Υγιεινή Ιχνοστοιχεία Λεοτσινίδης Μιχάλης Καθηγητής Υγιεινής Ιατρική Σχολή Πανεπιστήμιο Πατρών
Επίπεδα των διαφόρων στοιχείων στον άνθρωπο Ο κύριος όγκος της ζώσης ύλης αποτελείται από άνθρακα, υδρογόνο, οξυγόνο, άζωτο και θείο. Εν τούτοις στους ανθρώπινους ιστούς και στα υγρά του σώματος έχουν προσδιοριστεί περισσότερα από 100 στοιχεία συνολικά. Το ασβέστιο, ο φωσφόρος, το κάλιο, το νάτριο και το χλώριο βρίσκονται στον άνθρωπο σε ποσότητες της τάξης των γραμμαρίων ανά χιλιόγραμμο ιστού. Στοιχεία των οποίων οι ποσότητες είναι μικρότερες από 100 mg/kg ή 0,01% του ανθρωπίνου σώματος θεωρούνται σαν ιχνοστοιχεία.
Ιχνοστοιχεία (συγκεντρώσεις μικρότερες του 100 mg/kg) Στοιχείο Ποσότητα σε mg/kg Τμήμα Οργανισμού Σίδηρος 64 Αιμοπρωτεΐνες, ήπαρ Ψευδάργυρος μεμβράνες 26 Νουκλεϊνικά οξέα, κυτταρικές Χαλκός 11 Ήπαρ, πρωτεΐνες ορού Ιώδιο 0,1 Θυρεοειδής Μαγγάνιο 0,23 Αρτηριακό σύστημα Σελήνιο 0,28 Κυτταρικές μεμβράνες, ένζυμα Χρώμιο 0,085 Πνεύμονες, ήπαρ, σπλήνας Κοβάλτιο 0,01 Βιταμίνη Β-12 Βανάδιο 0,2 Μιτοχόνδρια Μολυβδαίνιο 0,13 Ένζυμα
Μέταλλα με Διατροφική Σημασία Ορισμένα μέταλλα είναι σημαντικά για τη λειτουργία του οργανισμού Cu Fe Mg Mn Se Zn Cr Χαλκός (Cu) Σίδηρος (Fe) Μαγνήσιο (Mg) Μαγγάνιο (Mn) Σελήνιο (Se) Ψευδάργυρος (Zn) Χρώμιο (Cr)
Τοξικά Μέταλλα Al As Cd Pb Hg Hg-CH 3 Ni Sn Αλουμίνιο (Al) Αρσενικό (As) Κάδμιο (Cd) Μόλυβδος (Pb) Υδράργυρος Ανόργανος (Hg) Υδράργυρος Οργανικός (Hg-CH 3 ) Νικέλιο (Ni) Κασσίτερος (Sn)
Θεμελιώδη Ιχνοστοιχεία Τοξικά Ιχνοστοιχεία
Ιατρικής Σημασίας Ορισμένα μέταλλα χρησιμοποιούνται στη θεραπεία ασθενειών Bi Ga Au Li Pt Βισμούθιο (Bi) Γάλλιο (Ga) Χρυσός (Au) Λίθιο (Li) Λευκόχρυσος (Pt)
Εκτίμηση κινδύνου (Health Risk Assessment) TDI = (NOAEL or LOAEL) / UF όπου TDI: ανεκτή ημερήσια πρόσληψη της υπό εξέταση χημικής ουσίας (mg/kg ή μg/kg βάρους σώματος) NOAEL : επίπεδο ουσίας όπου δεν παρουσιάζονται τοξικές επιπτώσεις (no-observed-adverse-effect level) LOAEL : επίπεδο ουσίας όπου παρουσιάζονται οι ελάχιστες τοξικές επιπτώσεις (lowest-observed-adverse-effect level) UF : παράγοντας αβεβαιότητας (uncertainty factor)
Η οδηγός-τιμή για μία συγκεκριμένη χημική ουσία προκύπτει από την εξίσωση: GV = (TDI x bw x P) / C όπου GV : οδηγός-τιμή (guideline-value) bw : βάρος σώματος (60 κιλά για ενήλικες, 10 κιλά για παιδιά, 5 κιλά για βρέφη) P : ποσοστό της ημερήσιας ανεκτής πρόσληψης που αναλογεί στην πηγή πρόσληψης (πχ. πόσιμο νερό, τροφή κλπ) C : ημερήσια κατανάλωση της συγκεκριμένης πηγής πρόσληψης (πχ. για πόσιμο νερό 2 λίτρα για ενήλικες, 1 λίτρο για παιδιά, 0,75 λίτρα για βρέφη).
