ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ & ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΕΞΟΔΟΥ Γκίκας Α. Χαρδούβελης* Αθήνα Δευτέρα,, 21 Δεκεμβρίου 2009 Εμπορικό & Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών Καθηγητής, Τμήμα Χρηματοοικονομικής & Τραπεζικής Διοικητικής, Παν. Πειραιώς Οικονομικός Σύμβουλος, Eurobank EFG Group Γκίκας Α. Χαρδούβελης 1
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ I. ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ II. III. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ & ΟΙ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΕΞΟΔΟΥ Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΤΕΝΩΠΟ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ ΔΙΛΛΗΜΜΑΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 2
I. Τελειώνει η κρίση; Χαμηλότερα ασφάλιστρα κινδύνου αλλά όχι στα προ κρίσης επίπεδα του 2007 700 600 500 602 Ασφάλιστρα πιστωτικού κινδύνου Διακύμανση χρηματιστηρίου 53 400 300 200 100 0 232 21 23 159 174 16 108 12 19 50 Citigroup 5-yr CDS Spread JP Morgan 5-yr CDS Spread VIX τέλη-ιουν. 07 τέλη-αυγ.08 μέσα-μαρτ. 09 17/12/2009 Πηγή: Bloomberg Γκίκας Α. Χαρδούβελης 3
I. Τελειώνει η κρίση στην περιοχή μας; 1000 800 μ.β. Η χρηματοδότηση του ΔΝΤ ρίχνει τα περιθώρια περίπου στα επίπεδα προ της Lehman Sovereign Spreads (10-yr $ bonds over US bonds) 600 400 200 400 207 250 287 373 244 253 0 Αναδυόμενες αγορές Βουλγαρία Κροατία Ρουμανία Σερβία Τουρκία Ελλάδα 29/6/2007 31/8/2008 31/3/2009 17/12/2009 Πηγή: JP Morgan EMBIG, Bloomberg Γκίκας Α. Χαρδούβελης 4
Ι. Πόσοισχυρήηανάκαμψητου2010; ΗΠΑ Ευρωζώνη Ιαπωνία Κίνα Βραζιλία Ρωσία Ινδία Ελλάδα Βουλγαρία Πολωνία Ρουμανία Σερβία Τουρκία 2008 0.4 0.6-0.7 9.0 5.1 5.6 7.5 2,0 6,0 5,0 6,2 5,5 0,9 Πραγματικό ΑΕΠ 2009f -2.4-3.8-5.5 8.5 0.0-7.5 6.5-1,3-5,9 1,3-7,5-3,5-5,5 2010f 2.8 1.5 1.4 9.5 4.0 3.0 7.5-0,5-1,1 2,0 0,5 1,5 3,0 Η ανάκαμψη είναι συνάρτηση της συνεχιζόμενης στήριξης από κυβερνήσεις και κεντρικές τράπεζες Η ΕΚΤ πιο περιοριστική από τη Fed Αποφύγαμε μια επανάληψη της δεκαετίας του 1930, αλλά μεταφέραμε κόστος στο μέλλον Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: Eurobank EFG Research 5
