ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΗΧΑΝΝΗΝΧΝ ΦΗΛΟΟΦΗΚΖ ΥΟΛΖ ΣΜΖΜΑ Φ.Π.Φ. ΣΟΜΔΑ ΠΑΗΓΑΓΧΓΗΚΖ. ΜΔΣΑΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ ΣΖ ΠΑΠΑΓΟΠΟΤΛΟΤ ΠΑΝΑΓΗΧΣΑ. ΘΔΜΑ: «ΟΗ ΔΡΧΣΖΔΗ ΣΖ ΓΗΓΑΚΣΗΚΖ ΠΡΑΞΖ : ΑΝΑΛΤΖ ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΟΤ ΣΧΝ ΔΡΧΣΖΔΧΝ ΣΟΤ ΥΟΛΗΚΟΤ ΔΓΥΔΗΡΗΓΗΟΤ ΣΖ Β ΛΤΚΔΗΟΤ ΣΟ ΜΑΘΖΜΑ ΣΖ ΝΔΟΔΛΛΖΝΗΚΖ ΓΛΧΑ ( ΔΚΦΡΑΖ ΔΚΘΔΖ )». ΔΠΗΒΛΔΠΧΝ ΚΑΘΖΓΖΣΖ : θ. ΓΚΟΣΟΒΟ Δ. ΑΘΑΝΑΗΟ. ΗΧΑΝΝΗΝΑ ΑΠΡΗΛΗΟ 2008.
ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ. ει. Δηζαγσγηθό εκείσκα. 6. 1. Σα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. 8. 1.1. Δλλνηνινγηθέο δηεπθξηλήζεηο. 8. 1.2. Ηζηνξία ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ.. 10. 1.3. Λεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ 12. 1.4. Πξνβιεκαηηζκνί ζρεηηθά κε ηε ρξήζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ. 19. 2. Σν Αλαιπηηθό Πξόγξακκα 23. 2.1. Δλλνηνινγηθέο δηεπθξηλήζεηο.. 23. 2.2. Σν πεξηερφκελν ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο 24. 2.3. Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα θαη ρνιηθφ Δγρεηξίδην 26. 2.4. Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα θαη ρνιηθφ Δγρεηξίδην ζηελ Διιεληθή Δθπαίδεπζε. 28. 3. Σν κάζεκα ηεο Νενειιεληθήο Γιώζζαο ζηελ Διιεληθή Δθπαίδεπζε. 32. 3.1. Ζ αμία ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο.. 32. 3.2. Ηζηνξηθή αλαδξνκή ζηε δηδαζθαιία ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο ζηελ Διιεληθή Δθπαίδεπζε 34. 3.3. Βαζηθέο αξρέο ηεο λέαο πξνζέγγηζεο ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο. 37. 3.4. Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα θαη γισζζηθφ κάζεκα.. 39. 3.5. Σα εγρεηξίδηα ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο ηεο πξσηνβάζκηαο θαη δεπηεξνβάζκηαο εθπαίδεπζεο 41. 3.6. Σν ζρνιηθφ εγρεηξίδην «Έθθξαζε Έθζεζε» ζηηο ηάμεηο ηνπ Λπθείνπ γεληθέο παξαηεξήζεηο 43. 3.7. Οξγάλσζε ηεο χιεο ζηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα «Έθθξαζε Έθζεζε».. 46. 3.7.1. Σν ιεμηιφγην ζηα πιαίζηα ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο. 48. 3.7.2. Ζ γξακκαηηθή θαη ην ζπληαθηηθφ ζηα πιαίζηα ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο. 50. 3.7.3. Ζ έθζεζε ζηα πιαίζηα ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο. 52. 3.8. Οη γεληθέο νδεγίεο γηα ηε δηδαζθαιία ηνπ ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο ζην Λχθεην 54. 3.9. Ζ νξγάλσζε ηεο χιεο ζην βηβιίν «Έθθξαζε Έθζεζε» ηεο Β Λπθείνπ. 59. 3.10. Οδεγίεο γηα ηε δηδαζθαιία ηνπ καζήκαηνο 2
«Έθθξαζε Έθζεζε» ηεο Β Λπθείνπ 61. 4. Ζ εξώηεζε ζηελ εθπαηδεπηηθή πξάμε. 72. 4.1. Δλλνηνινγηθέο δηεπθξηλήζεηο.. 72. 4.2. Ο ξφινο ηεο εξψηεζεο ζηε δηδαθηηθή δηαδηθαζία.. 73. 4.3. Σα επίπεδα ησλ εξσηήζεσλ θαη νη ηθαλφηεηεο πνπ ειέγρνπλ 81. 4.3.1. Ζ ηθαλφηεηα ηεο γλψζεο. 82. 4.3.2. Ζ ηθαλφηεηα ηεο θαηαλφεζεο.. 84. 4.3.3. Ζ ηθαλφηεηα ηεο εθαξκνγήο. 86. 4.3.4. Ζ ηθαλφηεηα ηεο αλάιπζεο.. 87. 4.3.5. Ζ ηθαλφηεηα ηεο ζχλζεζεο. 89. 4.3.6. Ζ ηθαλφηεηα ηεο αμηνιφγεζεο 91. 4.4. Σα είδε ησλ εξσηήζεσλ. 93. 4.4.1. Οη αλνηρηέο εξσηήζεηο ή εξσηήζεηο κε ειεχζεξε απάληεζε. 94. 4.4.1.1. Δλλνηνινγηθέο δηεπθξηλήζεηο.. 94. 4.4.1.2. Σα είδε ησλ αλνηρηψλ εξσηήζεσλ 95. 4.4.1.3. Ζ ιεηηνπξγηθή αμία ησλ αλνηρηψλ εξσηήζεσλ 95. 4.4.1.4. Σα πξνβιήκαηα πνπ παξνπζηάδνπλ νη αλνηρηέο εξσηήζεηο 98. 4.4.1.5. Πξνηάζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ ησλ αλνηρηψλ εξσηήζεσλ.. 101. 4.4.2. Οη θιεηζηέο εξσηήζεηο ή αληηθεηκεληθνχ ηχπνπ εξσηήζεηο 105. 4.4.2.1. Δλλνηνινγηθέο δηεπθξηλήζεηο.. 105. 4.4.2.2. Σα είδε ησλ θιεηζηψλ εξσηήζεσλ 106. 4.4.2.3. Ζ ιεηηνπξγηθή αμία ησλ θιεηζηψλ εξσηήζεσλ. 108. 4.4.2.4. Σα πξνβιήκαηα πνπ παξνπζηάδνπλ νη θιεηζηέο εξσηήζεηο. 113. 4.4.2.5. Πξνηάζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ ησλ θιεηζηψλ εξσηήζεσλ. 118. 4.5. Σα ραξαθηεξηζηηθά ηεο πνηνηηθήο εξψηεζεο. 123. 5. Παξνπζίαζε ησλ εξεπλεηηθώλ εξσηεκάησλ. 127. 6. Μέζνδνο έξεπλαο θαη αλάιπζεο ηνπ πιηθνύ 128. 6.1. Σν πιηθφ ηεο έξεπλαο. 128. 6.2. Παξνπζίαζε ηεο κεζφδνπ γηα ηε δηεμαγσγή ηεο έξεπλαο. 129. 6.3. Σα ζπζηήκαηα θαηεγνξηψλ θσδηθνπνίεζεο 3
θαη αλάιπζεο ησλ εξσηήζεσλ.. 131. 6.3.1. Α εξψηεκα : «Έθθξαζε- Έθζεζε» θαη ηα είδε ησλ εξσηήζεσλ.. 132. 6.3.2. Β εξψηεκα : «Έθθξαζε Έθζεζε» : ηα επίπεδα ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο θαη ε αληηζηνηρία κε ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο ηνπο καζήκαηνο 133. 6.3.2.1. «Έθθξαζε Έθζεζε» θαη ηα επίπεδα γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο.. 134. 6.3.2.2. «Έθθξαζε Έθζεζε» θαη αληηζηνηρία ησλ επηπέδσλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο κε ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο ηνπ καζήκαηνο 136. 6.3.3. Γ εξψηεκα : «Έθθξαζε Έθζεζε» θαη πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ εξσηήζεσλ 138. 6.4. Ζ επεμεξγαζία ησλ επξεκάησλ 139. 6.4.1. Α εξψηεκα : «Έθθξαζε- Έθζεζε» θαη ηα είδε ησλ εξσηήζεσλ 139. 6.4.2. Β εξψηεκα : «Έθθξαζε Έθζεζε» : ηα επίπεδα ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο θαη ε αληηζηνηρία κε ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο ηνπο καζήκαηνο 140. 6.4.2.1. «Έθθξαζε Έθζεζε» θαη ηα επίπεδα γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο. 140. 6.4.2.2. «Έθθξαζε Έθζεζε» θαη αληηζηνηρία ησλ επηπέδσλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο κε ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο ηνπ καζήκαηνο. 141. 6.4.3. Γ εξψηεκα : «Έθθξαζε Έθζεζε» θαη πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ εξσηήζεσλ.. 141. 7. Παξνπζίαζε θαη ζπδήηεζε ησλ επξεκάησλ.. 143. 7.1. Α εξψηεκα : «Έθθξαζε- Έθζεζε» θαη ηα είδε ησλ εξσηήζεσλ.. 143. 7.2. Β εξψηεκα : «Έθθξαζε- Έθζεζε» : ηα επίπεδα ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο θαη ε αληηζηνηρία ηνπο κε ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο 4
ηνπ καζήκαηνο 158. 7.2.1. «Έθθξαζε-Έθζεζε» θαη ηα επίπεδα γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο. 158. 7.2.2. «Έθθξαζε- Έθζεζε» θαη αληηζηνηρία ησλ επηπέδσλ ησλ γλσζηηθψλ ηθαλνηήησλ πνπ ειέγρνπλ νη εξσηήζεηο κε ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο ηνπ καζήκαηνο 181. 7.3. Γ εξψηεκα : «Έθθξαζε-Έθζεζε» θαη ηα πνηνηηθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ εξσηήζεσλ.. 200. 8. πκπεξάζκαηα Πξνηάζεηο.. 210. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 1 215. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 2 236. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 3. 247. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 4. 266. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 5 286. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 6 293. ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ 305. 5
