ALBERTO MORAVIA Η απουσία του πατέρα

ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ ALBERTO MORAVIA Η απουσία του πατέρα Ψυχαναλυτική προσέγγιση Ε Π Ι Μ Ε Λ Ε Ι Α ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Γ. ΚΡΙΜΠΑΣ Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ ΛΙΣΣυ ΚΑΝΕΛΛΟΠΟυΛΟυ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ

Copyright Χρήστος Πονηρός Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., Αθήνα 2018 Έτος 1ης έκδοσης: 2018 Απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημάτων του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του με οποιον δήποτε τρόπο αναπα - ραγωγής έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις του ν. 2121/1993 και της Διεθνούς Σύμβασης Βέρνης- Παρισιού, που κυρώθηκε με το ν. 100/1975. Επίσης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειο θεσίας, σελιδοποίησης, εξωφύλλου και γενικότερα της όλης αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου, με φωτοτυπικές, ηλεκτρονικές ή οποιεσδήποτε άλλες μεθόδους, σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν. 2121/1993. ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ Α.Ε. ΓΡΑΦΕΙΑ: Θεμιστοκλέους 104, 106 81 Αθήνα ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ: Ζαλόγγου 11, 106 78 Αθήνα % 210-330.12.08 210-330.13.27 FAX: 210-384.24.31 e-mail: info@kastaniotis.com www.kastaniotis.com ISBN 978-960-03-6353-1

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 13 ΠΡΟΛΟΓΟΣ, Λίσσυ Κανελλοπούλου... 15 Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η 1. Από την Ψυχανάλυση και τη Λογοτεχνία στον Alberto Moravia... 23 2. Ακολουθώντας τη θεματική του συγγραφέα... 26 3. Το πολιτιστικό-ιστορικό πλαίσιο ένταξης του έργου του Moravia... 31 3.1. Υπερρεαλισμός (Breton via Freud και η σχέση του με τον Moravia)... 33 3.2. Υπαρξισμός... 36 3.3. Φροϋδική θεωρία... 38 3.3.1. Από την «Ανάπτυξη της λίμπιντο και σεξουαλικές οργανώσεις» στον «Θεό Κουρτ»... 43 3.3.2. Από την «Εισαγωγή στον Ναρκισσισμό» στο «Εγώ κι αυτός»... 45

8 ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ Μ Ε Ρ Ο Σ Α ΣΗΜΕΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ 1. Οιδιπόδειο Σύμπλεγμα («Πέρα από μιαν ηθελημένη απλοποίησιν και σχηματοποίησιν...»)... 51 2. «Ἄνθρωπος γὰρ ἄνθρωπον γεννᾶ»... 78 3. Από την «Ψυχολογία της ερωτικής ζωής» στο ερωτικό τρίγωνο... 91 3.1. Η γυναίκα-ερωμένη, το υποτιμημένο σεξουαλικό αντικείμενο, ο άνδρας, ο απατημένος σύντροφος και ο ζημιωμένος πατέρας.. 91 3.2. Η ασύνειδη ομοφυλοφιλία: Μια άλλη όχι διαφορετική εκδοχή... 108 4. «Ο Διαγραμμένος Άλλος»... 113 4.1. Όπως δια-γράφεται από τους σχιζοφρενείς Desideria και Rico... 113 4.2. Όπως δια-γράφεται στο σύνολο του μοραβιακού έργου... 126 4.3. Όπως δια-γράφεται από τον Guido (Μια παραδειγματική παρακολούθηση του ενοχλητικού Άλλου).. 140 4.4. Ο Moravia και ο Άλλος... 144 5. Freud VS Marx... 149 6. «Τα πέντε όνειρα» κατά τον Sigmund Freud (Όνειρα ονειρικά...)... 159 Μ Ε Ρ Ο Σ Β Ο ΚΟΜΦΟρΜιΣΤΗΣ (ΜΙΑ ΠΑΡΑ-ΔΕΙΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ) 1. Οι λόγοι επιλογής του έργου... 175 2. Καθήλωση στην προγενετήσια περίοδο (Περι-συλλογή, Ενοχές, Έγκλημα και Τιμωρία)... 179