Μόλυβδος Pb Ο μόλυβδος απαντάται φυσικώς στο γήινο φλοιό (13 mg/kg) συνήθως υπό τη μορφή συμπλόκων και σπανίως ως μέταλλο. Χρήσεις: μπαταρίες των οχημάτων, πυρομαχικά, σωληνώσεις επικαλύψεις καλωδίων, υλικά προστασίας από τη ραδιενέργεια, βαφές, κεραμικά στιλβώματα. Ο τετρααιθυλιούχος και ο τετραμεθυλιούχος μόλυβδος χρησιμοποιούντο στο παρελθόν ως πρόσθετα της βενζίνης για την αύξηση του αριθμού των οκτανίων.
Ο μόλυβδος στο περιβάλλον προέρχεται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες. Ο μόλυβδος εισέρχεται στο περιβάλλον μέσω εκπομπών από ορυχεία μολύβδου αλλά και άλλων μετάλλων και από εργοστάσια που παράγουν ή χρησιμοποιούν μόλυβδο, κράματα και ενώσεις μολύβδου. Ο μόλυβδος απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα κατά την καύση του άνθρακα, του λαδιού και των αποβλήτων. Ο μόλυβδος εισέρχεται στην τροφική αλυσίδα από κατανάλωση ρυπασμένων φυτών και ζώων από ανώτερα ζώα
Επίπεδα προσλαμβανόμενου Pb από τη διατροφή Νερό Υπόγεια & επιφανειακά νερά: 6 έως 50 μg/l. Γλασκόβη: >100 μg/l στο 40% των δειγμάτων (1986). Αν θεωρηθεί συγκέντρωση μολύβδου στο πόσιμο νερό 5 μg/l, η πρόσληψη μολύβδου από το νερό υπολογίζεται σε 3,8 μg/ημέρα (βρέφη) και σε 10 μg/ημέρα για ενήλικες (WHO, 2003)
Τροφές Κύρια πηγή του προσλαμβανόμενου μολύβδου (φυτά ρυπασμένα με μόλυβδο). Φυτά που αναπτύσσονται σε εδάφη που περιέχουν 1 ppm μολύβδου έχουν δείξει 20-25 ppm ανά γραμμάριο στάχτης. Σε φρούτα και λαχανικά που αναπτύσσονται πολύ κοντά στις πλευρές αυτοκινητοδρόμων υψηλής κυκλοφορίας έχουν προσδιορισθεί επίπεδα μολύβδου μέχρι 3000 ppm.
Γαλακτοκομικά προϊόντα Κρέας, ψάρι & κοτόπουλο Δημητριακά Λαχανικά Όσπρια και ξηροί καρποί Φρούτα Λάδι, λίπη και σάλτσες Ζάχαρη, καρυκεύματα και γλυκαντικά Αναψυκτικά Μέση συγκέντρωση (μg/g) Pb σε τροφές 0,14 0,12 0,1 0,08 1980-1982 1991-1996 0,06 0,04 0,02 0
Συγκέντρωση (μg/ημέρα) Πρόσληψη Pb σε διάφορες χώρες 200 Tolerable Daily Intake 210μg/ημέρα 160 120 80 40 0 Σουηδία Φιλανδία Καναδάς Κορέα Κίνα Μεγ. Βρετανία Ιταλία Ινδία Ελλάδα Βέλγιο
https://en.wikipedia.org/wiki/lead_poisoning
Συνεισφορά διαφόρων πηγών μολύβδου Νερό και άλλος πηγες 10% Αέρας 15% % 90 Τροφές 20% 70 Contribution of lead 50 Σκόνη/ Έδαφος 55% 30 10 https://pixabay.com/el/%ce%ac%ce%bd%ce%b8%cf%81%cf%89%cf%80%ce%bf%cf%82- %CF%84%CF%8D%CF%80%CE%BF%CF%82-%CE%BA%CF%8C%CE%BC%CE%B9%CE%BA- %CF%87%CE%B1%CF%81%CE%B1%CE%BA%CF%84%CE%AE%CF%81%CE%B1-294505/
Όρια Pb Μόλυβδος: group 2B (κατά IARC) δηλαδή στις πιθανώς καρκινογόνες ουσίες για τον άνθρωπο JECFA (1986) για βρέφη & παιδιά PTWI: 25 μg μολύβδου / κιλό σώματος TDI: 3,5 μg/kg ημέρα JECFA (1993) για όλες τις ηλικίες Νερό: 10μg/l (WHO, 2003)
Testing for lead 10-14 μg/dl rescreen; start prevention. 15-19 μg/dl Determine source and diet advice. 20-24μg/dL May need medical treatment. 44 μg/dl + Serious poisoning, seek immediate medical care.