ΔΗΑΓΧΓΗΚΟ ΖΜΔΗΧΜΑ Σν ελδηαθέξνλ θάζε εξεπλεηή γηα λ αλαιάβεη ηε δηεμαγσγή κηαο έξεπλαο κπνξεί λα πξνέξρεηαη απφ πνιιέο πεγέο. Ο ρψξνο ηεο εθπαίδεπζεο, ν νπνίνο θαη καο ελδηαθέξεη, είλαη έλαο ρψξνο πινχζηνο ζε εξεπλεηηθά ζέκαηα. Θα κπνξνχζακε λα πνχκε φηη απνηειεί κηα αλεμάληιεηε πεγή εξεζηζκάησλ. Έλα ηέηνην εξέζηζκα απνηέιεζε θαη γηα εκάο κία έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε απφ έλα καζεηηθφ site ζην Internet, απφ ηηο 20 Μαξηίνπ σο ηηο 12 Ηνπλίνπ 2005, ζηελ νπνία ζπκκεηείραλ 1.135 καζεηέο απφ ηηο ηξεηο ηάμεηο ηνπ Λπθείνπ φιεο ηεο ρψξαο θαη νη νπνίνη αμηνιφγεζαλ, ζπλνιηθά, 44 δηδαθηηθά βηβιία. Σελ έξεπλα νξγάλσζε ε καζεηηθή ηζηνζειίδα www.ratemyteachers.gr. Ζ έξεπλα γηα ηελ πνηφηεηα ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ δηεμήρζε κε ηε κέζνδν ηνπ εξσηεκαηνινγίνπ, κέζσ ηνπ δηαδηθηχνπ. Σα βηβιία αμηνινγήζεθαλ κε ηέζζεξα δηαθνξεηηθά θξηηήξηα : θαηά πφζν είλαη θαινγξακκέλα θαη θαηαλνεηά, πφζν ρξήζηκα είλαη γηα ηε κειέηε ηνπ καζήκαηνο, πφζν ειθπζηηθά είλαη θαη, ηέινο, πφζν άξηηα είλαη απφ άπνςε εθηχπσζεο θαη βηβιηνδεζίαο. ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα πνχκε φηη νπνηαδήπνηε άιιε αλαθνξά ζηνλ ηξφπν δηεμαγσγήο ηεο έξεπλαο δελ έρεη θακία ζεκαζία γηα καο. Απηφ πνπ έρεη ην κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ είλαη ηα απνηειέζκαηα απηήο ηεο έξεπλαο. Οη βαζκνί, ινηπφλ, πνπ νη καζεηέο έδσζαλ ζηα βηβιία ηνπο κφιηο θαη κεηά βίαο μεπέξαζαλ ηε βάζε. Σα ιεπηνκεξή ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηνπο βαζκνχο κπνξεί θάπνηνο λα ηα δεη ζηελ παξαπάλσ ηζηνζειίδα. χκθσλα, φκσο, κε ηα απνηειέζκαηα ηεο έξεπλαο ηα ζπγγξάκκαηα δελ θαηάθεξαλ λ απνδψζνπλ ηα απαηηνχκελα, φπσο ηνπιάρηζηνλ ηα ελλννχλ νη ίδηνη νη απνδέθηεο ηνπο. Σα βηβιία ηεο Α Λπθείνπ, ζπλνιηθά, αμηνινγήζεθαλ κε 11,8! Σα βηβιία ηεο Β Λπθείνπ αμηνινγήζεθαλ κε 11,2 θαη ηεο Γ Λπθείνπ κε 11,3! Ζ έξεπλα απηή πξνθάιεζε ην ελδηαθέξνλ καο γηα ηα ζρνιηθά βηβιία θαη ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ ελαζρφιεζε καο, ζηε δηάξθεηα ησλ κεηαπηπρηαθψλ καο ζπνπδψλ, κε ην ζέκα ησλ εξσηήζεσλ ζηε δηδαθηηθή πξάμε, γελλήζεθε ε επηζπκία λα θάλνπκε κηα έξεπλα γηα ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα θαη ηηο εξσηήζεηο πνπ ππάξρνπλ ζε απηά. Φπζηθά θαη δελ ζα ήηαλ δπλαηφλ ε έξεπλά καο λα αζρνιεζεί κε φια ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα. Γη απηφ έπξεπε λα επηιέμνπκε έλα δηδαθηηθφ βηβιίν θαη ζε απηφ λα ζηξαθεί ε έξεπλα. Έηζη, ινηπφλ, θαηαιήμακε ζην βηβιίν ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο, ηελ «Έθζεζε Έθθξαζε», φπσο αλαθέξεηαη, ηεο Β Λπθείνπ. 6
Ζ επηινγή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ βηβιίνπ πξνέθπςε απφ ηελ ζεκαληηθφηεηα θαη ηελ αμία πνπ έρεη ην κάζεκα απηφ. Ζ επαθή ησλ καζεηψλ κε ηελ γιψζζα καο, ν ρεηξηζκφο ηνπ πξνθνξηθνχ θαη ηνπ γξαπηνχ ιφγνπ, ε γλψζε ηεο γξακκαηηθήο θαη ζπληαθηηθήο δνκήο ηεο γιψζζαο καο είλαη κεξηθά κφλν ζηνηρεία πνπ θαζηζηνχλ ην ζπγθεθξηκέλν κάζεκα ζπνπδαίν, ηφζν γηα θάζε καζεηή, φζν θαη γηα θάζε ελήιηθα. Ζ εξγαζία καο, ινηπφλ, έρεη σο αξρηθή ηεο θξνληίδα λα παξνπζηάζεη θαη λα αλαδείμεη ηε ζεκαληηθφηεηα ηεο Νενειιεληθήο Γιψζζαο σο γλσζηηθνχ αληηθεηκέλνπ, λα πεξηγξάςεη πνηα ζέζε θαηέρεη ζην ειιεληθφ ζρνιείν θαη ηη επηρεηξείηαη κε ηελ δηδαζθαιία ηεο. ηε ζπλέρεηα, ζ αζρνιεζνχκε κε ην ζέκα ησλ εξσηήζεσλ ζηε δηδαθηηθή πξάμε. Θα επηρεηξήζνπκε, δειαδή, λα δψζνπκε κηα εηθφλα γηα ην ηη είλαη εξψηεζε ζηε δηδαθηηθή πξάμε, πνηα είλαη ε αμία θαη ε ζπνπδαηφηεηά ηεο, πνηνο είλαη ν ξφινο ηεο ζηε δηαδηθαζία ηεο κάζεζεο, πνηα είλαη ηα είδε ησλ εξσηήζεσλ, πνηα είλαη ηα πξνβιήκαηα ησλ εξσηήζεσλ θαη πνηεο νη πξννπηηθέο ηνπο. 7
1. ΣΑ ΥΟΛΗΚΑ ΔΓΥΔΗΡΗΓΗΑ. 1. 1. Δλλνηνινγηθέο δηεπθξηλήζεηο. Με ην φξν «ζρνιηθφ εγρεηξίδην» ή «δηδαθηηθφ βηβιίν» ελλννχκε θάζε βηβιίν πνπ εθδίδεηαη κε ζθνπφ λα ρξεζηκνπνηεζεί ζηα ζρνιεία ηεο νξγαλσκέλεο εθπαίδεπζεο γηα ηε δηδαζθαιία θαζελφο απφ ηα καζήκαηα, ηα νπνία πξνβιέπεη ην επίζεκν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα. 1 Δίλαη έλα κέζν δηδαζθαιίαο κε ηελ κνξθή βηβιίνπ, ην νπνίν πξννξίδεηαη γηα ρξήζε απφ ηνπο καζεηέο φισλ ησλ ηχπσλ ησλ ζρνιείσλ ηεο Πξσηνβάζκηαο θαη Γεπηεξνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο. Σν «ζρνιηθφ εγρεηξίδην» είλαη ελ πξψηνηο ην βηβιίν κε βάζε ην νπνίν εξγάδεηαη ν καζεηήο ζην ζρνιείν θαη ζην ζπίηη γηα λα επεμεξγαζηεί ηελ δηδαθηέα χιε, αθνχ απηφ έρεη ππνζηεί, πξψηα, επηηπρψο ηελ δηαδηθαζία έγθξηζεο απφ ην Τπνπξγείν Παηδείαο. 2 ην ζεκείν απηφ έγθεηηαη θαη ε ηδηαηηεξφηεηα ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ζε ζρέζε κε νπνηνδήπνηε άιιν βηβιίν. πγθεθξηκέλα, ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην ζπληάζζεηαη κε βάζε ζπγθεθξηκέλνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο, έρεη νξηζκέλε δηδαθηηθή δνκή θαη εμππεξεηεί ζπγθεθξηκέλεο ιεηηνπξγίεο ηεο ζπλνιηθήο παηδεπηηθήο θαη δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο. Με άιια ιφγηα, αληαπνθξίλεηαη ζηηο απαηηήζεηο ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο φζνλ αθνξά ηελ δηδαθηέα χιε ελφο καζήκαηνο πνπ δηδάζθεηαη ζε κηα ηάμε κηαο ζπγθεθξηκέλεο εθπαηδεπηηθήο βαζκίδαο. ηελ νπζία, θάλνπκε ιφγν γηα βηβιίν πνπ ιεηηνπξγεί επηθνπξηθά ζηελ δηδαζθαιία ζπγθεθξηκέλνπ ζέκαηνο θαη ζηελ πξνζπάζεηα ηνπ καζεηή γηα κάζεζε. 3 Χο ηέηνην, ινηπφλ, βηβιίν ζπληάζζεηαη απφ αξκφδηνπο ζπγγξαθείο, εηδηθφ γηα ζρνιηθή ρξήζε θαη είλαη πξνζαξκνζκέλν ηφζν θαηά ηελ γιψζζα, φζν θαη θαηά ηελ κνξθή θαη ην πεξηερφκελφ ηνπ ζηηο πλεπκαηηθέο ηθαλφηεηεο, ηηο δηδαθηηθέο πξνηεξαηφηεηεο θαη ηηο ςπρνινγηθέο ηδηαηηεξφηεηεο ησλ καζεηψλ θάζε ηάμεο, έηζη φπσο απηέο πξνζδηνξίδνληαη απφ ην επίζεκν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα. Δπνκέλσο, νη δηαδηθαζίεο ζπγγξαθήο θαη νη πξνδηαγξαθέο ελφο ηέηνηνπ βηβιίνπ αλήθνπλ απνθιεηζηηθά ζηελ επζχλε ηεο Πνιηηείαο κέζσ αξκφδησλ εθπαηδεπηηθψλ νξγάλσλ πνπ ε ίδηα έρεη νξίζεη. 1 Σνθαηιίδνπ, Β. : «Δηζαγσγή ζηε δηδαθηηθή ησλ δσληαλψλ γισζζψλ», πξνβιήκαηα πξνηάζεηο, εθδ. Οδπζζέαο, Αζήλα, 1986, ζει.34. 2 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 113. 3 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 113 θαη Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα, Λεμηθφ, εθδ. Διιεληθά Γξάκκαηα, 1992, Σφκνο 8, ζει. 4657, ζην ιήκκα «ζρνιηθά βηβιία». 8
ηελ ρψξα καο ην ζχζηεκα επηινγήο, αμηνιφγεζεο θαη δηαλνκήο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ είλαη απφιπηα ειεγρφκελν απφ ην Τπνπξγείν Παηδείαο. Κχξηα έθθξαζή ηνπ απνηειεί ην έλα θαη κνλαδηθφ βηβιίν γηα θάζε κάζεκα ηνπ πξνγξάκκαηνο, ην νπνίν θαη δηαλέκεηαη δσξεάλ ζε φινπο ηνπο καζεηέο θάζε ηάμεο. Ζ ζπγγξαθή ηνπ γίλεηαη απφ νκάδα εηδηθψλ ππφ ηελ επνπηεία ηνπ Παηδαγσγηθνχ Ηλζηηηνχηνπ θαη αθνινπζεί ή ππνηίζεηαη φηη πξέπεη λα αθνινπζεί ηηο πξνδηαγξαθέο ηνπ πεξηερνκέλνπ ηεο χιεο ηνπ καζήκαηνο, φπσο απηέο έρνπλ δηαηππσζεί ζην επίζεκν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα. 4 Γεληθά, ζα ιέγακε φηη ν ξφινο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ θαηά ηελ δηδαζθαιία είλαη θεληξηθφο. Ζ δηδαζθαιία είλαη κηα εηδηθή κνξθή επηθνηλσλίαο πνπ ζπληειείηαη αλάκεζα ζηνπο κεηέρνληεο απηήο, δειαδή αλάκεζα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ηνλ καζεηή. Σν ζρνιηθφ εγρεηξίδην εκθαλίδεηαη σο ην κέζν εθείλν πνπ εμαζθαιίδεη, παξαθηλεί θαη ππνβνεζά ηελ επηθνηλσλία απηή. χκθσλα κε εξεπλεηηθά δεδνκέλα πξνθχπηεη φηη ν ρξφλνο ελαζρφιεζεο ησλ καζεηψλ κε ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη κεγαιχηεξνο απφ ηνλ ρξφλν ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ ησλ καζεηψλ κε ηνλ εθπαηδεπηηθφ. Δπίζεο, πξνθχπηεη φηη νη