I. Χαμηλότερη η μελλοντική παγκόσμια οικονομική ανάπτυξη 1. Υψηλότεραπραγματικάεπιτόκια Τα ασφάλιστρα κινδύνου θα παραμείνουν αυξημένα Αύξηση του κόστους διαμεσολάβησης λόγω υψηλής ζήτησης από τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα για νέα κεφάλαια H αύξηση του δημοσίου χρέους διεθνώς έχει ως συνέπεια την αύξηση του ανταγωνισμού με τον ιδιωτικό τομέα για προσέλκυση πόρων H επεκτατική νομισματική πολιτική που ακολουθούν οι κεντρικές τράπεζες κάποια στιγμή θα αποσυρθεί όταν γίνει σαφές ότι οι οικονομίες ανακάμπτουν 2. Τα επόμενα χρόνια οι κυβερνήσεις θα ασκήσουν περιοριστική δημοσιονομική πολιτική, ώστε το σημερινό υψηλό δημόσιο χρέος να περιοριστεί 3. Αναμένεται αποκατάσταση των παγκόσμιων ανισορροπιών: Ο Αμερικανός καταναλωτής είναι αναγκασμένος να μειώσει τη μόχλευσή του και να αυξήσει την αποταμίευση μείωση των εξαγωγών προς τις ΗΠΑ Ο κινέζος καταναλωτής δεν είναι ακόμα έτοιμος να τον αναπληρώσει Η Ινδία παραμένει μια κλειστή οικονομία Η Ευρώπη εξαρτάται από τις εξαγωγές Γκίκας Α. Χαρδούβελης 6
I. Βαριά η κληρονομιά των Δημοσιονομικών ελλειμμάτων % ΑΕΠ -14-12 2009 Γενική Κυβέρνηση Ισπανία Ιρλανδία Ην. Βασίλειο Ελλάδα -10 Λιθουανία -8-6 -4-2 0 Φιλανδία Δανία Κύπρος Σουηδία Ολλανδία Λουξεμβούργο Βουλγαρία Γερμανία Γαλλία Ποτογαλία Αυστρία EU-27 Τσεχία Σλοβενία Βέλγιο Σλοβακία Ιταλία Εσθονία Λετονία Πολωνία Ουγγαρία Μάλτα Ρουμανία 2008 6 4 2 0-2 -4-6 -8-10 Γκίκας Α. Χαρδούβελης 7
I. Οι κυβερνήσεις υπέρ-χρεώθηκαν 250 % ΑΕΠ Γενική Κυβέρνηση: ΛόγοςΧρέουςπροςΑΕΠ 200 39 150 Πηγή: IMF, European Commission, 2010 Greek Budget 100 50 25 32 18 38 0 Ιαπωνία Ελλάδα ΗΠΑ Ευρωζώνη Ην. Βασίλειο 2007 2010 Γκίκας Α. Χαρδούβελης 8
IΙ. Η ΕΛΛΑΔΑ ΣΕ ΣΤΕΝΩΠΟ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ 1) ΔΥΣΚΟΛΗ Η ΣΥΓΚΥΡΙΑ 2) ΜΕΓΑΛΕΣ ΟΙ ΑΝΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 9
IΙ.1 Δεν μειώσαμε το χρέος την εποχή της μεγάλης ανάπτυξης 130 125 120 115 110 105 100 95 90 85 80 7 6 5 4 3 2 1 0-1 -2-3 -4-5 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ελλάδα Δημόσιο Χρέος (% ΑΕΠ), αριστερός άξονας Ελλάδα Πραγματικό ΑΕΠ (% μεταβολή), δεξιός άξονας ΕΕ-15 Πραγματικό ΑΕΠ (% μεταβολή), δεξιός άξονας Πηγή: Eurostat Γκίκας Α. Χαρδούβελης 10
IΙ.1 Εμφανής ο εκτροχιασμός στις δαπάνες το 2008 και 2009 55 50 % ΑΕΠ ΕΛΛΑΔΑ 45 40 35 30 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Έσοδα Δαπάνες Γκίκας Α. Χαρδούβελης 11
IΙ.1 Ο εκτροχιασμός σύμφωνα με την ΕΕ Πως φτάσαμε στο τελικό έλλειμμα 2009 Επίπτωση στο έλλειμμα (% ΑΕΠ) Έλλειμμα 2009 (% ΑΕΠ) -1,0-0,3 12,7 Γκίκας Α. Χαρδούβελης Πηγή: Ευρωπαϊκή Επιτροπή 12 1,4 1,5 1,5 3,5 2,2 0,2 Το + συμβολίζει αυξητική επίδραση στο έλλειμμα και το μειωτική. Αναθεωρήσεις, Διορθώσεις και Αποκλίσεις από το Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης του Ιανουαρίου 2009. 2,0 3,7 ΕΕ: «Κύριοι, δεν φταίει η κρίση»