Βιοχημική επίδραση - Τοξικότητα 1) Παρεμποδίζει την παραγωγή ερυθρών κυττάρων στον μυελό των οστών 2) Εμποδίζει την σύνθεση της αιμογλοβίνης, επεμβαίνοντας σε δύο ενώσεις απαραίτητες για το σχηματισμό της, στο δ-αμινολεβουνυλικό οξύ και στην κοπροπορφυρίνη III. Κατά την δηλητηρίαση με μόλυβδο και οι δύο ενώσεις αποβάλλονται στα ούρα σε μεγαλύτερες συγκεντρώσεις από τις φυσιολογικές, που για την κοπροπορφυρίνη είναι 0,5-1,5 μg/1 ενώ σε άτομα με δηλητηρίαση από μόλυβδο τα επίπεδα της κοπροπορφυρίνης είναι 9,8 μg/1. Χρόνια δηλητηρίαση με μόλυβδο προκαλεί βλάβες στο κεντρικό νευρικό σύστημα, στο γαστροεντερικό, στο αιματολογικό και στο νεφρικό. Οξεία δηλητηρίαση από μόλυβδο είναι σπάνια αλλά στη βιβλιογραφία αναφέρονται μαζικές δηλητηριάσεις σε αμερικάνικες φτωχογειτονιές όπου 400.000 παιδιά αρρώστησαν, 200 από αυτά πέθαναν και 800 παρουσίασαν μόνιμες βλάβες νοημοσύνης. Τα παιδιά δηλητηριάστηκαν από χρώματα μολύβδου που ήσαν βαμμένα τα σπίτια.
Κάδμιο Cd Το κάδμιο χημικά μοιάζει με τον ψευδάργυρο, τον οποίο και ανταγωνίζεται. Χρήσεις: ως αντιδιαβρωτικό στην κάλυψη μεταλλικών επιφανειών, σε χρωστικές, στις μπαταρίες, σε ηλεκτρονικά συστήματα και σε πυρηνικούς αντιδραστήρες
Επίπεδα προσλαμβανόμενου Cd από τη διατροφή Νερό Μη μολυσμένα νερά: <1μg/l WHO/UNEP, 1989: max 100 μg/l (Rio Rimao- Περού) Ολλανδία, 1982: 0,1-0,2 μg/l στο 1% των 256 δειγμάτων πόσιμου νερού που εξετάστηκαν
Τροφές Κυριότερη πηγή πρόσληψης καδμίου Καρποί που έχουν μεγαλώσει σε μολυσμένα εδάφη ή εδάφη που αρδεύονται με μολυσμένο νερό καθώς και ζώα που μεγάλωσαν σε μολυσμένα λιβάδια μπορεί να περιέχουν υψηλές συγκεντρώσεις καδμίου Η ημερήσια προσλαμβανόμενη ποσότητα από τον άνθρωπο με τις τροφές υπολογίζεται σε 10-35 μg Δόση 3 mg καδμίου: όχι οξείες επιδράσεις Θανατηφόρα δόση: 350-3500 mg καδμίου
Όρια Cd Η JECFA (2000): η συνολική ημερήσια πρόσληψη καδμίου δεν πρέπει να υπερβαίνει το 1 μg/kg βάρους σώματος. PTWI : 7 μg/kg WHO : 3 μg/l (πόσιμο νερό) Ευρωπαϊκή Ένωση: 5 μg/l.