εθπαηδεπηηθνί ρξεζηκνπνηνχλ ην δηδαθηηθφ απηφ κέζν θαηά ην 90 95 % ηνπ δηδαθηηθνχ ρξφλνπ θαη φηη ην 70 % πεξίπνπ ησλ δξαζηεξηνηήησλ ηεο ηάμεο γίλεηαη κε βάζε ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην. 5 Σνλ θεληξηθφ απηφ ξφιν ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ζηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία, ίζσο, ζα κπνξνχζακε λα ηνλ εξκελεχζνπκε αλ ιακβάλακε ππφςε καο φηη ηζηνξηθά ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη ην παιαηφηεξν κέζν δηδαζθαιίαο θαη φηη, σο γξαπηφ θείκελν πνπ παξνπζηάδεη κε ζχζηεκα, νξγάλσζε θαη κε ζπγθεθξηκέλε δνκή ηελ γλψζε κηαο ζπγθεθξηκέλεο επηζηεκνληθήο πεξηνρήο, αζθεί ζε απηνχο πνπ ην ρξεζηκνπνηνχλ κηα αίζζεζε «απζεληίαο». Αο κελ παξαβιέςνπκε, επίζεο, ην γεγνλφο φηη γηα πνιινχο καζεηέο ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη ε πξψηε θαη ε ηειεπηαία επαθή κε βηβιίν θαη φηη ζε πνιιέο νηθνγέλεηεο ζπκβαίλεη λα έρνπλ ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα σο ηα κνλαδηθά βηβιία ζηα ζπίηηα ηνπο. Δμάιινπ, γηα ηνλ θεληξηθφ ξφιν πνπ δηαδξακαηίδεη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην ζηελ παηδεπηηθή δηαδηθαζία γίλεηαη ιφγνο θαη απφ πνιινχο εηδηθνχο πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ε δνκή ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ θαη ν ηξφπνο ρξήζεο ηνπ είλαη πνιχ πηζαλφ λα ζπληειέζεη ζηελ επηηπρία ή απνηπρία ελφο ζρνιηθνχ πξνγξάκκαηνο 6 ή φηη ν βαζκφο δπζθνιίαο ελφο καζήκαηνο κπνξεί λα επεξεαζηεί, θάπνηεο θνξέο, απφ ην αληίζηνηρν ζρνιηθφ 4 Καδακίαο, Αλδξέαο Μ. Καζζσηάθεο, Μηράιεο. : «Διιεληθή Δθπαίδεπζε : πξννπηηθέο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ», εθδ. είξηνο, Αζήλα, 1995, ζει. 341. 5 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 114. 6 Gagne, R. and Briggs, L., : The principles of Instructional Design, New York, Holt, Rinehart and Winston Inc., 1974, ζει. 223. 9
εγρεηξίδην θαη ζπγθεθξηκέλα απφ ηελ χιε ηνπ, ηελ δηάηαμή ηνπ, ηελ γιψζζα ηνπ, ηνλ ηξφπν ζπγγξαθήο, ηελ εηθνλνγξάθεζή ηνπ, θ.ι.π. 7 Θα πξέπεη, επνκέλσο, λα ζεσξήζνπκε δεδνκέλν φηη ηα ζρνιηθά βηβιία ζπλππάξρνπλ αιιειέλδεηα κε ηελ παηδεπηηθή δηαδηθαζία θαη ηελ εθπαηδεπηηθή πξάμε. Χζηφζν, ε ζεκαζία πνπ δίλεηαη ζην ζρνιηθφ βηβιίν απνξξέεη θπξίσο απφ ηηο δηάθνξεο ιεηηνπξγίεο ηνπ. Απηέο ηηο ιεηηνπξγίεο ζα επηρεηξήζνπκε λα αλαιχζνπκε ζε επφκελε ελφηεηα θαη απφ ηελ αλαθνξά απηή ζεσξνχκε φηη ζα γίλεη αθφκε πην θαλεξή ε ζεκαζία ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ γηα ηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία. Πξψηα, φκσο, ζα πξνζπαζήζνπκε λα θάλνπκε κηα ζχληνκε αλαδξνκή ζηελ ηζηνξία ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ζηελ ρψξα καο. 1. 2. Ηζηνξία ηνπ ζρνιηθνύ εγρεηξηδίνπ. Σν λενειιεληθφ θξάηνο αλέιαβε ηελ ππνρξέσζε παξαγσγήο θαη δηαλνκήο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ απφ ηα πξψηα ηνπ ήδε βήκαηα, φηαλ ην 1834 θαη ην 1836 αλέζεηε ηελ επζχλε ηεο έθδνζεο ζρνιηθψλ βηβιίσλ ζηελ «Δπί ησλ Δθθιεζηαζηηθψλ Γξακκαηεία» θαη απνθάζηδε ηελ ίδξπζε «Κξαηηθνχ Βηβιηνπσιείνπ ελ ηε Βαζηιηθή Σππνγξαθία». 8 Πην ζπγθεθξηκέλα, ην 1834, ζην άξζξν 18 ηνπ λφκνπ «πεξί δεκνηηθψλ ζρνιείσλ» αλαθέξεηαη φηη γηα ηα δηδαθηηθά βηβιία ζα δνζνχλ νδεγίεο απφ ηελ «γξακκαηεία ησλ εθθιεζηαζηηθψλ θαη ηεο δεκφζηαο εθπαηδεχζεσο», ελψ ζην άξζξν 123 ηνπ δηαηάγκαηνο «πεξί ηνπ θαλνληζκνχ ησλ Διιεληθψλ ζρνιείσλ θαη γπκλαζίσλ», ην 1836, αλαθέξεηαη φηη ηα βηβιία ησλ δχν ζρνιείσλ ηεο κέζεο εθπαίδεπζεο «πξέπεη λα είλαη εληειψο νκνηφκνξθα» θαη γηα απηφ «πξέπεη λα πξνζδηνξηζηνχλ ακέζσο δηα ηεο ζπζηεζείζεο επηηξνπήο». χκθσλα κε ην δηάηαγκα απηφ πξνβιέπεηαη λα εθδίδνληαη ηα ζρνιηθά βηβιία απφ ηελ Βαζηιηθή Σππνγξαθία θαη φηη ηα ζρνιεία ζα είλαη ππνρξεσκέλα λα ρξεζηκνπνηνχλ απνθιεηζηηθά θαη κφλν ηα βηβιία ησλ θξαηηθψλ εθδφζεσλ, αθνχ απηά ζα είλαη ππεχζπλα δηαθξηβσκέλν φηη ζα ππεξεηνχλ ηνλ ζθνπφ κηαο «θξνλίκνπ παηδαγσγίαο». 9 Μεηά ηελ θαηάξγεζε ηνπ δηαηάγκαηνο ηνπ 1836 αλνίγεη κηα πεξίνδνο θαηά ηελ νπνία νη επηινγέο ηεο επίζεκεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο θαίλεηαη λα θαηεπζχλνληαη πξνο πην «πξαθηηθέο» 10 ιχζεηο 7 Δπαγγειφπνπινο, π. : «Θέκαηα Παηδαγσγηθήο Φπρνινγίαο», Πξνβιήκαηα ζρνιηθνχ πεξηβάιινληνο θαη πλεπκαηηθήο αλάπηπμεο ησλ παηδηψλ, εθδ. Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα, 1999, ζει.26. 8 Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα, Λεμηθφ, εθδ. Διιεληθά Γξάκκαηα, 1992, Σφκνο 8, ζει. 4658, ζην ιήκκα «ζρνιηθά βηβιία». 9 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 16. 10 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 19. 10
ζρεηηθά κε ηελ παξαγσγή, ηελ έθδνζε, ηελ έγθξηζε θαη ηελ εηζαγσγή ησλ βηβιίσλ ζηα ζρνιεία. Δηδηθφηεξα, απφ ην 1856 θαη κεηά ην θξάηνο αξρίδεη λα επεκβαίλεη δηαρεηξηζηηθά, θαζνδεγεηηθά θαη ζπζηεκαηηθά ζηελ έθδνζε ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ, θαζψο απφ ηφηε θαη θαηά πεξηφδνπο θαζηεξψλεη βαζηθνχο ζεζκνχο θαη φξγαλα, φπσο : πξνθεξχμεηο ζπγγξαθήο ζρνιηθψλ βηβιίσλ κε πξνδηαγξαθέο θαη νδεγίεο πξνο ηνπο ζπγγξαθείο, ζχζηαζε εηδηθψλ θξηηηθψλ επηηξνπψλ, ζχληαμε νδεγηψλ θαη πξνγξακκάησλ πνπ ζα απνηεινχζαλ ζηαζεξφ θαη εληαίν πιαίζην δηδαθηέαο χιεο, αλάζεζε ζπγγξαθήο βηβιίσλ ζε παηδαγσγνχο θαη αλζξψπνπο ησλ γξακκάησλ. 11 Χζηφζν, επεηδή ε ζχληαμε ζρνιηθψλ βηβιίσλ ζπλδέεηαη άκεζα κε ηελ χπαξμε θαη επίζεκσλ επηζηεκνληθψλ πξνγξακκάησλ γηα θάζε ηάμε θαη βαζκίδα, ζνβαξή πξνζπάζεηα ζην ρψξν ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ δελ κπνξνχζε λα γίλεη πξηλ ην 1890, νπφηε θαη εκθαλίζηεθαλ ηα πξψηα εληαία αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα ησλ ζρνιείσλ ηεο δεκνηηθήο εθπαίδεπζεο πξψηα θαη αξγφηεξα ηεο Μέζεο. Ζ λνκνζεηηθή πξάμε, φκσο, πνπ απνδείρηεθε ζηαζκφο γηα ην ζεζκηθφ πιαίζην ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ ζηελ ρψξα καο είλαη ν λφκνο 952/1937 «Πεξί ηδξχζεσο νξγαληζκνχ πξνο έθδνζηλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ». Οη θπξηφηεξεο πξνβιέςεηο ηνπ λφκνπ είλαη νη αθφινπζεο 12 : - Ίδξπζε ηνπ «Οξγαληζκνχ Δθδφζεσο ρνιηθψλ Βηβιίσλ [ΟΔΒ]. Απνηεινχζε Ννκηθφ Πξφζσπν Γεκνζίνπ Γηθαίνπ θαη ηεινχζε ππφ ηελ επνπηεία ηνπ Τπνπξγείνπ Θξεζθεπκάησλ θαη Δζληθήο Παηδείαο. - θνπφο ηνπ ΟΔΒ είλαη ε έθδνζε θαη δηάζεζε ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ, παλεπηζηεκηαθψλ παξαδφζεσλ θαη ζπγγξακκάησλ θαη ε παξνρή ησλ επνπηηθψλ κέζσλ δηδαζθαιίαο. - Ο ΟΔΒ δηνηθείηαη απφ εληεθακειέο πκβνχιην, ηνπ νπνίνπ ηνλ πξφεδξν θαη ηνλ αληηπξφεδξν νξίδεη ν Τπνπξγφο Παηδείαο. - Σν Τπνπξγείν Παηδείαο δεκνζηεχεη ηελ πξνθήξπμε ζπγγξαθήο ζρνιηθψλ βηβιίσλ κε ηηο απαξαίηεηεο πιεξνθνξίεο (είδνο βηβιίνπ, ηάμε γηα ηελ νπνία πξννξίδεηαη θ.ι.π.). -Σα βηβιία θξίλνληαη απφ ην Αλψηαην πκβνχιην Δθπαηδεχζεσο θαη ηα βηβιία εθδίδνληαη θαη δηαηίζεληαη απφ ηνλ ΟΔΒ γηα ρξνληθφ δηάζηεκα, ην νπνίν νξίδεηαη απφ ηνλ Τπνπξγφ, αιιά δελ κπνξεί λα είλαη «θαηψηεξν ηεο πεληαεηίαο». Σφηε αλνίγεη θαη ε πεξίνδνο ηεο πνιηηηθήο ηνπ θξαηηθνχ κνλνπσιίνπ γηα ην ζρνιηθφ βηβιίν ζηελ ρψξα καο. Απφ ην 1937, δειαδή, 11 Παηδαγσγηθή Φπρνινγηθή Δγθπθινπαίδεηα, Λεμηθφ, εθδ. Διιεληθά Γξάκκαηα, 1992, Σφκνο 8, ζει. 4658, ζην ιήκκα «ζρνιηθά βηβιία». 12 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 84. 11
