αποτέλεσμα μια πιο ισορροπημένη δομή του χαρακτηριστικού της περιοχής κατοικίας, αστικής περιοχής ή περιοχής υπαίθρου. Αυτή η έμφαση στην διάσταση της προέλευσης της ομάδας ελέγχου αντανακλάται επίσης στην κατανομή των ερωτηθέντων σε οικονομικούς τομείς και επαγγελματικές ομάδες, με ένα μεγαλύτερο τμήμα της ομάδας ελέγχου να απασχολείται στον πρωτογενή τομέα, σε σύγκριση με την ομάδα του ηλεκτρονικής μάθησης. 17
Σχήμα 10. Κοινωνικο οικονομικά χαρακτηριστικά των ομάδων ηλεκτρονικής μάθησης και ελέγχου 18
Ωστόσο, αξίζει τον κόπο να εξεταστεί πιο προσεκτικά το προφίλ της ομάδας ηλεκτρονικής μάθησης ως προς τα χαρακτηριστικά της ηλικίας και της εκπαίδευσης: σχεδόν ένας στους δύο έχει πανεπιστημιακή μόρφωση, και ανήκει στις νεότερες ηλικιακές ομάδες, ως επί το πλείστον μέχρι 35 ετών (51%) και από 35 50 (37%). Η κοινωνικο οικονομική δομή της ομάδας ελέγχου δεν είναι σημαντικά διαφορετική, αν και πιο ισορροπημένη, αλλά στην περίπτωση της οι νεότερες ηλικίες και η ανώτερη μόρφωση του δείγματος οφείλεται και στην αυτό επιλογή, λόγω του μέσου έρευνας που χρησιμοποιήθηκε (διαδίκτυο υπολογιστής). Προφίλ της ομάδας ηλεκτρονικής μάθησης: ως επί το πλείστον κάτω των 35, λιγότερο πιθανό να είναι πάνω από 50 περισσότερο πιθανό να διαμένουν σε μια αστική περιοχή και όχι σε μια περιοχή υπαίθρου ως επί το πλείστον πανεπιστημιακής ή μετα δευτεροβάθμιας εκπαίδευση, λιγότερο πιθανό να υποχρεωτικής ή δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης Ανάγκες σε δεξιότητες Οι ανάγκες σε δεξιότητες των ερωτηθέντων παρουσιάζονται στο παρακάτω γράφημα. Οι ερωτηθέντες της ομάδας ηλεκτρονικής μάθησης αναφέρθηκαν στο πιο πρόσφατο πρόγραμμα ηλεκτρονικής μάθησης στο οποίο συμμετείχαν. Αντίθετα οι ερωτηθέντες της ομάδας ελέγχου αναφέρθηκαν στο τελευταίο συμβατικό μάθημα κατάρτισης, που παρακολούθησαν, ενώ αυτοί που δεν είχαν συμμετάσχει σε περαιτέρω κατάρτιση μετά την 19
ολοκλήρωση της αρχικής τους εκπαίδευσης, αναφέρθηκαν στις τρέχουσες ανάγκες τους για μάθηση. Σχήμα 11. Ανάγκες σε δεξιότητες που αναφέρθηκαν από τις ομάδες ηλεκτρονικής μάθησης και ελέγχου Ενώ οι ανάγκες της ομάδας ηλεκτρονικής μάθησης ταιριάζουν με τα αντίστοιχα στοιχεία των παρόχων (πράγμα εν μέρει αναμενόμενο, δεδομένου το δείγμα προήλθε από τους καταλόγους των παρόχων που συμμετείχαν στην έρευνα), παρατηρούνται σημαντικές διαφορές μεταξύ της ομάδας αυτής και της ομάδας ελέγχου. Οι ερωτηθέντες της ομάδας έλεγχου χωρίς προηγούμενη εμπειρία συνεχιζόμενης εκπαίδευσης ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για την εκμάθηση γλωσσών, ενώ η ομάδα ελέγχου συνολικά ενδιαφέρεται για τα θέματα του πρωτογενούς τομέα περισσότερο από την ομάδα ηλεκτρονικής μάθησης. Οι ερωτηθέντες της ομάδας έλεγχου με προηγούμενη εμπειρία συνεχιζόμενης εκπαίδευσης δεν διαφέρουν σημαντικά από την ομάδα ηλεκτρονικής μάθησης ως προς τις ανάγκες σε δεξιότητες, ενώ αυτοί χωρίς προηγούμενη εμπειρία συνεχιζόμενης εκπαίδευσης διαφέρουν σημαντικά από τις άλλες δύο ομάδες που διαθέτουν τέτοια εμπειρία. Οφέλη Σε ότι αφορά τα οφέλη που έχουν αποκομίσει οι ερωτηθέντες της ομάδας ηλεκτρονικής μάθησης, ένας στους πέντε δηλώνει ότι έχει μάθει όλα όσα χρειάζεται, ενώ ένας στους δύο αναφέρει ότι έμαθε αρκετά. Συνολικά, πάνω από το 70% των ερωτηθέντων δήλωσαν ότι οι ανάγκες τους καλύφθηκαν σε μεγαλύτερο ή λιγότερο βαθμό. 20