Βιοχημική επίδραση - Τοξικότητα Η τοξική επίδραση οφείλεται κυρίως στα δισθενή ιόντα που επιδρούν στη λειτουργία πολλών ενζύμων (διυδρογονάσεις, ένζυμα σύνθεσης του δ- αμινολεβουλινικού οξέος). Οξεία δηλητηρίαση: εμετός, διάρροια, σπαστική κολίτιδα κατ κοιλιακοί πόνοι Χρόνια δηλητηρίαση: ανοσμία, νεφρικές διαταραχές και πνευμονικό εμφύσημα, πιθανότητα καρκίνο των πνευμόνων και πρωτεϊνουρία από βλάβες των νεφρικών σωληναρίων. Η πρωτεϊνουρία χρησιμοποιείται σαν δείκτης δηλητηρίασης στους εργαζομένους που εκτίθενται στο μέταλλο κατά τη διάρκεια της εργασίας τους. Πειραματικές ενδείξεις υπάρχουν ότι οι βλάβες των σωληναρίων αρχίζουν όταν η συγκέντρωση του καδμίου ~τα νεφρά ξεπερνά τα 200 μg/g υγρού βάρους. Συσσωρεύεται στα νεφρά καθώς και στο ήπαρ, στους πνεύμονες και στα οστά όπου οδηγεί σε διαταραχή του μηχανισμού ασβεστίου. Είναι μεταλλαξιγόνο και καρκινογόνο. Η ημιζωή ανέρχεται σε 38 έτη.
Νικέλιο Ni Άσπρο, γυαλιστερό, σκληρό μέταλλο. Κράματα Ni: σκληρά και ανθεκτικά σε θέρμανση και διάβρωση Χρήσεις: μπαταρίες Ni-Cd, νομίσματα, σε συγκεκριμένες χρωστικές. Υπολογίζεται ότι το 8% του νικελίου χρησιμοποιείται σε οικιακές συσκευές
Επίπεδα προσλαμβανόμενου Ni από τη διατροφή Νερό Ολλανδία υπόγεια νερά: 7,9 μg/l (αστικές) 16,6 μg/l (αγροτικές περιοχές). Ευρωπαϊκή Ένωση πόσιμα νερά: <10 μg/l (IPCS, 1991). ΗΠΑ: το 97% των δειγμάτων (ν=2503) περιείχαν νικέλιο <20 μg/l (ATSDR, 1996) Η συγκέντρωση νικελίου στο πόσιμο νερό μπορεί να αυξηθεί λόγω βιομηχανικής ρύπανσης ή αν το νερό περνά από πετρώματα πλούσια σε νικέλιο.
Τροφές Τα επίπεδα του νικελίου στις τροφές είναι της τάξεως των 0,01-0,1 mg/kg. Σκεύη μαγειρικής που περιέχουν νικέλιο ή κράματα του προσθέτουν πρόσληψη λίγων mg Ni Μέση ημερήσια κατανάλωση: ~ 0,5 mg ή λιγότερο.
Μαύρο αλεύρι Φασόλια, καρποί, καρύδια Κακάο Ζυμαρικά Κρέας Γαλακτοκομικά προϊόντα Μέση συγκέντρωση (μg/g) Ni σε τροφές 12 10 8 6 4 2 0 2005 (WHO) 1994 (Ελλάδα)
Όρια Ni NOAEL: 2,2 mg νικελίου /kg ημέρα. Παράγοντας αβεβαιότητας 100 (10 για την μετάβαση από το ένα είδος στο άλλο και 10 για την εντός του ιδίου είδους μετάβαση) TDI: 22 μg/kg σώματος. WHO: 70 μg/l εξάγεται η Πόσιμο νερό Ευρωπαϊκή Ένωση: 20 μg/l.