ηζρχεη φηη γηα θάζε δηδαζθφκελν κάζεκα ζηελ εθπαίδεπζε ππάξρεη έλα κφλν δηδαθηηθφ βηβιίν, ην επίζεκν βηβιίν ηνπ θξάηνπο. Με ην λνκνζεηηθφ δηάηαγκα 4320/1963 ν ΟΔΒ κεηνλνκάζηεθε ζε Οξγαληζκφο Έθδνζεο Γηδαθηηθψλ Βηβιίσλ [ΟΔΓΒ] θαη έρεη ηελ επζχλε ηεο έθδνζεο θαη ηεο δηαλνκήο ζρνιηθψλ βηβιίσλ, ελψ απφ ην 1965 ηελ επηζηεκνληθή επζχλε ησλ πξνγξακκάησλ θαη ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ έρεη αλαιάβεη ην Παηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην πνπ απνηειεί ην αλψηαην επηζηεκνληθφ, ζπληνληζηηθφ θαη επηκνξθσηηθφ φξγαλν ηνπ Τπνπξγείνπ Παηδείαο. 1. 3. Λεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιηθνύ βηβιίνπ. πσο ήδε έρνπκε αλαθέξεη, ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη έλα κέζν δηδαζθαιίαο θαη φπσο φια ηα κέζα δηδαζθαιίαο έρεη ζαλ θχξηα ιεηηνπξγία λα ζηεξίδεη, λα βνεζά θαη λα πξνζθέξεη κηα θαηεπζπληήξηα γξακκή ζηελ κεζνδνινγία ηεο δηδαζθαιίαο, αιιά θαη λα ζπληειεί ζηελ φζν ην δπλαηφλ πην απνηειεζκαηηθή κάζεζε ησλ καζεηψλ. Τπάξρεη ζηα ρέξηα ησλ εθπαηδεπηψλ θαη ησλ καζεηψλ γηα λα ζηεξίδεη ζπζηεκαηηθά θαη θαηά ηξφπν ζρεδηαζκέλν ηελ δηαδηθαζία ηεο επηθνηλσλίαο θαη ησλ δηαπξνζσπηθψλ ζρέζεσλ κεηαμχ ηνπο, γεγνλφο πνπ ζπγθξνηεί ην θαηλφκελν ηεο δηδαζθαιίαο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην, ζηα πιαίζηα ηεο δηδαζθαιίαο, αζθεί ζπγθεθξηκέλεο ιεηηνπξγίεο θαη έρεη ζπγθεθξηκέλεο επηδηψμεηο. Με άιια ιφγηα, ην ζρνιηθφ βηβιίν πξνζθέξεη θάπνηεο δπλαηφηεηεο ηφζν ζηνλ εθπαηδεπηηθφ, φζν θαη ζηνλ καζεηή θαη απηέο ηηο δπλαηφηεηεο ελλννχκε φηαλ θάλνπκε ιφγν γηα ιεηηνπξγίεο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ. Οη ιεηηνπξγίεο απηέο, βέβαηα, νθείινπκε λα επηζεκάλνπκε φηη δελ είλαη ζηαζεξά ραξαθηεξηζηηθά ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ, αιιά κεηαβάιινληαη αλάινγα κε ηηο ζπλζήθεο θαη ηνπο ζθνπνχο ηεο εθπαίδεπζεο, ηηο κεζφδνπο δηδαζθαιίαο, ην αληηθείκελν ηεο δηδαζθαιίαο, ηνπο κεηέρνληεο ηεο δηδαζθαιίαο θ.ι.π. Απηφ πνπ ζα πξέπεη λα δηεπθξηλίζνπκε ζην ζεκείν απηφ είλαη φηη, θαζψο ην ζρνιηθφ βηβιίν απεπζχλεηαη θαηά θχξην ιφγν ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο θαη ηνπο καζεηέο, νη δπλαηφηεηεο πνπ απηφ πξνζθέξεη εμεηάδνληαη ζε ζρέζε κε απηνχο ηνπο δπν θχξηνπο ζπληειεζηέο ηεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο. Έηζη, ινηπφλ, κπνξνχκε λα αλαθέξνπκε ηηο εμήο ιεηηνπξγίεο : α. Παξνπζίαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζηνλ καζεηή. Κάζε ζρνιηθφ εγρεηξίδην έρεη ζθνπφ λα κεηαθέξεη ζηνλ καζεηή πιεξνθνξίεο θαη γλψζεηο πνπ απνηεινχλ ηελ επίζεκα θαζνξηζκέλε 12
δηδαθηέα χιε. Ο ηξφπνο πνπ ζα παξνπζηαζηνχλ απηέο νη γλψζεηο ζηνπο καζεηέο εμαξηάηαη απφ ην επίπεδν ηεο γλσζηηθήο αλάπηπμεο ησλ καζεηψλ. ηηο θαηψηεξεο βαζκίδεο ηεο εθπαίδεπζεο νη πιεξνθνξίεο δίλνληαη κε ηξφπν πνπ λα έρνπλ ζρέζε κε ηηο άκεζεο εκπεηξίεο ησλ καζεηψλ, ελψ ζηηο αλψηεξεο βαζκίδεο νη γλψζεηο κεηαθέξνληαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά κε ηελ γιψζζα. Ο J. Bruner ππνζηεξίδεη φηη ε παξνπζίαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο ζηνλ καζεηή επηηπγράλεηαη κε ηξεηο ηξφπνπο : 1. κε ελέξγεηεο, δξαζηεξηφηεηεο θαη πξάμεηο (ε ιεγφκελε πξαθηηθή παξνπζίαζε). 2. κε εηθφλεο, ζρεδηαγξάκκαηα, γξαθηθέο παξαζηάζεηο, πνπ ζπλνςίδνπλ ηα δεδνκέλα ηεο πξαγκαηηθφηεηαο (ε εηθνληθή παξνπζίαζε). 3. κε κηα ζεηξά απφ ζπκβνιηθέο θαη ινγηθέο πξνηάζεηο πνπ δηαηππψλνληαη κε ην γισζζηθφ ή άιια ζπκβνιηθά ζπζηήκαηα, ηα νπνία νδεγνχλ ζε θαηεγνξηνπνηήζεηο, έλλνηεο, νξηζκνχο (ζπκβνιηθή παξνπζίαζε γηα ηηο αλψηεξεο βαζκίδεο). 13 Ζ παξνπζίαζε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαη ε ιεηηνπξγία ηεο ελεκέξσζεο ηνπ καζεηή επηηπγράλεηαη κε ηελ παξνπζίαζε ηεο χιεο, ε νπνία απνηειεί ηελ βάζε ηεο κάζεζεο. 14 Κάζε ζρνιηθφ εγρεηξίδην απνηειείηαη απφ δηάθνξα κέξε, ηα νπνία ζπληίζεληαη κε έλαλ ραξαθηεξηζηηθφ ηξφπν θαη ηνπ δίλνπλ κηα ζπγθεθξηκέλε δνκή. Σα βαζηθά ζηνηρεία ζηελ δνκή ελφο ζρνιηθνχ βηβιίνπ, επηγξακκαηηθά, είλαη : 1. Σν θείκελν : ην θείκελν απνηειεί ηνλ θνξκφ ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ θαη ηελ βάζε ζχκθσλα κε ηελ νπνία δηαξζξψλνληαη ηα άιια κέξε ηνπ. Σν θείκελν παξνπζηάδεη ηελ χιε ηνπ καζήκαηνο ζπζηεκαηηθά θαη θαηαλνεηά. Αθνινπζεί έλα ζπγθεθξηκέλν ζρέδην, ρξεζηκνπνηεί ηελ θαηάιιειε νξνινγία πνπ είλαη ζχκθσλε κε ην γλσζηηθφ επίπεδν ησλ καζεηψλ ζηνπο νπνίνπο απεπζχλεηαη θαη ην πεξηερφκελφ ηνπ παξνπζηάδεηαη κε ηξφπν πνπ λα δηεπθνιχλεη ηελ αθνκνίσζή ηνπ απφ ηνπο καζεηέο. 2. Πίλαθεο, δηαγξάκκαηα θαη πεγέο : ε χιε δηδαζθαιίαο παξνπζηάδεηαη ζπλνπηηθά ζε πίλαθεο θαη δηαγξάκκαηα, ρξεζηκνπνηψληαο γισζζηθά ή αξηζκεηηθά ζηνηρεία θαη δεδνκέλα γηα λα δνζεί έκθαζε ζε ζρέζεηο, δνκέο, π.ρ. έλλνηεο, γξακκαηηθά θαηλφκελα θ.η.ι. Οη πεγέο ζηεξίδνπλ, εκβαζχλνπλ ή θάπνηεο θνξέο αληηθαζηζηνχλ έλα θείκελν. Πξφθεηηαη γηα γξαπηά ληνθνπκέληα ή γηα εηθνλνγξαθεκέλν πιηθφ. 3. Δξγαζίεο θαη αζθήζεηο : έρνπλ ηελ κνξθή εξσηήζεσλ, πξνβιεκάησλ θαη επηδηψθνπλ είηε ζηελ επαλάιεςε, είηε ζηελ άζθεζε κηαο δεμηφηεηαο, είηε ζηνλ έιεγρν θαη ηελ αμηνιφγεζε. 13 Bruner, J. S. : «Toward a Theory of Instruction», Cambridge Mass, Harvard University Press, 1966, ζει. 10-11. 14 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 149. 13
4. Οδεγίεο γηα ηνλ ηξφπν εξγαζίαο : νη νδεγίεο ελεκεξψλνπλ ηνλ καζεηή γηα ην πψο ζα εθηειέζεη κηα εξγαζία, είηε φηαλ εξγάδεηαη αηνκηθά, είηε φηαλ εξγάδεηαη νκαδηθά. Γηαηππψλνληαη νη ζηφρνη κηαο εξγαζίαο, ν θαζνξηζκφο ησλ κέζσλ κηαο εξγαζίαο θαη ν θαζνξηζκφο ησλ θξηηεξίσλ αμηνιφγεζεο ηνπ απνηειέζκαηνο. 5. Δηθνλνγξάθεζε : νη εηθφλεο θαη ηα ζρήκαηα απεπζχλνληαη, θπξίσο, ζην ζπλαίζζεκα θαη ζθνπεχνπλ ζηελ εθηφλσζε ηεο έληαζεο ηνπ θεηκέλνπ. Φσηνγξαθίεο, ζθίηζα, ράξηεο, ζρήκαηα ιεηηνπξγνχλ ζπκπιεξσκαηηθά πξνο ην θείκελν θαη είλαη αλάινγα κε ην πεξηερφκελν απηνχ. ηφρνο ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ είλαη λα αζθεζεί ν καζεηήο ζηελ αλαθάιπςε λέσλ γλψζεσλ κηαο επηζηεκνληθήο πεξηνρήο κε ηνλ θαιχηεξν δπλαηφ ηξφπν. Αλ ιάβνπκε ππφςε καο θαη ην γεγνλφο φηη ην βηβιίν απηφ απνηειεί γηα πνιινχο καζεηέο ηελ κνλαδηθή πεγή ζπζηεκαηηθήο θαη «αληηθεηκεληθήο» γλψζεο, ηφηε κπνξνχκε λα θαηαιάβνπκε φηη ε ζηάζε πνπ ζα πάξεη ν καζεηήο απέλαληη ζηελ επηζηεκνληθή πεξηνρή πνπ ηνπ πξνζθέξεηαη σο χιε εμαξηάηαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηνλ ηξφπν πνπ απηή παξνπζηάδεηαη ζην ζρνιηθφ βηβιίν. β. Γξαζηεξηνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο. Ρφινο ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ δελ είλαη κφλν ε παξνπζίαζε γλψζεσλ, αιιά ε ζεκαληηθφηεξε, ίζσο, επηδίσμή ηνπ είλαη λα θηλήζεη ην ελδηαθέξνλ ηνπ καζεηή γηα ην γλσζηηθφ αληηθείκελν θαη ζηε ζπλέρεηα λα ηνλ βνεζήζεη λα θαηαλνήζεη θαη λα αθνκνηψζεη ηελ λέα γλψζε πνπ ηνπ πξνζθέξεηαη θαη λα ηελ κεηαηξέςεη ζε λέα δεμηφηεηα, αλεμάξηεηα απφ ηελ θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή πξνέιεπζή ηνπ. 15 Σν ζρνιηθφ βηβιίν πξέπεη λα δεκηνπξγεί ηηο θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο, ην ζσζηφ θιίκα, ψζηε ν δηδάζθσλ θαη ν καζεηήο λα νξγαλψλνπλ ειεχζεξα ηελ πνξεία πξνο ηελ θαηάθηεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ. 16 Έλα θαιά γξακκέλν, θαιαίζζεηα εηθνλνγξαθεκέλν θαη απφ ηερληθή άπνςε πξνζεγκέλν εγρεηξίδην κπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε. Να παξαθηλήζεη, δειαδή, ην καζεηή λα αλαπηχμεη πξνζσπηθέο ζηξαηεγηθέο πξνζέγγηζεο ηεο γλψζεο θαη λα θαηαλνήζεη ην γηαηί, ην πνχ θαη ην πψο λα ρξεζηκνπνηεί πνηεο ζηξαηεγηθέο. ηε πεξίπησζε απηή, επνκέλσο, δελ θάλνπκε ιφγν απιά θαη κφλν γηα ηε γλσζηηθή ιεηηνπξγία ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ, αιιά γηα ηε κεηαγλσζηηθή ηνπ αμία. 15 Σνθαηιίδνπ, Β. : «Δηζαγσγή ζηε δηδαθηηθή ησλ δσληαλψλ γισζζψλ», πξνβιήκαηα πξνηάζεηο, εθδ. Οδπζζέαο, Αζήλα, 1986, ζει.37. 16 Μήηζεο, Ν.. : «Γηδαθηηθή ηνπ γισζζηθνχ καζήκαηνο», απφ ηελ γισζζηθή ζεσξία ζηελ δηδαθηηθή πξάμε, εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1999, ζει.202. 14
