ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ

ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΗ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ Εργαστηριακή Άσκηση Πεδίου Χαρτογράφηση οικοτόπων με τη χρήση GHCs Μ. ΠΑΝΙΤΣΑ & Π. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΣ Αγρίνιο 2013 1

Χαρτογράφηση οικοτόπων με τη χρήση GHCs 1. Γενικές Κατηγορίες Οικοτόπων (GHCs) Η παρακολούθηση των οικοσυστημάτων απαιτεί τον ορισμό της κλίμακας στην οποία κάθε φορά τα οικοσυστήματα αξιολογούνται. Τα οικοσυστήματα μπορεί να καταλαμβάνουν μια περισσότερο ή λιγότερο καθορισμένη περιοχή, αλλά μπορεί επίσης να είναι ενταγμένα μέσα σε άλλα οικοσυστήματα. Οι πιο κοινές προσεγγίσεις για την in situ (επί τόπου) παρακολούθηση των αλλαγών στα οικοσυστήματα ή στους οικοτόπους απαιτούν ορισμούς και κανόνες που να ισχύουν συνολικά. Σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, οι Γενικές Κατηγορίες Οικοτόπων (GHCs) αναπτύχθηκαν ως μια πρωταρχική δομή για την καταγραφή οικοσυστημάτων και οικοτόπων. Οι GHCs παρέχουν το πλαίσιο για τη σύνδεση εθνικού και ανώτερου επιπέδου ταξινομήσεων χερσαίων τύπων οικοτόπων. Οι GHCs βασίζονται κυρίως στις βιομορφές (Raunkiaer, 1934) με την προσθήκη προσδιοριστών (qualifiers) σχετικά με το περιβάλλον, τη θέση δειγματοληψίας, τη διαχείριση και τη σύνθεση των ειδών. Στο πλαίσιο της καταγραφής και χαρτογράφησης των αλλαγών στα οικοσυστήματα και τους οικοτόπους, οι GHCs είναι σχεδιασμένες για να μπορούν να χρησιμοποιούνται στις ίδιες θέσεις σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Απαιτούνται αυστηρά κριτήρια για να είναι βέβαιο ότι καταγράφεται η πραγματική αλλαγή και όχι διαφορές που οφείλονται σε διαφορές στον ορισμό ή στην τεχνική της καταγραφής. Γι' αυτό το λόγο θα πρέπει η έμφαση στις επόμενες καταγραφές θα πρέπει να δίνεται στις αλλαγές σε σύγκριση με την κατάσταση που επικρατούσε στις προηγούμενες καταγραφές. Έτσι, οι πληροφορίες από την καταγραφή της προηγούμενης κατάστασης αποτελούν τη βάση: α) για τη χαρτογράφηση στο πεδίο και β) για την καταγραφή των αλλαγών στην επόμενη καταγραφή. Η παρακολούθηση με αυτό τον τρόπο έχει πολλά πλεονεκτήματα, ειδικά όταν είναι μακροχρόνια, καθώς επιτρέπει τον έλεγχο της ποιότητας καθεμιάς από τις καταγραφές. 2

Συνεπώς επιτυγχάνεται και μεγαλύτερος βαθμός αξιοπιστίας των δεδομένων καθώς ο αριθμός των καταγραφών αυξάνει. Η χρήση των GHCs βασίζεται στις ακόλουθες αρχές οι οποίες υιοθετήθηκαν ως ουσιαστικές για τη συνεπή επισκόπηση των οικοτόπων: Μία Γενική Κατηγορία Οικοτόπου (GHC) θα πρέπει να προσδιορίζεται είτε μετά από εργασία πεδίου ή να τεκμηριώνεται με βάση δεδομένα που εξάγονται από χάρτες κλίμακας τουλάχιστον 1:10.000. Οι Γενικές Κατηγορίες Οικοτόπων (GHCs) καλύπτουν τη συνολική επιφάνεια της Ευρώπης, συμπεριλαμβανομένων των υδάτινων όγκων. Οι GHCs είναι κοινοί παρανομαστές για σύγκριση ανάμεσα σε διαφορετικές χώρες. Οι GHCs είναι διακριτές και αναγνωρίσιμες. Υπάρχουν συγκεκριμένοι κανόνες για τον καθορισμό των GHCs. Είναι σημαντικό να καταγράφεται μόνο η παρούσα κατάσταση κατά την έρευνα. Οι διαφορές στη διαχείριση καταγράφονται ως "προσδιοριστές" (qualifiers) και δεν περιέχονται στους ορισμούς για τις GHCs. Δεν χρησιμοποιούνται μεμονωμένα είδη για να προσδιοριστούν οι GHCs, ωστόσο η χρήση ειδών - δεικτών για τον καθορισμό των περιβαλλοντικών qualifiers είναι χρήσιμη. Κατηγορίες που δεν αφορούν βιομορφές και συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το σύστημα χαρτογράφησης οικοτόπων είναι οι εξής: αστικός (URB) και οικότοπος με αραιή βλάστηση (SPV). 2. Αναγνώριση και Χαρτογράφηση GHCs α. Γενικές οδηγίες Το μέγεθος της επιφάνειας που αποτελεί τη βασική περιοχή επισκόπησης των Γενικών Κατηγοριών Οικοτόπων είναι 1km 2 και εντός αυτής της επιφάνειας καταγράφονται επιφανειακά (areal elements), γραμμικά (linear elements) και σημειακά στοιχεία (point elements). Η παρακολούθηση, μέσω καταγραφής των οικοτόπων με GHCs, θα πρέπει να γίνεται στη διάρκεια της άνοιξης για τη Μεσογειακή περιοχή. 3