A LBERTO MORAV IA: Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ 9 3. Η μητέρα και «το στάδιο του καθρέφτη»... 186 4. Ο «απo-κλεισμένος» Πατέρας... 194 5. Η ταύτιση με τον Φαλλό... 205 6. Η απατηλή λάμψη του Φασισμού (Από το αίτιο στο αιτιατό)... 211 7. Το «αντικείμενο μικρό α»... 221 8. Ονοματοδοσία («Η πρωτοκαθεδρία του Σημαίνοντος»)... 235 8.1. Το όνομα Lino... 235 8.2. Mare + cielo > Marcello... 239 Εν είδει επιλόγου (Από τον Marcello στον «Paul»)... 241 ΠΙΝΑΚΑΣ Ι... 243 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ... 245 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 301

Ένα βιβλίο δεν είναι ένα βιβλίο, αλλά ένας άνθρωπος που μιλά. A. MORAVIA 1

Ε ι σ α γ ω γ Η Οι ποιητές και η μαρτυρία τους πρέπει να εκτιμώνται πολύ, καθώς γνωρίζουν πολλά πράγματα μεταξύ ουρανού και γης, τα ο- ποία η σχολαστική μας σοφία δεν έχει καν ονειρευτεί. Στην ψυχολογία μάλιστα βρίσκονται τόσο μπροστά από μας, τους κοινούς ανθρώπους, διότι αντλούν από πηγές που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμα για την επιστήμη. S. FREud, «Η φαντασίωση και τα όνειρα στην Gradiva του W. Jensens». 16 1. Α Π Ο Τ Η Ν Ψ υ Χ Α Ν Α Λ υ Σ Η Κ Α Ι Τ Η Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν Ι Α Σ Τ Ο Ν A L B E R T O M O R A V I A Εκατό και πλέον χρόνια απο τη δημοσίευση της Ερμηνείας των ονείρων και της Ψυχοπαθολογίας της καθημερινής ζωής και η Ψυχανάλυση 17 έχει κατακτήσει τις ζωές μας, αποτελώντας αδιαμφισβήτητο μέρος του πολιτιστικού μας γίγνεσθαι. 18 Από την κατάκτηση αυτή δεν θα μπορούσε φυσικά να μείνει ανεπηρέαστη η Λογοτεχνία. Η S. Felman, μάλιστα, μάς υπενθυμίζει πως «αυτό που είναι μεθοδολογικά κρίσιμης σημασίας δεν είναι πια η εφαρμογή της Ψυχανάλυσης στη Λογοτεχνία, αλλά η μεταξύ τους αλληλοδιαπλοκή». 19 Η αμφίδρομη σχέση μεταξύ Ψυχανάλυσης και Λογοτεχνίας δεν είναι σίγουρα καινούργια. Ας θυμηθούμε την ενασχόληση του Freud με την Gradiva του W. Jensens, το έργο του dostoyevsky, τον Άμλετ και, βέβαια, με την ελληνική μυθολογία 20 (μύθος του Οιδίποδα, του Νάρκισσου, της Άρτεμης, της Ηλέκτρας). Εξάλλου, ο ίδιος αρνήθηκε πως του ανήκε η ανακάλυψη του ασυνειδήτου, αποδίδοντάς την