Μέζσ ηνπ βηβιίνπ δίλεηαη ε δπλαηφηεηα λα αθππλίδεηαη ε πεξηέξγεηα θαη ε θαληαζία ηνπ καζεηή θαη λα ελζαξξχλεηαη νδεγεηηθά θαη ζπκβνπιεπηηθά ε εξεπλεηηθή ηνπ δηάζεζε. Να πξνάγεηαη ε δεκηνπξγηθφηεηά ηνπ θαη λα ηνπ γελληέηαη ην ελδηαθέξνλ γηα λένπο ηνκείο έξεπλαο θαη αλαθάιπςεο. Σν ζρνιηθφ εγρεηξίδην δελ ιεηηνπξγεί κφλν γηα ηελ παξνπζίαζε θαη ηελ θαηαλφεζε ηεο χιεο, αιιά βαζηθή ηνπ επηδίσμε είλαη λα θάλεη ηνλ καζεηή λα ζθέθηεηαη. Να αληαπνθξίλεηαη ζηηο αλάγθεο, ηα ελδηαθέξνληα ηνπ καζεηή θαη ζην επίπεδν λνεηηθήο ηνπ αλάπηπμεο. Σελ δπλαηφηεηα απηή ηελ εμαζθαιίδεη έλα ζρνιηθφ εγρεηξίδην θπξίσο κε ηηο εξγαζίεο θαη ηηο αζθήζεηο πνπ δίλεη ζηνπο καζεηέο θαη νη νπνίεο κπνξνχλ λα πάξνπλ δηάθνξεο κνξθέο, φπσο, π.ρ. : 17 1. κεηαβνιή ησλ πιεξνθνξηψλ απφ κηα κνξθή παξνπζίαζεο ζε κηα άιιε. Γηα παξάδεηγκα, κηα εξγαζία πνπ δεηάεη απφ ηνλ καζεηή λα παξνπζηάζεη πξνθνξηθά ηηο πιεξνθνξίεο πνπ πεξηέρεη έλαο πίλαθαο. 2.αλαδήηεζε ζπγθεθξηκέλσλ ζηνηρείσλ, δεδνκέλσλ, επηρεηξεκάησλ απφ έλα επξχηεξν ζχλνιν πιεξνθνξηψλ γηα ηελ απάληεζε ελφο εξσηήκαηνο. 3. δηάθξηζε ηνπ ζεκαληηθνχ απφ ην κε ζεκαληηθφ ζε έλα ζχλνιν πιεξνθνξηψλ, π.ρ. φηαλ δεηείηαη απφ ηνλ καζεηή λα γξάςεη ηελ πεξίιεςε ελφο θεηκέλνπ ή λα θαηαζθεπάζεη έλα δηάγξακκα ή έλαλ πίλαθα θαη 4. εθαξκνγή ησλ γλψζεσλ κέζα ζε έλα θαηλνχξην πιαίζην, ζε κηα θαηλνχξηα άζθεζε. Ζ κεηαγλσζηηθή ιεηηνπξγία ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ, φκσο, θαίλεηαη θαη απφ κηα άιιε δηάζηαζε, εμίζνπ ζεκαληηθή κε ηε ιεηηνπξγία δξαζηεξηνπνίεζεο ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο πνπ επηδηψθεηαη κέζα ζην ζρνιηθφ πεξηβάιινλ. Μηιάκε γηα ηε δπλαηφηεηα πνπ έρεη έλα ζρνιηθφ βηβιίν λα θαζνδεγήζεη ην καζεηή ζηελ απηφλνκε κάζεζε. Απηφ ζεκαίλεη φηη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην κπνξεί λα ζπκβάιεη έηζη ψζηε λα παξαθηλήζεη ην καζεηή ζε κηα γεληθφηεξε κειέηε βηβιίσλ, πξάγκα πνιχ ζεκαληηθφ θαη γηα ηελ εθπαηδεπηηθή ηνπ ζηαδηνδξνκία, αιιά θαη γεληθφηεξα γηα ηελ εμσζρνιηθή ηνπ δσή. Πξνζσπηθή καο εθηίκεζε είλαη φηη έλα ζρνιηθφ βηβιίν δελ θξίλεηαη γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηά ηνπ, κφλν απφ ην αλ παξνπζηάδεη πξνβιήκαηα θαη θαηαζηάζεηο, αλ δίλεη λχμεηο γηα ηελ επίιπζε θαη ηελ αληηκεηψπηζε αληηθάζεσλ θαη αληηζέζεσλ ή αλ δείρλεη ζηνλ καζεηή ηελ πνξεία ηεο αληηκεηψπηζεο ελφο πξνβιήκαηνο, αιιά θαη απφ ην εάλ έρεη κεηαδψζεη ζηνλ καζεηή ηελ αλάγθε λα αζρνιεζεί κε απηφ ην ζπγθεθξηκέλν ζρνιηθφ εγρεηξίδην, θαζψο επίζεο θαη κε νπνηνδήπνηε άιιν βηβιίν. 17 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 139. 15
γ. Καζνδήγεζε ηεο δηδαζθαιίαο. Δίλαη απηνλφεην φηη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην πξνζθέξεη ζεκαληηθή βνήζεηα ζηνλ εθπαηδεπηηθφ γηα ηελ θαζεκεξηλή πξνεηνηκαζία ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ. Δίλαη πάληα ζηελ δηάζεζή ηνπ θαη κπνξεί λα αλαηξέρεη ζε απηφ νπνηαδήπνηε ζηηγκή θαη γηα απηφ ηνλ ιφγν είλαη έλαο εχθνινο πξνζαλαηνιηζκφο πνπ ηνπ εμαζθαιίδεη θαη νηθνλνκία ρξφλνπ θαη νηθνλνκία δπλάκεσλ. Απφ ηελ άιιε, θάζε ζρνιηθφ εγρεηξίδην, φπσο ήδε έρνπκε αλαθέξεη, ζπληάζζεηαη κε βάζε ηνπο ζθνπνχο ηνπ καζήκαηνο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε χιε ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ρσξίδεηαη ζε ελφηεηεο, απφ ηηο νπνίεο ε θαζεκία ζπληζηά θαη ηνπο επηκέξνπο ζηφρνπο. Ζ ζπγγξαθή ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ γίλεηαη κε έλαλ ηξφπν πνπ ζα κπνξνχζε λα αθνινπζεί ην εμήο πεξηγξαθηθφ ζρήκα : ε θάζε ζεκαηηθή ελφηεηα έρεη κηα ζπγθεθξηκέλε επηδίσμε. Σν ζχλνιν ησλ ζεκαηηθψλ ελνηήησλ ζπληζηά ηνπο γεληθνχο ζθνπνχο ηνπ καζήκαηνο θαη νη ζθνπνί απηνί εθθξάδνπλ θάπνηεο απφ ηηο επηδηψμεηο ηνπ γεληθνχ ζθνπνχ ηεο εθπαίδεπζεο. Ο θαζνξηζκφο ησλ ελνηήησλ θαη ε δηάηαμε ηεο χιεο ζην ζρνιηθφ εγρεηξίδην είλαη πξνθαζνξηζκέλα ζηνηρεία θαη ζηελ νπζία ζπληζηνχλ ηνλ πξνγξακκαηηζκφ ηνπ δηδαθηηθνχ έξγνπ, ν νπνίνο γίλεηαη κε ηελ επζχλε ηεο Πνιηηείαο, κε βάζε ην σξνιφγην αλαιπηηθφ πξφγξακκα καζεκάησλ θαη ηηο εκέξεο ηνπ ζρνιηθνχ έηνπο, ζπλνιηθά. Σν ζρνιηθφ εγρεηξίδην, δειαδή, πξνδηαγξάθεη ηελ πνξεία πνπ ζα αθνινπζήζεη ε δηδαζθαιία, 18 θαζψο γηα θάζε δηδαθηηθή ψξα ηνπ ζρνιηθνχ έηνπο έρεη πξνβιεθζεί ε δηδαζθαιία ηεο αληίζηνηρεο ελφηεηαο ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ. Ο Μπακπηληψηεο 19 αλαθέξεη φηη εθπαίδεπζε θαη παηδεία δελ λννχληαη ρσξίο απηφ πνπ νλνκάδνπκε ζρνιηθφ βηβιίν. Σα πάληα ζηελ εθπαίδεπζε πεξλνχλ θαη εμαξηψληαη απφ απηφλ ηνλ θαζνξηζηηθφ παξάγνληα, απφ απηφ ην γξαπηφ πιεξνθνξηαθφ θείκελν. «Κάζε ζρνιηθφ βηβιίν», ζπλερίδεη, «ζε φπνηα επηζηεκνληθή πεξηνρή θαη αλ αλαθέξεηαη, απνηειεί ππνδεηγκαηηθφ ζηελ γισζζηθή ηνπ δηαηχπσζε θείκελν, δηαθξηλφκελν απφ γισζζηθή θαη λνεκαηηθή αιιεινπρία, απφ ζαθήλεηα θαη αθξίβεηα, απφ εχζηνρε επηινγή ηνπ ιεμηινγίνπ θαη απνηειεί πεγή έγθπξσλ θαη νξγαλσκέλσλ πιεξνθνξηψλ θαη γλψζεσλ». Δπνκέλσο, κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε φηη ν εθπαηδεπηηθφο έρνληαο ζηα ρέξηα ηνπ ην ζρνιηθφ βηβιίν, έρεη ζηα ρέξηα ηνπ έλαλ ζεκαληηθφ βνεζφ γηα ηελ φζν ην δπλαηφλ πην απνηειεζκαηηθή δηδαζθαιία. Αθφκε θαη γηα απηνχο ηνπο εθπαηδεπηηθνχο πνπ δελ ην 18 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 133. 19 Μπακπηληψηεο, Γ. : «Παηδεία, Δθπαίδεπζε θαη Γιψζζα», Δθηηκήζεηο θαη Πξνηάζεηο, κειεηήκαηα, δηαιέμεηο θαη άξζξα, εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1994, ζει. 193, 196. 16