Χαρτογράφηση επιφανειακών στοιχείων (areal elements) Τα στοιχεία αυτά καταγράφονται σε διαφορετικό φύλλο πρωτοκόλλου από τα γραμμικά και τα σημειακά στοιχεία. Σημειώνονται με κωδικό που αντιστοιχεί σε κάποιο γράμμα της αλφαβήτου και ο κωδικός αυτός είναι ο ίδιος στο χάρτη και στο πρωτόκολλο. Η ελάχιστη χαρτογραφούμενη έκταση για ένα επιφανειακό στοιχείο είναι 400 m 2 με ελάχιστες διαστάσεις 5 x 80 m ή 20 x 20 m. Χαρτογράφηση γραμμικών στοιχείων (Linear elements) Οι GHCs καταγράφονται ως γραμμικά στοιχεία όταν έχουν πλάτος < 5μ. και έχουν μήκος > 30μ. Τα γραμμικά και τα σημειακά οικοτοπικά στοιχεία χαρτογραφούνται σε χωριστούς αλλά πανομοιότυπους χάρτες, χρησιμοποιώντας διαφορετικά φύλλα πρωτοκόλλων τα οποία όμως έχουν μορφοποίηση (format) ανάλογη με εκείνα με τα οποία καταγράφουμε τα επιφανειακά στοιχεία. Τα γραμμικά στοιχεία μέσα σε αστικά επιφανειακά στοιχεία ή στα όριά τους δεν καταγράφονται. Είναι γενικά αποδεκτό ότι τα γραμμικά στοιχεία είναι κρίσιμοι οικότοποι σε αρκετά τοπία με αγρο-οικοσυστήματα. Χαρτογράφηση Σημειακών Στοιχείων (Point elements) Στοιχεία με συνολική επιφάνεια < 400m 2 και μήκος < 30m θεωρούνται σημειακά (point elements). Χαρτογραφούνται και αυτά όπως και τα γραμμικά στοιχεία σε ξεχωριστά φύλλα πρωτοκόλλου. β. Καταγραφή των διαφορετικών στοιχείων Δύο τύποι δεδομένων απαιτούνται κατά την εργασία στο πεδίο: οι GHCs και οι διαφορετικοί προσδιοριστές (qualifiers) Οι ερευνητές πρέπει να έχουν τους καταλόγους των GHCs και των qualifiers, τους οποίους θα χρησιμοποιήσουν για να περιγράψουν κάθε στοιχείο (επιφανειακό, γραμμικό ή σημειακό) στην περιοχή μελέτης. Στην Εικόνα 1 παρουσιάζεται ο τρόπος επιλογής των Γενικών Κατηγοριών βιομορφών, ενώ στην Εικόνα 2 δίνεται μία διαγραμματική απεικόνιση της κλείδας προσδιορισμού των GHCs. 4

Είναι η περιοχή αστική ή δομημένη; URB Όχι Είναι η περιοχή καλλιεργούμενη; CUL Όχι Υπάρχουν πάνω από 70% φυσικές γυμνές από βλάστηση επιφάνειες (συμπεριλαμβάνοντας υγρές θέσεις); SPV Όχι Είναι περισσότερο από 30% της κάλυψης βλάστησης με δενδρώδη και θαμνώδη βλάστηση; TRS Όχι Είναι περισσότερο από 30% της κάλυψης βλάστησης με υγροτοπικά ποώδη φυτά; HER-HEL ή HER- SHY ή HER-EHY Όχι Είναι περισσότερο από 70% της κάλυψης βλάστησης με μη υγροτοπικά ποώδη φυτά; OTHER HER Εικόνα 1. Επιλογή Γενικών Κατηγοριών Βιομορφών. 5