IΙ.1 Θα είναι αργή η επάνοδος των αξιολογήσεων 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2002 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1995 1994 1993 1992 S&P BBB+ A Α Α Α Α Α+ Α Α Α- Α- ΒΒΒ ΒΒΒ- ΒΒΒ- BBB- MOODY'S A1 A1 A1 A1 A1 A1 A1 A1 A2 A2 A2 Baa1 Baa1 Baa1 Baa3 Baa3 FITCH ΒΒΒ+ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 13 A A A A A A+ A A A- BBB+ BBB BBB BBB- ΒΒΒ- ΒΒΒ- ΒΒΒ- ΒΒΒ- Συνεχής αναβάθμιση 1994-2003: ΒΒΒ- Α+ Πρώτη πτώση το 2004 Το 2009 υποβάθμιση από FITCH και S&P (-2 βαθμίδες) και negative outlook από MOODY S. Η πτώση επηρεάζει και τις αξιολογήσεις των τραπεζών με συνεπαγόμενη πιθανή πτώση στη μελλοντική πιστωτική επέκταση Πηγή: Bloomberg
IΙ.2 Ονομαστικό ΑΕΠ Μπορούμε να περιορίσουμε τα ελλείμματα; Σύγκριση 2010 με 2008 Συνολικές Δαπάνες Κ. Κυβ. Συνολικά Έσοδα Κ. Κυβ. Έλλειμμα Κεντρικής Κυβέρνησης εκατ. 2008 239.141 71.266 56.698-14.568 2010 244.233 80.096 57.560-22.536 % Δ 2,1 12,4 1,5 54,7 Δαπάνες Τ.Π. εκατ. Τόκοι Πρωτογενείς Δαπάνες Αποδοχές και Συντάξεις Ασφάλιση, Περίθαλψη & Κοιν. Προστασία Λειτουργικές Δαπάνες Αποδιδόμενοι Πόροι, κ.α. Επιπλέον 3% ΑΕΠ τα ελλείμματα των ασφαλιστικών ταμείων την επόμενη δεκαετία 61.642 69.796 13,2 11.207 12.950 15,5 50.435 56.846 12,7 22.871 26.213 14,6 13.447 15.555 15,7 8.783 9.513 8,3 5.334 5.565 4,3 Πηγή: Προϋπολογισμός 2010 Γκίκας Α. Χαρδούβελης 14
IΙ.2 Προφανής η αποτύπωση του ελλείμματος ανταγωνιστικότητας στην πορεία των οικονομικών μεγεθών 0-2 -4-6 -8-10 -12-14 -16 Έλλειμμα Τρεχουσών Συναλλαγών % ΑΕΠ -2,8-3,9-5,6-6,8-5,8-7,8-7,3-6,5-7,3-11,3-11,1-14,4-14,6 % 5 4 3 2 1 0 2,1 1,2 Πληθωρισμός 3,7 3,9 4,2 3,4 3,5 3,3 3,0 3,0 2,9 3,3 2,2 2,4 2,3 2,1 2,2 2,2 2,2 2,1 1,2 0,3 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 1999 2000 2001 2002 Ελλάδα 2003 2004 2005 2006 2007 Ζώνη του ευρώ 2008 2009 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Πηγή: European Commission Γκίκας Α. Χαρδούβελης 15
IΙ.2 Οικονομία με δανεικά: Η τρομακτική αύξηση του εξωτερικού χρέους % ΑΕΠ 160 140 120 100 80 94,6 93,9 162,9 153,7 151,6 146,2 136,3 141,0 130,0 133,6 120,2 123,1 117,9 119,2 112,7114,1 112,8 109,6 111,2 103,2 99,799,5 100,1 Εξωτερικό Χρέος / ΑΕΠ 60 2003 Q4 2004 Q1 2004 Q2 2004 Q3 2004 Q4 2005 Q1 2005 Q2 2005 Q3 2005 Q4 2006 Q1 2006 Q2 2006 Q3 2006 Q4 2007 Q1 2007 Q2 2007 Q3 2007 Q4 2008 Q1 2008 Q2 2008 Q3 2008 Q4 2009 Q1 2009 Q2 Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος Τα τελευταία χρόνια για να διατηρήσουμε το βιοτικό μας επίπεδο, «πουλήσαμε» μια πόλη του μεγέθους της Θεσσαλονίκης Γκίκας Α. Χαρδούβελης 16