ρξεζηκνπνηνχλ σο θχξηα πεγή ζηε δηδαζθαιία ηνπο, ην ζρνιηθφ βηβιίν εμαθνινπζεί θαη απνηειεί ηελ αθεηεξία ηεο πξνεηνηκαζίαο θαη ηνπ ζρεδηαζκνχ ηεο δηδαζθαιίαο ζε κηθξνεπίπεδν, απφ ηελ νπνία μεθηλνχλ ηφζν ε ελεκέξσζή ηνπο ζρεηηθά κε ηελ χιε δηδαζθαιίαο, φζν θαη νη κεζνδνινγηθέο ηνπο αλαδεηήζεηο. 20 Έρνπλ, ζα ιέγακε, έλαλ «πηιφην» δηδαζθαιίαο πνπ ηνπο δίλεη ηε δπλαηφηεηα λα γλσξίδνπλ εθ ησλ πξνηέξσλ ην ηη ζα παξνπζηάζνπλ ζηελ ηάμε, ην πψο ζα ην παξνπζηάζνπλ θαη ην πψο ζα θαηαιάβνπλ εάλ νη καζεηέο ηνπο αθνκνίσζαλ ην πεξηερφκελν ηεο δηδαζθαιίαο. Καζψο, βέβαηα, ε δηδαζθαιία απνηειεί έλα θαηλφκελν κνλαδηθφ πνπ δελ επαλαιακβάλεηαη πνηέ κε ηελ ίδηα κνξθή, δελ ππνζηεξίδνπκε φηη κε βάζε ην ζρνιηθφ βηβιίν κπνξεί λα πξνγξακκαηηζηεί θαη λα πξνβιεθζεί ε θάζε πηπρή ηεο ζε φιεο ηηο ιεπηνκέξεηέο ηεο. Ο θάζε εθπαηδεπηηθφο έρεη ηε δπλαηφηεηα λα πξνεηνηκάζεη ηε δηδαζθαιία ηνπ κε ην ηξφπν πνπ απηφο θξίλεη θαηαιιειφηεξν, ζχκθσλα κε ηηο ηδηαίηεξεο ζπλζήθεο ηεο ηάμεο ηνπ. Χζηφζν, ζε πεξίπησζε πνπ ζπκβεί θάπνην ηπραίν θαη απξφβιεπην γεγνλφο θαη ε δηδαζθαιία μεθχγεη απφ ηνλ αξρηθφ ζρεδηαζκφ ηνπ εθπαηδεπηηθνχ, ηφηε ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην έξρεηαη γηα λα επηηειέζεη ηε ιεηηνπξγία απηή ηεο θαζνδήγεζεο ηεο δηδαζθαιίαο, θαζψο ν εθπαηδεπηηθφο κπνξεί λα θαηαθχγεη ζε απηφ σο βνεζεηηθφ κέζν ή σο κέζν επαλφδνπ ζηελ αξρηθή πνξεία ηεο δηδαζθαιίαο. δ. Δκπέδσζε θαη αμηνιφγεζε. Κάζε ζρνιηθφ βηβιίν πεξηέρεη εξγαζίεο θαη αζθήζεηο πνπ απεπζχλνληαη ζηνπο καζεηέο θαη απαηηνχλ απφ απηνχο πξφζζεηεο δξαζηεξηφηεηεο κάζεζεο θαη θαηά ηελ δηάξθεηα ηεο δηδαζθαιίαο, αιιά θαη κεηά απφ απηήλ, ζην ζπίηη. Πξφθεηηαη γηα εξσηήζεηο θαη αζθήζεηο επαλάιεςεο θαη εκπέδσζεο γηα λα αμηνινγεζεί θαηά πφζν νη καζεηέο θαηέθηεζαλ ηελ λέα γλψζε ή ηελ λέα δεμηφηεηα. Γηα απηφ ην ιφγν θαη νη αζθήζεηο ή νη εξσηήζεηο απηέο βξίζθνληαη ζπλήζσο πξνο ην ηέινο θάζε δηδαθηηθήο ελφηεηαο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ. Οη εξσηήζεηο θαη νη αζθήζεηο απηέο παίξλνπλ δηάθνξεο κνξθέο. Μπνξεί λα είλαη αηνκηθέο ή λα απαηηνχλ ηελ νκαδηθή εξγαζία, κπνξεί λα απαηηνχλ ηελ ρξήζε θαη άιισλ βηβιίσλ, ζρνιηθψλ ή κε ζρνιηθψλ, ηελ ρξήζε άιισλ κέζσλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ηελ ρξήζε πεξηνδηθψλ, εθεκεξίδσλ, ηνπ δηαδηθηχνπ ή ηελ εθηέιεζε ελφο πεηξάκαηνο θ.ι.π. Δπίζεο, ε πνηθηιία ησλ εξσηήζεσλ κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζε αζθήζεηο θαη εξγαζίεο πνπ επηδηψθνπλ λα αμηνινγήζνπλ δηάθνξα γλσζηηθά επίπεδα ηνπ καζεηή, φπσο είλαη ε θαηαλφεζε, ε ζχλζεζε, ε εθαξκνγή θ.α. 20 Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 137. 17
Ζ αμηνιφγεζε ζεκαίλεη κέηξεζε θαη εθηίκεζε απνηειεζκάησλ θαη είλαη κηα δηαδηθαζία απαξαίηεηε θαη ρξήζηκε γηα πνιινχο ιφγνπο. Σν ζρνιηθφ βηβιίν ζε απηή ηελ πεξίπησζε επηδηψθεη λα εμαζθαιίζεη έλα minimum απφδνζεο θαη απνηειεζκαηηθφηεηαο φισλ ησλ καζεηψλ. 21 Έρνπκε ήδε αλαθέξεη φηη θάζε ζρνιηθφ κάζεκα έρεη επηδησθφκελνπο ζθνπνχο, νη νπνίνη πεξηγξάθνληαη ζηα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα. Οη ζθνπνί απηνί επηηπγράλνληαη κε ηελ θαηάθηεζε ησλ επηκέξνπο ζηφρσλ θάζε δηδαθηηθήο ελφηεηαο. Δπνκέλσο, ην ζρνιηθφ βηβιίν πεξηέρεη ζπγθεθξηκέλεο εξσηήζεηο θαη αζθήζεηο πξνθεηκέλνπ λα αμηνινγεζεί εάλ νη ζηφρνη απηνί θαηαθηήζεθαλ απφ ηνπο καζεηέο. Έηζη, ινηπφλ, κε ηηο πξνηεηλφκελεο εξσηήζεηο θαη αζθήζεηο ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ, νη ίδηνη νη καζεηέο κπνξνχλ λα κεηξήζνπλ ηηο ηθαλφηεηεο ηνπο θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζηα δηδαζθφκελα καζήκαηα θαη αλάινγα κε ηα απνηειέζκαηα ηεο κέηξεζεο απηήο λα νδεγεζνχλ ζε ζθέςεηο ζρεηηθά κε ηελ θαηαβνιή πξνζπαζεηψλ γηα ηε βειηίσζή ηνπο. 22 Να νδεγεζνχλ νη ίδηνη ζε ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηηο αδπλακίεο ηνπο θαη ηα ελδερφκελα θελά ηνπο θαη ζηελ ζπλέρεηα λα πξνζπαζήζνπλ λα ζπκπιεξψζνπλ ηηο ηπρφλ ειιείςεηο ηνπο. Απφ ηελ άιιε κεξηά, νη εξσηήζεηο θαη νη αζθήζεηο ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ πξνζθέξνπλ ζηνλ εθπαηδεπηηθφ έλαλ θαιφ «ζχκκαρν» γηα ηελ αμηνιφγεζε ηφζν ηνπ δηδαθηηθνχ ηνπ έξγνπ, φζν θαη γηα ηελ αμηνιφγεζε ηεο επίδνζεο ησλ καζεηψλ ηνπ. ζνλ αθνξά ην δεχηεξν ζθέινο, ν εθπαηδεπηηθφο κπνξεί λα βγάιεη ρξήζηκα ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηηο αδπλακίεο θαη ηηο ειιείςεηο ησλ καζεηψλ ηνπ θαη θαη επέθηαζε λα θξίλεη ζε πνηα ζεκεία ηεο δηδαζθαιίαο πξέπεη λα επηθεληξψζεη θαη ζε πνηνπο καζεηέο λα δψζεη κεγαιχηεξε πξνζνρή, λα ειέγμεη ηελ πξφνδν ηνπ θάζε καζεηή μερσξηζηά, αιιά θαη ηελ πξφνδν ηεο ηάμεο σο ζπλφινπ. ζνλ αθνξά ηελ αμηνιφγεζε ηνπ δηδαθηηθνχ έξγνπ, ν εθπαηδεπηηθφο κπνξεί λα πιεξνθνξεζεί ζρεηηθά κε ην πνηνη ζηφρνη ηεο δηδαζθαιίαο ηνπ δελ πξαγκαηνπνηήζεθαλ θαη λα νδεγεζεί ζε ζθέςεηο θαη απνθάζεηο γηα ηελ θαηαιιειφηεηα ηεο κεζνδνινγίαο ηνπ, ηελ ελαξκφληζε ησλ ζπλζεθψλ θαη παξαγφλησλ πνπ ελδερνκέλσο επεξεάδνπλ ηα απνηειέζκαηα ηεο εξγαζίαο θαη ηνλ πξνζδηνξηζκφ ησλ δηθψλ ηνπ δπλάκεσλ θαη αδπλακηψλ. 23 Μηα άιιε πηπρή ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ σο κέζνπ αμηνιφγεζεο είλαη θαη απηή πνπ έρεη ζρέζε κε ην ίδην ην βηβιίν θαη ην πεξηερφκελν ησλ Αλαιπηηθψλ Πξνγξακκάησλ. Θα ιέγακε φηη ε πηπρή απηή έξρεηαη ζαλ απνηέιεζκα απηψλ πνπ αλαθέξζεθαλ παξαπάλσ. Σν 21 Σνθαηιίδνπ, Β. : «Δηζαγσγή ζηε δηδαθηηθή ησλ δσληαλψλ γισζζψλ», πξνβιήκαηα πξνηάζεηο, εθδ. Οδπζζέαο, Αζήλα, 1986, ζει.37. 22 Υαξαιακπφπνπινο, Β. Η. : «Οξγάλσζε ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο γεληθά», εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1982, ζει. 221. 23 Υαξαιακπφπνπινο, Β. Η. : «Οξγάλσζε ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο γεληθά», εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1982, ζει. 221. 18
ζρνιηθφ βηβιίν ππάξρεη γηα λα βνεζάεη ηνπο καζεηέο θαη ηνλ εθπαηδεπηηθφ ζην έηζη θαη αιιηψο δχζθνιν έξγν ηεο δηδαζθαιίαο. ε άιιν ζεκείν ηνπ θεηκέλνπ καο αλαθέξακε πσο ην ζρνιηθφ βηβιίν παίδεη θεληξηθφ ξφιν ζε νιφθιεξε ηελ παηδεπηηθή δηαδηθαζία, ζε βαζκφ πνπ λα ππνζηεξίδεηαη φηη έλα ζρνιηθφ βηβιίν είλαη ηθαλφ λα νδεγήζεη ζε απνηπρία ή απνηπρία ηνπ ζρνιηθνχ πξνγξάκκαηνο. 24 Δπνκέλσο, ην ζρνιηθφ βηβιίν δελ παξέρεη ηελ δπλαηφηεηα, κφλν, ζε καζεηέο θαη εθπαηδεπηηθνχο λα αμηνινγνχλ ηηο επηδφζεηο ηνπο, αιιά θαη «απην-αμηνινγείηαη», ηαπηφρξνλα. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε ρξήζε ελφο ζρνιηθνχ βηβιίνπ απφ ηνπο άκεζα ελδηαθεξφκελνπο, εθπαηδεπηηθνχο θαη καζεηέο θαηά θχξην ιφγν θαη ε άπνςε πνπ νη δχν απηνί κεηέρνληεο ηεο δηδαθηηθήο δηαδηθαζίαο εθθξάδνπλ γηα απηφ, ιακβάλνληαη ή ζα πξέπεη λα ιακβάλνληαη ππφςε απφ ηνπο ππεχζπλνπο ζπγγξαθήο ησλ ζρνιηθψλ βηβιίσλ θαη λα παίξλνληαη απνθάζεηο ζρεηηθά κε ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ βηβιίσλ απηψλ. Απνθάζεηο πνπ ζα έρνπλ ζρέζε κε ηε βειηίσζή ηνπο, ηελ ηξνπνπνίεζή ηνπο ή αθφκε θαη κε ηε ζπλνιηθή αιιαγή ηνπο. 25 1. 4. Πξνβιεκαηηζκνί ζρεηηθά κε ηελ ρξήζε ησλ ζρνιηθώλ εγρεηξηδίσλ. ηελ πξνεγνχκελε ελφηεηα θάλακε ιφγν γηα ηηο θπξηφηεξεο ιεηηνπξγίεο πνπ ππεξεηεί ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην. Πξνζπαζήζακε λα δείμνπκε γηαηί ην ζρνιηθφ βηβιίν δηαδξακαηίδεη έλαλ θεληξηθφ ξφιν ζηελ εθπαηδεπηηθή θαη δηδαθηηθή δηαδηθαζία. ηνλ αληίπνδα φισλ απηψλ πνπ πξνεγήζεθαλ, φκσο, ππάξρνπλ θαη νη απφςεηο εθείλεο πνπ ζέινπλ ην ζρνιηθφ βηβιίν ζηελ ρψξα καο λα κελ επηηειεί ζηελ πξάμε ηηο ιεηηνπξγίεο απηέο, αιιά αληίζεηα λα απνηειεί ηξνρνπέδε ζηελ εθπαηδεπηηθή θαη δηδαθηηθή δηαδηθαζία. Ο Μπακπηληψηεο 26 γξάθεη φηη, αλ αλαδεηνχζακε έλα γεληθφ θαη βαζχηεξν γλψξηζκα φιεο ηεο ειιεληθήο εθπαίδεπζεο θαη ζηηο ηξεηο βαζκίδεο, έλαο ραξαθηεξηζκφο ζα ηαίξηαδε απφιπηα : ε παηδεία ηνπ ελφο βηβιίνπ. Καη αθξηβέζηεξα ε παηδεία ηεο απνζηήζηζεο ηνπ ελφο βηβιίνπ. ηελ ρψξα καο έρεη θαζηεξσζεί ην έλα θαη κνλαδηθφ δηδαθηηθφ εγρεηξίδην θαηά γλσζηηθφ αληηθείκελν. πλέπεηα ηεο πξαθηηθήο απηήο είλαη φηη ην ζρνιηθφ βηβιίν, έηζη φπσο απηφ έρεη εγθξηζεί απφ ην αξκφδην Τπνπξγείν, κε ηηο ζπγθεθξηκέλεο πξνδηαγξαθέο θαη ηελ ζπγθεθξηκέλε κεζνδνινγία, 24 Gagne, R. and Briggs, L. : The principles of Instructional Design, New York, Holt, Rinehart and Winston Inc., 1974, ζει. 223. 25 Υαξαιακπφπνπινο, Β. Η. : «Οξγάλσζε ηεο δηδαζθαιίαο θαη ηεο κάζεζεο γεληθά», εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1982, ζει. 221. 26 Μπακπηληψηεο, Γ. : «Παηδεία, Δθπαίδεπζε θαη Γιψζζα», Δθηηκήζεηο θαη Πξνηάζεηο, κειεηήκαηα, δηαιέμεηο θαη άξζξα, εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1994, ζει. 187. 19