24 ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ στους συγγραφείς και στους ποιητές, για τους οποίους έτρεφε μεγάλη εκτίμηση, μια εκτίμηση που το μέγεθος και η ειλικρίνειά της φανερώνεται από το πειραματικό κιόλας στάδιο της Ψυχανάλυσης 21 όταν αποκλειστικό πεδίο μελέτης ήταν τα φανταστικά πρόσωπα των δημιουργών και που συνεχίζεται μέχρι και τις μέρες μας, καθώς με τη μελέτη της Λογοτεχνίας ασχολούνται, δείχνοντας μεγάλο θαυμασμό, και οι επίγονοι του Freud. 22 Θαυμασμός που, χάρη στον Lacan, γονιμοποιήθηκε με το αυξανόμενο στη δεκαετία του 60 και 70 κύρος των ανθρωπιστικών επιστημών, ανοίγοντας ένα νέο δρόμο στην Ι- στορία της Ψυχανάλυσης. 23 Ας θυμηθούμε επίσης τη μαθητεία του Lacan στους υπερρεαλιστές, 24 στους οποίους ο Γάλλος διανοούμενος οφείλει πολλά, αφού, κατά τον S. Alexandrian: «η θεωρία του ασυνειδήτου δομημένου ως γλώσσα, η ρητορική του φαντασιακού, οι θέσεις του περί της επιθυμίας [...] αντλήθηκαν από τη μεγάλη ποιητική πηγή κάποιων γραπτών του Breton». 25 Όσον αφορά τώρα τη χώρα μας θα μπορούσαμε να αναφερθούμε στο έργο διακεκριμένων ψυχαναλυτών, όπως του Άγγελου Δόξα 26 και πιο πρόσφατα του Γ. Ασλανίδη, 27 της Α. Ποταμιάνου, 28 του Ν. Νικολαΐδη 29 και, βέβαια, του Πέτρου Χαρτοκόλλη. 30 Ανατρέχοντας στην άλλη πλευρά της αμφίδρομης σχέσης Λογοτεχνίας-Ψυχανάλυσης θα μπορούσαμε να θυμηθούμε την επιρροή που άσκησε ο Freud στους υπερρεαλιστές και πιο συγκεκριμένα στους ποιητές της χώρας μας Ν. Ράντο και Α. Εμπειρίκο. 31 Ο τελευταίος, μάλιστα, μαθήτευσε κοντά στο κορυφαίο Γάλλο ψυχαναλυτή R. Laforgue και άσκησε την Ψυχανάλυση για είκοσι περίπου χρόνια. Την επιρροή της Ψυχανάλυσης όμως, αν και πιο αμυδρά, δέχτηκε και η πεζογραφία μας. Για παράδειγμα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τα ονόματα των Ν. Καζαντζάκη, 32 Γ. Χειμωνά, Μ. Καραγάτση, 33 Α. Κοτζιά. 34 Το ίδιο γόνιμη ήταν η συμβολή της Ψυχανάλυσης και στην άλλη πλευρά του Ιονίου, όπου μάλιστα διακρίνουμε μια περισσότερο ισοδύναμη κατανομή ανάμεσα στον ποιητικό και στον πεζό λόγο: από τον Saba 35 και τον Gadda μπορούμε να περάσουμε στους Svevo, 36 Savinio, debene-