IΙΙ. ΣΥΓΚΥΡΙΑ & ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Γκίκας Α. Χαρδούβελης 17
IΙΙ. Θετικά σημεία στη σημερινή συγκυρία Λιγότερες οι Δανειακές ανάγκες το 2010 κατά 15 δις, Σταθμισμένη Διάρκεια χρέους 8 έτη, μείωση spreads από Φεβρουάριο Βελτιώνεται η οικονομική συγκυρία: Θετική πιστωτική επέκταση στην Ελλάδα (Οκτ. 5,9% ytd) αλλά με πολλά ερωτηματικά για το 2010 Άνοδος δεικτών καταναλωτικής και επιχειρηματικής εμπιστοσύνης Εισαγωγές μειώνονται πιο πολύ από τις εξαγωγές Τουρισμός & Ναυτιλία πιθανόν να ανακάμψουν το 2010 Ξεκινούν οι Διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις στο Υπ. Οικονομίας: Πάγωμα προσλήψεων στο Δημόσιο το 2010 Ενιαία Αρχή Πληρωμών Κατάρτιση από το 2011 τριετούς προϋπολογισμού Ανεξαρτησία Στατιστικής Υπηρεσίας Αποκρατικοποιήσεις 2,5 δις Η αναμενόμενη εποπτεία από την ΕΕ θα επιφέρει πειθαρχία, με πιθανή συρρίκνωση του χρόνου προσαρμογής Fiscal Rule, αυτόματος κανόνας περιορισμού δαπανών Ξεδιπλώνεται σταδιακά γκάμα ανοικτών ζητημάτων (ασφαλιστικό, φορολογικό, κλειστά επαγγέλματα, ενίσχυση ΑΣΕΠ, πράσινη ανάπτυξη, κλπ.) Γκίκας Α. Χαρδούβελης 18
ΙΙΙ. Προτεραιότητες πολιτικής Περιορισμός των δαπανών ως πρώτη προτεραιότητα Μπορούμε να φέρουμε το 2010 τις πρωτογενείς δαπάνες στα επίπεδα του 2008 με μια αναπροσαρμογή σύμφωνη με την έκτοτε αύξηση του ονομαστικού ΑΕΠ (2,1%); Εξοικονόμηση επιπλέον 5,3 δις ή 2,2% ΑΕΠ Πώς μεγιστοποιείται η προστιθέμενη αξία από το ΠΔΕ; Δεύτερη προτεραιότητα η εκμετάλλευση της περιουσίας τουδημοσίουγιατηνεξεύρεσηπόρων Sale & Lease back ακινήτων Διαχείριση των ΔΕΚΟ κερδοφόρες Τρίτη προτεραιότητα η ανταγωνιστικότητα Οι διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις πρέπει να γίνουν στην Ελλάδα σε εποχή στασιμότητας διαρκείας να γίνουν αυτές με το μικρότερο χρηματοοικονομικό, όχι πολιτικό, κόστοςκαιτημεγαλύτερηαπόδοση Μηχανοργάνωση Απελευθέρωση κλειστών επαγγελμάτων Μείωση γραφειοκρατίας, θεσμικό πλαίσιο Μονόδρομος η κουλτούρα της κοινωνικής συναίνεσης Γκίκας Α. Χαρδούβελης 19
THANK YOU FOR YOUR ATTENTION!! My thanks to the Research Department of Eurobank EFG for able research assistance and support For more info, please consult the Eurobank website: http://www.eurobank.gr/research New Europe: A quarterly analysis of the countries of New Europe. Economy & Markets: A monthly publication on issues from the Greek and World economy. Global Economic & Market Outlook: A quarterly in-depth analysis of major market and economic trends across the globe with our detailed forecasts. Γκίκας Α. Χαρδούβελης 20