απνηειεί έλα είδνο «απζεληίαο» γηα ηνπο απνδέθηεο ηνπ, εθπαηδεπηηθνχο θαη καζεηέο. Γελ είλαη ηπραίν, εμάιινπ, ην γεγνλφο πνπ έρεη πξνθχςεη απφ πνιιέο έξεπλεο φηη, δειαδή, ν δηδαθηηθφο ρξφλνο απνξξνθάηαη θπξίσο απφ ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην, ελψ ζπάληα εθηείλεηαη ζε άιιεο δξαζηεξηφηεηεο ή πεγέο, φπσο αλαθέξνληαη ζην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα ή αθφκε θαη ζηηο νδεγίεο ηνπ βηβιίνπ ηνπ θαζεγεηή. 27 Ζ ινγηθή απηή δείρλεη έλαλ απζηεξφ θαη ζπγθεληξσηηθφ ραξαθηήξα ηεο δηδαζθαιίαο, θαη επέθηαζε θαη ηεο εθπαίδεπζεο, θαηά ηελ νπνία ηα πάληα επηθεληξψλνληαη θαη πεξηζηξέθνληαη γχξσ απφ έλα βηβιίν. Σν βηβιίν πνπ ε Πνιηηεία έρεη πξνβιέςεη κε ηα θξηηήξηα πνπ απηή έρεη ζέζεη γηα ηνλ καζεηή. Οη πεξαηηέξσ πλεπκαηηθέο αλαδεηήζεηο θαζίζηαληαη, επνκέλσο, πεξηηηέο γηα ηνλ εθπαηδεπηηθφ θαη ηνλ καζεηή, αθνχ ππάξρεη ε πιήξεο θάιπςε θαη εθπαηδεπηηθή ππνζηήξημε κε ην έλα θαη απζεληηθφ θαηά κάζεκα θαη δσξεάλ ρνξεγνχκελν βηβιίν. 28 Ζ ζρνιηθή γλψζε είλαη νξγαλσκέλε κε απζηεξφ ηξφπν θαη ππφ ηελ ζθηά κηαο άιιεο εθδνρήο. Σν έλα θαη κνλαδηθφ ζρνιηθφ βηβιίν πνπ πεξηέρεη φιεο ηηο πιεξνθνξίεο θαη ηηο γλψζεηο πνπ πξνβιέπεηαη λα κάζεη ν καζεηήο δηαλέκεηαη ζε θάζε γσληά ηεο επηθξάηεηαο θαη ηζρχεη γηα φινπο ηνπο καζεηέο αλεμαηξέησο. Οη καζεηέο φιεο ηεο ρψξαο καζαίλνπλ ηα ίδηα αθξηβψο πξάγκαηα, κε ηελ ίδηα αθξηβψο κέζνδν θαη κε ηηο ίδηεο αθξηβψο απαηηήζεηο. Με ηελ ρξήζε θαη ηελ «απζεληία» ηνπ ελφο θαη κνλαδηθνχ βηβιίνπ δελ επηηξέπεηαη ζην ζρνιείν λα ζπκπεξηιάβεη ζηηο εθπαηδεπηηθέο ηνπ δηαδηθαζίεο επείγνληα θαη επίθαηξα πξνβιήκαηα πνπ αλαθχπηνπλ κέζα απφ ηηο θνηλσληθέο εμειίμεηο. 29 Οη καζεηέο, ζε φπνην ζεκείν ηεο επηθξάηεηαο θαη αλ βξίζθνληαη, αληηκεησπίδνληαη σο έλα εληαίν ζχλνιν θαη παξακεξίδνληαη νη ηδηαηηεξφηεηέο ηνπο, ε θνηλσληθή θαη πνιηηηζκηθή πξνέιεπζή ηνπο, νη αηνκηθέο δπλαηφηεηέο ηνπο θαη ηθαλφηεηέο ηνπο. Ζ ρξήζε ηνπ ελφο ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ πνπ απεπζχλεηαη ζε φινπο ζηεξίδεηαη ζε κηα ινγηθή, θαηά ηελ νπνία φινη νη καζεηέο έρνπλ ηελ αλάγθε θαη κπνξνχλ λα κάζνπλ αθξηβψο ηα ίδηα πξάγκαηα, κε ηνλ ίδην ηξφπν, είηε κέλνπλ ζε κηα κεγάιε πφιε, είηε κέλνπλ ζε έλα κηθξφ θαη απνκαθξπζκέλν ρσξηφ, είηε αλήθνπλ ζε πινχζηα νηθνγέλεηα, είηε κεγαιψλνπλ ζε έλα πεξηβάιινλ κε ιηγφηεξεο αλέζεηο. πκπεξαζκαηηθά, ζα ιέγακε φηη ε ινγηθή θαη ε πξαθηηθή ηνπ ελφο θαη κνλαδηθνχ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ είλαη κηα θαηάζηαζε πνπ εγθισβίδεη ηνπο απνδέθηεο ηνπ, καζεηέο θαη εθπαηδεπηηθνχο, θαζψο επηθξαηεί ε 27 Καδακίαο,, Αλδξέαο Μ. Καζζσηάθεο, Μηράιεο. : «Διιεληθή Δθπαίδεπζε : πξννπηηθέο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ», εθδ. είξηνο, Αζήλα, 1995, ζει. 350. 28 Μπακπηληψηεο, Γ. : «Παηδεία, Δθπαίδεπζε θαη Γιψζζα», Δθηηκήζεηο θαη Πξνηάζεηο, κειεηήκαηα, δηαιέμεηο θαη άξζξα, εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1994, ζει. 188. 29 Καδακίαο, Αλδξέαο Μ. Καζζσηάθεο, Μηράιεο. : «Διιεληθή Δθπαίδεπζε : πξννπηηθέο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ», εθδ. είξηνο, Αζήλα, 1995, ζει. 346. 20
άπνςε φηη ε γλψζε πνπ πεξηέρεη ην ζρνιηθφ βηβιίν είλαη ε εγθεθξηκέλε, άξα θαη ε θαιχηεξε. Άιισζηε, κε βάζε απηή ηελ γλψζε ζα αμηνινγεζνχλ νη καζεηέο, επνκέλσο δελ ππάξρεη ιφγνο γηα ελαζρφιεζε κε άιιν βηβιίν, πέξαλ ηνπ ζρνιηθνχ. Μηα άιιε ζνβαξή θαηεγνξία πνπ πξνζάπηεηαη ζηα δηδαθηηθά εγρεηξίδηα έρεη άκεζε ζρέζε κε ην πεξηερφκελν απηψλ. Έρεη αλαθεξζεί φηη ην 98 % ησλ θξίζεσλ γηα ηα δηδαθηηθά βηβιία φισλ ησλ βαζκίδσλ είλαη απνξξηπηηθέο. 30 Οη θξίζεηο απηέο θάλνπλ ιφγν γηα θαθή πνηφηεηα θαη παιαηφηεηα ησλ πιεξνθνξηψλ, γηα ιάζε θαη αζάθεηεο, γηα αζπλαξηεζίεο θαη, γεληθά, γηα ηνλ αληηεπηζηεκνληθφ θαη αληηπαηδαγσγηθφ ηξφπν κε ην νπνίνλ πξνζθέξνληαη νη πιεξνθνξίεο απηέο. Σα ζρνιηθά βηβιία θαηεγνξνχληαη γηα ηνλ αλαρξνληζηηθφ θαη αλεπίθαηξν ραξαθηήξα ησλ πιεξνθνξηψλ πνπ πεξηέρνπλ, αθνχ δελ εθθξάδνληαη ζχγρξνλεο αληηιήςεηο θαη απφςεηο θαη δελ θαίλεηαη λα αθνινπζνχλ ηηο εμειίμεηο ηεο επηζηήκεο θαη ηεο ηερλνινγίαο. Βηβιία πνπ δηδάζθνληαλ ζε καζεηέο ησλ πξνεγνχκελσλ δεθαεηηψλ είλαη βηβιία πνπ δηδάζθνληαη θαη ζήκεξα ζηα ζρνιεία κε ηελ δηαθνξά, βέβαηα, φηη πιένλ έρνπλ άιιν εμψθπιιν θαη θαιχηεξε εηθνλνγξάθεζε. Απφ ηελ άιιε, ε θπξηφηεξε ίζσο θαηεγνξία γηα ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα αθνξά ηε δνκή θαη ηε ιεηηνπξγηθφηεηα ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο. Σα ζρνιηθά βηβιία επηθξίλνληαη γηα ην φηη δελ παξέρνπλ ζηνπο καζεηέο ηηο επθαηξίεο εθείλεο γηα λα αλαπηχμνπλ ζηξαηεγηθέο κάζεζεο, δελ δίλνπλ ηελ δπλαηφηεηα λα αλαπηχμνπλ νη καζεηέο «κεηαγλσζηηθέο» ηθαλφηεηεο, κέζσ ησλ νπνίσλ λα πξνσζείηαη ε ζθέςε ηνπο ζηα πνηθίια ζέκαηα ηνπ θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο κέζα θαη έμσ απφ ηελ ηάμε. Έρνπκε ήδε ηνλίζεη ηε ζεκαληηθή ιεηηνπξγία πνπ κπνξεί έλα ζρνιηθφ βηβιίν λα επηηειέζεη ζρεηηθά κε ηε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο. Χζηφζν, πνιινί είλαη απηνί πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ζηα ζρνιηθά βηβιία δελ γίλεηαη ηίπνηε άιιν παξά κηα ζπζζψξεπζε θαη απιή παξάζεζε πιεξνθνξηψλ. 31 Καη, κάιηζηα, ηνλίδεηαη φηη ε παξάζεζε απηή ησλ πιεξνθνξηψλ γίλεηαη κε αζάθεηα, θαη κε έλα ραιαξφ θαη πιαδαξφ χθνο. 32 Οη εξσηήζεηο θαη νη αζθήζεηο πνπ ζεσξνχληαη βαζηθά κέζα γηα ηε δξαζηεξηνπνίεζε ησλ θηλήηξσλ κάζεζεο δέρνληαη κεγάιε θξηηηθή, θαζψο ππνζηεξίδεηαη φηη δελ ζπκβάινπλ ζηελ κχεζε ηνπ καζεηή ζηελ επηζηεκνληθή έξεπλα θαη ηελ κεζνδνινγία. Αληηζέησο, νη εξσηήζεηο πνπ πεξηέρνληαη ζηα ζρνιηθά βηβιία απεπζχλνληαη θαηά θχξην ιφγν ζηελ αλάπηπμε θαηψηεξσλ λνεηηθψλ ιεηηνπξγηψλ θαη φηη πζηεξνχλ ζεκαληηθά 30 Φξάγθνπ, Π. Υξήζηνπ. : «Δπίθαηξα ζέκαηα Παηδείαο», εθδ. Gutenberg, Παηδαγσγηθή ζεηξά, Αζήλα, 1986, ζει. 293. 31 Καδακίαο, Αλδξέαο Μ. Καζζσηάθεο, Μηράιεο. : «Διιεληθή Δθπαίδεπζε : πξννπηηθέο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ», εθδ. είξηνο, Αζήλα, 1995, ζει. 345. 32 Μπακπηληψηεο, Γ. : «Παηδεία, Δθπαίδεπζε θαη Γιψζζα», Δθηηκήζεηο θαη Πξνηάζεηο, κειεηήκαηα, δηαιέμεηο θαη άξζξα, εθδ. Gutenberg, Αζήλα, 1994, ζει. 196. 21