A LBERTO MORAV IA: Η ΑΠΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΤΕΡΑ 25 detti, στην Ε. Μorante και βέβαια στον σύζυγό της, τον A. Mo - ravia. 37 Δεν είναι όμως μόνο η εδραίωση της Ψυχανάλυσης στο πολιτιστικό γίγνεσθαι αυτή που επιβάλλει μια τέτοια ερμηνευτική προσέγγιση, αλλά και μια πλειάδα από ψυχαναλυτές, φιλοσόφους και κριτικούς. Η Kristeva, ο Genette, ο Starobinski, ο Barthes μας παροτρύνουν να σταθούμε στα αποτελέσματα αυτής της αρμονικής σύζευξης, της «ευεργετικής διαπίδυσης» (όπως θα έλεγε και ο Θ. Τζούλης) α- νάμεσα στην κριτική της Λογοτεχνίας και στην Ψυχανάλυση. 38 Μάλιστα, κατά τον J. Culler (Καθ. Αγγλικής και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Cornel των ΗΠΑ), η Ψυχανάλυση, από κοινού με τον Μαρξισμό, αποτελεί την ισχυρότερη σύγχρονη ερμηνευτική, 39 και κατά τον A. Green, οι ανακαλύψεις της Ψυχοδυναμικής θεωρίας είναι απαραίτητες στο έργο της κριτικής. Εξαίροντας, μάλιστα, τη συμβολή της διερωτάται: Ποιος κακομεταχειρίζεται περισσότερο τα προϊόντα της κουλτούρας; Αυτός που επιδιώκει από την έρευνά τους μια νέα θεώρηση, που κάνει την υπόθεση ότι είναι ακόμα ικανά να παράγουν, παρ ό- λο τον υπέρογκο σωρό από αναγνώσεις που ήδη υπάρχουν, ή αυτός που δεν παραθέτει στο έργο παρά ένα παραφραστικό σχόλιο που το διαπερνάνε τα προϋποτιθέμενα μιας γνώσης αυτονόητης και απαλλάσσει τον εαυτό του από κάθε αναθεώρηση; 40 Στις σκέψεις αυτές ο A. Green βρίσκει στον κριτικό R. Barthes έ- ναν πολύτιμο σύμμαχο, αφού και αυτός παρότρυνε τους συναδέλφους του περίπου τρεις δεκαετίες πριν να γονιμοποιήσουν τη σκέψη τους δοκιμάζοντας από τους καρπούς της Ψυχανάλυσης. 41 Φτάνοντας μάλιστα στη Γαλλία του σήμερα, διαπιστώνουμε ότι έχει διαμορφωθεί μια νέα κριτική αντίληψη, έτσι που οι περισσότερες μορφές τέχνης προσεγγίζονται μέσα από τους δρόμους της Ψυχανάλυσης. 42 Στους φιλολογικούς κύκλους ενστερνίζονται πια όλο και περισσότερο την αυτοδυναμία-αυτοτέλεια του λογοτεχνικού κειμένου και η μελέτη

26 ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΟΝΗΡΟΣ της βιογραφίας του συγγραφέα, ως εργαλείο ερμηνείας του, υποχωρεί, καθώς πληθαίνουν οι ειδικοί που μας επισημαίνουν ότι δεν είναι (τόσο) η βιογραφία που εξηγεί το κείμενο, όσο το ότι το κείμενο δημιουργεί μιαν άλλη βιογραφία. 43 Ειδικότερα, στην περίπτωση του διαχρονικού και επίκαιρου Mora via 44 πιστεύουμε ότι αυτού του είδους η προσέγγιση θα είναι α- ποτελεσματικότερη λόγω των ακόλουθων σημείων που αφορούν: α) τη θεματική των έργων του, β) το πολιτιστικό-ιστορικό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται, γ) τις μαρτυρίες του ίδιου του συγγραφέα, δ) τις απόψεις της κριτικής, ε) την ψυχοσωματική ιδιαιτερότητα του συγγραφέα, αφού, όπως είναι γνωστό, η Ψυχανάλυση αναπτύχθηκε α- ξιοποιώντας την ψυχοθεραπεία ανθρώπων στους οποίους η ενέργεια ήταν παγιδευμένη. Έτσι, ο Moravia, «φλερτάροντας» με τη σχιζοφρένεια, ίσως και την υστερία, 45 με τη φήμη του «διανοουμένου», του επαγγελματία και βραβευμένου λογοτέχνη, 46 βρίσκει τον τρόπο ο οποίος δεν είναι άλλος από την αισθητική απόλαυση να ανακοινώσει στον αναγνώστη και συγχρόνως να ανακινήσει στην επιφάνεια της συνείδησής του σημασιολογικά φορτία που καταπιέζει και τον καταπιέζουν. 47 Φορτία που, για τη στενότερη παρακολούθησή τους, επιβάλλεται να πάμε πέρα από τη φαινομενική πραγματικότητα. 48 Ας δούμε, όμως, τώρα εκτενέστερα τους δύο πρώτους λόγους, συμπεριλαμβάνοντας σ αυτούς τις μαρτυρίες του ίδιου του Moravia καθώς και τις απόψεις των κριτικών.