Υδράργυρος Hg Μέταλλο φυσικής & ανθρωπογενούς προέλευσης. Χρήσεις: ως κάθοδος σε ηλεκτρολυτικές εφαρμογές, σε ηλεκτρικές εφαρμογές (λάμπες υδραργύρου, κελία), σε όργανα (θερμόμετρα, διακόπτες, βαρόμετρα κλπ), σε αγροχημικά, μυκητοκτόνα, αντισηπτικά, συντηρητικά κλπ
Επίπεδα προσλαμβανόμενου Hg από τη διατροφή Νερό <0,5μg/l (επιφανειακά & υπόγεια) Αυξημένες συγκεντρώσεις υδραργύρου (έως 5,5 μg/l) παρουσιάστηκαν σε πηγάδια στο Izu Oshima Island (Ιαπωνία), περιοχή με συχνή ηφαιστειακή δραστηριότητα (1989)
Τροφές Κύρια πηγή πρόσληψης υδραργύρου για τους ανθρώπους Ψάρια βασική πηγή Hg Μέση ημερήσια πρόσληψη: 2-20 μg Πολύ μεγαλύτερη σε περιοχές όπου το νερό είναι ρυπασμένο με υδράργυρο ή σε περιοχές που η κατανάλωση ψαριών αποτελεί σημαντικό ποσοστό της συνολικής δίαιτας
Όρια Hg JECFA (1988): PTWI 5 μg Hg/kg σώματος (για το γενικό πληθυσμό) JECFA (2003): PTWI 1,6 μg (CH 3 )Hg + /kg σώματος (για έγκυες και θηλάζουσες) WHO: 6 μg/l Πόσιμο νερό Ευρωπαϊκή Ένωση: 1 μg/l.
Αρσενικό As Είναι το εικοστό πιο κοινό στοιχείο του στερεού φλοιού της γης Χρήσεις: τρανζίστορ, laser, ημιαγωγοί, επεξεργασία γυαλιού & χρωστικών, χαρτοποιία, πυρομαχικά και συντηρητικά ξύλου. Περιορισμένα ως εντομοκτόνα, πρόσθετα κτηνοτροφής και φαρμακευτικά προϊόντα.
Επίπεδα προσλαμβανόμενου As από τη διατροφή Νερό Φυσικά νερά & ωκεανοί: 1-2 μg/l. Αύξηση σε περιοχές με ηφαιστειακή δραστηριότητα, με θειούχα μεταλλεύματα, κοντά σε βιομηχανίες αγροχημικών αλλά και σε περιοχές με φυσικές πηγές αρσενικού.
Τροφές Το ημερήσιο ποσό αρσενικού που λαμβάνεται από τη διατροφή ποικίλλει εξαιτίας των διακυμάνσεων στην κατανάλωση ψαριών και οστρακοειδών. Ψάρια: 0,4 έως 118 mg/kg Κρέας: έως 0,44 mg/kg Η μέση ημερήσια πρόσληψη αρσενικού εκτιμάται σε 16,7 με 129 μg για τους ενήλικες και σε 1,26-15,5 μg για τα παιδιά
Όρια για το αρσενικό Η IARC έχει κατατάξει το ανόργανο αρσενικό στο group 1 (καρκινογόνο για τον άνθρωπο) Δόσεις 1000 έως 2000μg ανά κιλό βάρους σώματος μπορεί να προκαλέσουν το θάνατο. JECFA (1989): PTWI 15 μg inorganic As/kg σώματος (TDI: 2 μg inorganic As/kg) Πόσιμο νερό 10 μg/l
ΘΕΜΕΛΙΩΔΗ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Χρώμιο Οι τροφές περιέχουν χρώμιο σε συγκεντρώσεις από <10 έως 1300μg/kg. Οι υψηλότερες συγκεντρώσεις έχουν βρεθεί στο κρέας, στο ψάρι, στα φρούτα και στα λαχανικά. Τα σκεύη που χρησιμοποιούνται στην παρασκευή των τροφίμων πιθανά συνεισφέρουν στα επίπεδα χρωμίου.
Η μέση πρόσληψη χρωμίου από τροφή και νερό κυμαίνεται σε 52-943 μg/ημέρα. Στο Ηνωμένο Βασίλειο η ολική πρόσληψη χρωμίου από τον αέρα, το νερό και την τροφή για το γενικό πληθυσμό υπολογίζεται σε 78-106 μg/ημέρα. Η τροφή συνεισφέρει στο 93-98% ενώ το νερό στο 1,9-7% της πρόσληψης.
Διατροφική ανάγκη σε Cr Η ημερήσια ανάγκη σε αφομοιώσιμο τρισθενές χρώμιο για ένα ενήλικα εκτιμάται σε 0,5-2μg. Υποθέτοντας 25% απορρόφηση για το βιολογικά δεσμευμένο Cr +3 στην τροφή, η απαραίτητη ημερήσια τροφοδοσία σε Cr +3 είναι 2-8μg, ποσότητα που ισοδυναμεί με 0,03-0,13 μg/kg Cr +3 (Daily Dietary Requirement)
Όρια για το Cr Πόσιμο νερό Το όριο των 50μg/l, το οποίο θεωρείται απίθανο να προκαλέσει σημαντικούς κινδύνους στην ανθρώπινη υγεία, έχει διατηρηθεί ως προσωρινή οδηγός τιμή έως ότου και εάν υπάρξουν δεδομένα ικανά να οδηγήσουν σε μείωση του ορίου αυτού.