Αστική περιοχή (URB) Τεχνητό (ART) Χωρίς βλάστηση (NON) Υψηλή φυλλώδης βλάστηση (VEG) Ποώδης βλάστηση (GRA) Ξυλώδης βλάστηση (TRE) Συνδυασμοί Καλλιέργειες (CUL) Καλλιεργούμενη γυμνή περιοχή(art) Καλλιεργούμενη με ποώδη (NON) Ξυλώδεις καλλιέργειες (GRA) Συνδυασμοί Με αραιή βλάστηση (SPV) Θάλασσα (SEA) Παλιρροιακή (TID) Υδρόβια (AQU) Πάγος και χιόνι (ICE) Γυμνοί βράχοι (ROC) Ογκόλιθοι (BOU) Πέτρες (STO) Χαλικώδης περιοχή (GRV) Αμμώδης (SAN) Χώμα (EAR) Συνδυασμοί Βλάστηση δενδρώδης/ θαμνώδης (TRS) Χαμηλού ύψους χαμαίφυτα (<5m)(DCH) Θαμνώδη χαμαίφυτα (5-30m) (SCH) Χαμηλά φανερόφυτα (0.30-0.6m) (LPH) Μεσαίου ύψους φανερόφυτα (0.6-2m) (MPH) Υψηλά φανερόφυτα (2-5m) (TPH) Δασικά φανερόφυτα (>5m) (FPH) Πολύ υψηλά δασικά φανερόφυτα (>40m) (GPH) Χειμερινά Φυλλοβόλα (DEC) Αείφυλλα (EVR) Κωνοφόρα (CON) Μη φυλλώδη αείφυλλα (NLE) Θερινά φυλλοβόλα (SUM) Συνδυασμοί Ποώδης βλάστηση (HER) Βυθισμένα υδρόφυτα (SHY) Επιπλέοντα υδρόφυτα (EHY) Ελόφυτα (HEL) Φυλλώδη ημικρυπτόφυτα (LHE) Χασμοφυτικά ημικρυπτόφυτα(che) Θερόφυτα (THE) Γεώφυτα (GEO) Ποώδη χαμαίφυτα (HCH) Κρυπτόγαμα (CRY) Συνδυασμοί Eικόνα 2. Διαγραμματική απεικόνιση κλείδας προσδιορισμού GHCs. 6

γ. Παράγοντες προσδιοριστικοί για το περιβάλλον (Environmental Qualifiers), την περιοχή/θέση δειγματοληψίας (Site Qualifiers) και τη διαχείριση (Management Qualifiers) Οι προσδιοριστικοί για το περιβάλλον παράγοντες (Environmental Qualifiers) εκφράζουν το εύρος ποικιλότητας μεταξύ των στοιχείων (επιφανειακών, γραμμικών, σημειακών) που εντάσσονται στην ίδια GHC. Οι παράγοντες αυτοί περιλαμβάνουν δείκτες για την υγρασία και την οξύτητα. Η καταγραφή της σωστής κατηγορίας μπορεί να γίνει με απευθείας μετρήσεις, με ενδεικτικές μετρήσεις ή με τη χρήση των δεικτών του Ellenberg. Για παράδειγμα, όσον αφορά την υγρασία, οι κατηγορίες των παραγόντων αυτών είναι: Υδατικός: Καλυμμένος με νερό περισσότερο από 70% του χρόνου Έδαφος πλημμυρισμένο / Κορεσμένο σε νερό Έδαφος υγρό Έδαφος περιοδικά υγρό Έδαφος με διαθέσιμο νερό κατά τους περισσότερους από τους μη καλοκαιρινούς μήνες αλλά ξηρό τη μέση θερινή περίοδο Έδαφος ξηρό Έδαφος πολύ ξηρό Έδαφος ημι-ερήμου & ερήμου Οι προσδιοριστικοί για την περιοχή παράγοντες (site qualifiers) αφορούν τη γεωμορφολογία, και την ποικιλία σε βιομορφές των στοιχείων (επιφανειακά, γραμμικά ή σημειακά), προκειμένου να εκφραστούν οι διαφορές μεταξύ των στοιχείων που έχουν τον ίδιο αρχικό κωδικό. Ο Πίνακας 1 παρουσιάζει τις γενικές κατηγορίες των προσδιοριστικών για την περιοχή παραγόντων (site qualifiers). Οι προσδιοριστικοί της διαχείρισης παράγοντες (management qualifiers) οργανώνονται σε διάφορα επίπεδα, το πρώτο από τα οποία αφορά το χρόνο της διαχείρισης. Το δεύτερο επίπεδο αφορά τις γενικές κατηγορίες όπου λαμβάνει χώρα διαχείριση, π.χ. δάσος ή αστική περιοχή, ενώ το τρίτο επίπεδο αφορά πιο συγκεκριμένες διαχειριστικές δράσεις. Οι Πίνακες 2 και 3 παρουσιάζουν τις γενικές κατηγορίες των management qualifiers σε διαφορετικά επίπεδα. 7

Πίνακας 1. Γενικές κατηγορίες των site qualifiers για επιφανειακά στοιχεία (areal elements). Παράγοντας Κωδικός Γεωμορφολογικό στοιχείο 1 Βράχος 1.1 Προεξοχές βράχων 1.2 Σάρες 1.3 Εσωτερικά ύδατα 2 Ίχνη προηγούμενης κάλυψης με νερό 2.1 Περιοδικά τρεχούμενο νερό 2.2 Πηγές 2.4 Ιστορικά - αρχαιολογικά στοιχεία 3 Θαλάσσια στοιχεία 4 Βυθισμένα αγγειόσπερμα 4.1 Καλλιέργειες οστράκων 4.7 Παράκτια στοιχεία 5 Υγρότοποι 6 Προ-δασικές περιοχές ή περιοχές με αραιά δέντρα 7 Άλλα συμπλέγματα οικοτόπων 8 Πίνακας 2. Γενικές κατηγορίες των management qualifiers στο Επίπεδο 1. Κωδικός Ορισμός για γεωργία & ημι-φυσική βλάστηση Ορισμός για δασοκομία A Ενεργή: τώρα Μόλις φυτεύτηκε B Πρόσφατη: λιγότερο από 3 χρόνια Πρόσφατα φυτεύτηκε: λιγότερο από 3 χρόνια C Παραμελημένη: κανένα ίχνος διαχείρισης για 3- Νέα φυτεία: 3-10 χρόνων, διάμετρος 3-15cm 10 χρόνια D Εγκαταλελειμμένη: 10-50 χρόνια, αποίκιση από θάμνους Ώριμη φυτεία: 10-50 χρόνων, διάμετρος 16-40cm E Αρχαία: Ίχνη προηγούμενης χρήσης (50-150 χρόνια) Παλαιό δάσος: 50-150 χρόνων, 41-75cm διάμετρος F Καμία διαχείριση: Κανένα ίχνος διαχείρισης Αρχαίο δάσος: >150 χρόνων, >75cm διάμετρος Πίνακας 3. Κωδικοί και ονόματα των management qualifiers στα Επίπεδα 2 και 3. Όνομα προσδιοριστή Κωδικός Όνομα προσδιοριστή επιπέδου 3 Κωδικός επιπέδου 2 Γεωργικός 1 Ετήσια καλλιέργεια 1.1 Μελισσοκομία 1.2 Ελεγχόμενη πυρκαγιά 1.3 Βόσκηση 1.7 Ημι-φυσικός 2 Μελισσοκομία 2.1 Ελεγχόμενη πυρκαγιά 2.2 Κυνήγι 2.5 Καθαρισμός θάμνων 2.8 Εγκαταλελειμμένος αμπελώνας 2.13 Εγκαταλελειμμένος ελαιώνας 2.14 Δασοκομικός 3 Υλοτομία 3.2 Ελεγχόμενη πυρκαγιά 3.3 Αναψυχής 4 Εγκαταστάσεις στην παραλία 4.1 8

Ψάρεμα 4.3 Κυνήγι 4.7 Αστικός 5 Καλλιέργειες 5.1 Αεροδρόμιο 5.2 Εμπορική περιοχή 5.3 Εκπαιδευτικό/πολιτισμικό 5.4 Εσωτερικά Ύδατα 6 Τεχνητός όγκος νερού 6.1 9

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ για την καταγραφή επιφανειακών στοιχείων με GHCs Παρατηρητής: Ημερομηνία: Θέση: Κωδικός Πεδίο 1 Πεδίο 2 Πεδίο 3 Πεδίο 4 Πεδίο 5 Πεδίο 6 α Γενική Κατηγορία Περιβαλλοντικός Προσδ. (qualifier) Προσδ. περιοχής Προσδ. Διαχείρισης Οικότοποι / Είδη ANNEX I Οικοτόπων (GHC) Οικότοπος % Είδος % Σημειώσεις 10

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ για την καταγραφή γραμμικών στοιχείων με GHCs Παρατηρητής: Θέση: Κωδικός ΓΡΑΜΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ Ημερομηνία: Κλάση Κωδικός ΓΡΑΜΜΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ Κλάση Σημειώσεις 11