Ψευδάργυρος Zn Τροφές με ψευδάργυρο είναι τα θαλασσινά και τα κρέατα, τα ολικά δημητριακά, το γάλα και τα γαλακτοκομικά προϊόντα, οι ξηροί καρποί και τα όσπρια. Τα λαχανικά και τα φρούτα δείχνουν χαμηλότερη περιεκτικότητα σε ψευδάργυρο αν και μπορεί να προσλάβουν από το έδαφος ψευδάργυρο που τυχόν έχει επικαθήσει.
Ψητό μοσχάρι Κοτόπουλο στήθος Κοτόπουλο μπούτι Ψάρια Τυρί Γάλα Πατάτες Αρακάς Ψωμί σίκαλης Ψωμί άσπρο Ψωμί σταρένιο Μέση συγκέντρωση (μg/g) Zn σε τροφές 70 60 50 40 30 20 10 0
Μέση συγκέντρωση (mg/ημέρα) Πρόσληψη Zn σε διάφορες χώρες 30 25 20 15 10 5 0 Ολλανδία Βραζιλία Ινδία Ελλάδα Μεγ. Βρετανία ΗΠΑ/Καναδάς
Όρια για τον Zn Συνιστώμενη ημερήσια δόση RDA ενήλικες άνδρες: 15 mg/ ημέρα (0,25 mg/kg) ενήλικες γυναίκες: 12 mg/ημέρα παιδιά :10 mg/ ημέρα - βρέφη 5 mg/ ημέρα Μέγιστη Ανεκτή Ημερήσια Πρόσληψη (PMTDI) 1,0 mg/kg σώματος.
Χαλκός Cu Ο χαλκός είναι βασικό μέταλλο για τον άνθρωπο, απαραίτητο σε πολλά ένζυμα. Η ημερήσια προσλαμβανόμενη ποσότητα χαλκού από τον άνθρωπο είναι 2-5 mg περίπου (μόνο τα 0,6-1,6 mg απορροφώνται). Οι ημερήσιες ανάγκες σε χαλκό είναι 80 μg για τα παιδιά και 5-30 μg για τους ενήλικες. Ο συνολικός περιεχόμενος χαλκός στον άνθρωπο είναι περίπου 100-150 mg.
Μέση συγκέντρωση (μg/g) Επίπεδα Cu σε τροφές 140 120 100 80 60 40 20 0 Δίθυρα μαλάκια Στρείδια Γαρίδες Συκώτι βοδινού Παϊδάκια αρνίσια Γάλα Αρακάς Φακές Μπανάνες Φουντούκια Θυμάρι
Όρια για τον Cu Συνιστώμενη ημερήσια δόση RDA ενήλικες: 900 μg/ ημέρα παιδιά : 340-890 μg/ ημέρα (ανάλογα την ηλικία) Εγκυμοσύνη & θηλασμός: 1000 & 1300 μg/ ημέρα αντίστοιχα Ανεκτή Ημερήσια Πρόσληψη (TDI) : 10 mg Πόσιμο νερό: όριο 2 mg/l
Ενδεικτική βιβλιογραφία Background documents for development of WHO Guidelines for Drinking-water Quality WHO, 2003. Chemical aspects for drinking water. Available on: www. who.int/water_sanitation_health/dwq/gdwq0506.pdf (Chapter 8) ATSDR 2007. Toxicological Profile for Lead. U.S. Department οf Health αnd Human Services, Public Health Service Agency for Toxic Substances and Disease Registry. Available on: http://www.atsdr.cdc.gov/toxprofiles/tp13.html
Τέλος Ενότητας
Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Πατρών, Δήμητρα Τριανταφύλλου, 2015. «Υγιεινή. ιχνοστοιχεία». Έκδοση: 1.0. Πάτρα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:https://eclass.upatras.gr/courses/ MED820/
Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Πατρών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.
Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.