ζε ζχγθξηζε κε ζρνιηθά εγρεηξίδηα άιισλ ρσξψλ- ζηελ πξφθιεζε ελδηαθέξνληνο θαη θαηά ζπλέπεηα ηεο επηζπκίαο ηνπ καζεηή γηα ελαζρφιεζε κε απηέο. 33 Ζ ηειεπηαία απηή παξάκεηξνο καο νδεγεί θαη ζε κηα άιιε ζθέςε. Έρνπκε ήδε ηνλίζεη φηη ηα ζρνιηθά βηβιία είλαη αιιειέλδεηα κε ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα. Σα ζρνιηθά βηβιία είλαη νη εθθξαζηέο ησλ επηηαγψλ ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο. Δδψ αλαθχπηεη, ινηπφλ, θαη έλαο αθφκε πξνβιεκαηηζκφο αλαθνξηθά κε ηα ζρνιηθά εγρεηξίδηα θαη ηελ ζρέζε ηνπο κε ηα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα. Καηά πφζν δειαδή ππάξρεη αληηζηνηρία αλάκεζα ζηα δχν απηά κέξε. Σν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα φρη κφλν είλαη πξνυπφζεζε ηνπ δηδαθηηθνχ βηβιίνπ, αιιά είλαη απηφ πνπ νξηνζεηεί, πξνδηαγξάθεη θαη θαζνξίδεη ην πεξηερφκελν ηνπ ζρνιηθνχ βηβιίνπ. Άξα, φινη απηνί πνπ επηρεηξνχλ κηα θξηηηθή πξνζέγγηζε ησλ ζρνιηθψλ εγρεηξηδίσλ θαη ηνπ πεξηερνκέλνπ ηνπο δελ γίλεηαη λα κελ θάλνπλ αλαθνξά ζε φξνπο θαη έλλνηεο ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο. Θα ιέγακε φηη ε θξηηηθή μεθηλά απφ ηα ζρνιηθά βηβιία γηα λα θαηαιήμεη ζηελ θξηηηθή ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο. Πνιινί, ινηπφλ, είλαη απηνί πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη αλάκεζα ζην ζρνιηθφ βηβιίν θαη ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα ππάξρνπλ ζεκαληηθά θελά. Έρεη δηαπηζησζεί φηη ελφηεηεο πνπ πξνβιέπνληαη ζην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα ππνεθπξνζσπνχληαη ή απνπζηάδνπλ εληειψο απφ ην ζρνιηθφ βηβιίν πνπ εθπνλήζεθε γηα ηελ πινπνίεζή ηνπ θαη φηη γεληθφηεξα ε ζρέζε πνπ ππάξρεη αλάκεζα ζηνπο εθπαηδεπηηθνχο ζθνπνχο, φπσο απηνί πεξηγξάθνληαη ζην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα, θαη ζηελ νξγάλσζε ηεο ζρνιηθήο δσήο, κέξνο ηεο νπνίαο είλαη θαη ην ζρνιηθφ εγρεηξίδην, δείρλεη λα είλαη ραιαξή, έκκεζε, κεξηθή θαη απνζπαζκαηηθή. 34 ην ζεκείν απηφ ζεσξνχκε ζεκαληηθφ, πξηλ πξνρσξήζνπκε ζηελ πεξηγξαθή ηνπ ζρνιηθνχ εγρεηξηδίνπ ηεο «Έθθξαζεο Έθζεζεο» πνπ απνηειεί θαη ην αληηθείκελν ηεο έξεπλάο καο, λα θάλνπκε κηα αλαθνξά ζην έλλνηα ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο, αθνχ απηφ απνηειεί ηελ βάζε ηεο νξγάλσζεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ καο ζπζηήκαηνο. 33 Καδακίαο, Αλδξέαο Μ. Καζζσηάθεο, Μηράιεο. : «Διιεληθή Δθπαίδεπζε : πξννπηηθέο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ», εθδ. είξηνο, Αζήλα, 1995, ζει. 356 θαη Καςάιεο, Αρηι. Γ. Υαξαιάκπνπο, Γεκ. Φ. : «ρνιηθά εγρεηξίδηα Θεζκηθή εμέιημε θαη χγρξνλε πξνβιεκαηηθή», εθδ. Έθθξαζε, Αζήλα, 1995, ζει. 142. 34 Καδακίαο, Αλδξέαο Μ. Καζζσηάθεο Μηράιεο. : «Διιεληθή Δθπαίδεπζε : πξννπηηθέο αλαζπγθξφηεζεο θαη εθζπγρξνληζκνχ», εθδ. είξηνο, Αζήλα, 1995, ζει.340. 22
2. ΣΟ ΑΝΑΛΤΣΗΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ. 2. 1. Δλλνηνινγηθέο δηεπθξηλήζεηο. Μία ζπδήηεζε γχξσ απφ ζέκαηα εθπαίδεπζεο έρεη πάληα αλαθνξά ζε απηφ πνπ νλνκάδνπκε Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα. Ζ ζπδήηεζε άιινηε μεθηλά απφ απηφ θαη άιινηε θαηαιήγεη ζε απηφ. Σν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα ησλ ζρνιείσλ βξίζθεηαη ζην επίθεληξν ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ ζπληαθηψλ ηνπ θαη ησλ άιισλ ελδηαθεξνκέλσλ, ησλ εθπαηδεπηηθψλ, ησλ καζεηψλ θαη ησλ γνλέσλ, γηαηί απνηειεί ηελ βάζε ηεο φιεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο. Καηά θαηξνχο έρνπλ δνζεί δηάθνξνη νξηζκνί ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο. Έηζη, έρνπκε ηελ άπνςε πνπ ζέιεη ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα λα είλαη έλα πεξίγξακκα ηεο δηδαθηέαο χιεο γηα θάζε βαζκίδα ηεο εθπαίδεπζεο ή γηα έλαλ νιφθιεξν θχθιν ζπνπδψλ ζηα πιαίζηα ελφο επηζηεκνληθνχ θιάδνπ. 35 Δπίζεο, έρνπκε ηελ άπνςε απηψλ πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα είλαη ην ζχλνιν ησλ εκπεηξηψλ πνπ απνθηά ν καζεηήο θαηά ηελ δηάξθεηα κηαο νξηζκέλεο εθπαίδεπζεο. Ζ εθπαίδεπζε απηή έρεη ζθνπφ λα πεηχρεη γεληθφηεξνπο παηδαγσγηθνχο ζηφρνπο θαη λα πξνζθέξεη ζηνπο καζεηέο εηδηθέο γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο. 36 Έλαο αθφκε πην δηεπξπκέλνο νξηζκφο ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο είλαη απηφο πνπ αλαθέξεη φηη ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα είλαη φια ηα πξνγξακκαηηζκέλα απνηειέζκαηα κάζεζεο, ηελ επζχλε ησλ νπνίσλ έρεη ην ζρνιείν. 37 Οη νξηζκνί απηνί, φκσο, δίλνπλ ζην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα κηα πνιχ δηεπξπκέλε δηάζηαζε πνπ ιίγν καο βνεζά λα θαηαιάβνπκε ηελ πξαθηηθή δηάζηαζε ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο. Γεληθά, απηφ πνπ ζα κπνξνχζακε λα πνχκε είλαη φηη νη απαληήζεηο ζηα δηάθνξα εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα εμαξηψληαη απφ ηελ θηινζνθία θαη ηελ πνιηηηθνθνηλσληθή ηδενινγία πνπ πηνζεηεί ν θαζέλαο θαη απφ ηελ αληίιεςε πνπ έρεη γηα ην ηη είλαη κάζεζε, ηη δηδαζθαιία θαη πνηα είλαη ε απνζηνιή ηνπ ζρνιείνπ. Σν Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα θάζε ρψξαο αληαλαθιά ηηο παξαδνζηαθέο αμίεο θαη ηελ θνηλσληθή ηδενινγία πνπ ππάξρεη ζε απηήλ, θαζψο θαη ηνλ βαζκφ ηεο νξγάλσζεο θαη ηεο νηθνλνκηθήο αλάπηπμήο ηεο. 38 35 Saylor, J., Alexander W., Lewis A. : «Curriculum Planning for better teaching and learning», 3 rd edition, New York, Holt, Rinehart & Winston, 1981, ζει. 33. 36 Taylor, P., Richards C. : «An Introduction to Curriculum Studies», New York, Humanities Press, 1979, ζει. 25. 37 Popham, J., Baker E. : «Systematic Instruction», New Jersey, Prentice Hall, inc, 1970, ζει. 48. 38 Φινπξήο, η., Γεψξγηνο. : «Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα γηα κηα λέα επνρή ζηελ εθπαίδεπζε», 4 ε έθδνζε, εθδ. Γξεγφξε, Αζήλα, 1995, ζει. 12. 23
Έηζη, ινηπφλ, επηζηξέθνληαο ζηελ ειιεληθή πξαγκαηηθφηεηα, ζα ιέγακε φηη ην Αλαιπηηθφ Πξφγξακκα αλαθέξεηαη ζην θείκελν ή ηνλ θαηαζηαηηθφ ράξηε γηα θάζε βαζκίδα ηεο εθπαίδεπζεο θαη πεξηιακβάλεη ηε δηδαθηέα χιε θαη ηνπο δηδαθηηθνχο ζηφρνπο θάζε καζήκαηνο. πληάζζεηαη απφ ηελ Πνιηηεία, επηδίσμε ηεο νπνίαο είλαη λα εμαζθαιίζεη ην minimum ησλ γλψζεσλ γηα φινπο ηνπο καζεηέο θαη λα ειέγρεη ηηο γλψζεηο πνπ παξέρνληαη. 2. 2. Σν πεξηερόκελν ηνπ Αλαιπηηθνύ Πξνγξάκκαηνο. ηελ ελφηεηα απηή, ηε ζρεηηθή κε ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα, δελ έρνπκε πξφζεζε λα δψζνπκε ιεπηνκεξή πεξηγξαθή ηνπ ηη πεξηέρεη έλα αλαιπηηθφ πξφγξακκα ή ην ηη πξνβιέπεη απηφ ζηα ζπγθεθξηκέλα ζεκεία ηνπ ή αθφκε παξαπέξα λα θάλνπκε θάπνηνπ είδνπο θξηηηθή γηα ηελ αλαγθαηφηεηά ηνπ ή ηηο ηπρφλ αδπλακίεο ηνπ, γηαηί θάηη ηέηνην απνηειεί αληηθείκελν άιιεο έξεπλαο. θνπφο καο είλαη λα παξαζέζνπκε ζπλνπηηθά θαη ρσξίο λα ππεηζέιζνπκε ζε ιεπηνκέξεηεο ηα βαζηθά ζηνηρεία πνπ δνκνχλ έλα αλαιπηηθφ πξφγξακκα, θαζψο απηφ έρεη άκεζε ζρέζε κε ηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία θαη, φπσο ήδε είπακε, δελ κπνξεί λα γίλεη ζπδήηεζε ζρεηηθή κε ζέκαηα εθπαίδεπζεο, ρσξίο λα γίλεη αλαθνξά ζην αλαιπηηθφ πξφγξακκα. Μηα πξψηε, ινηπφλ, γεληθή πεξηγξαθή ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο καο δίλεη ν Βνπγηνχθαο, 39 ν νπνίνο ηαμηλνκεί ηα θνηλά δνκηθά ζηνηρεία πνπ πεξηιακβάλνληαη, ζε δηάθνξεο παξαιιαγέο, ζηα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα θάζε βαζκίδαο εθπαίδεπζεο : 1. Πξνζδηνξηζκφο ηνπ καζήκαηνο ζηα ζεκειηαθά ηνπ γλσξίζκαηα. 2. Γεληθνί θαη εηδηθνί ζθνπνί ηνπ καζήκαηνο. 3. Οξγάλσζε ηνπ καζήκαηνο ζε καζεζηαθέο ελφηεηεο κε βαζηθέο επηδηψμεηο θαη ζηφρνπο θαη κε αληίζηνηρεο δηδαθηηθέο ελέξγεηεο θαη καζεηηθέο δξαζηεξηφηεηεο. 4. Πξφβιεςε γηα αμηνιφγεζε ηνπ καζεζηαθνχ έξγνπ ζηελ θαζεκεξηλή αλέιημή ηνπ σο νξγαληθφ ζηνηρείν αλαηξνθνδφηεζεο, θαζψο θαη γηα δηαδηθαζίεο αμηνιφγεζεο ηνπ Αλαιπηηθνχ Πξνγξάκκαηνο ζηα θαζέθαζηα θαη ζην ζχλνιφ ηνπ. χκθσλα κε ηηο απφςεηο ηνπ R. Tyler, 40 ε ζχληαμε ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο απαληά ζε 4-βαζηθά εξσηήκαηα: α. Πνηνπο εθπαηδεπηηθνχο ζθνπνχο επηδηψθεη ην ζρνιείν; 39 Βνπγηνχθαο, Α. : «Σν γισζζηθφ κάζεκα ζηελ πξψηε βαζκίδα ηεο Νενειιεληθήο Δθπαίδεπζεο», Θεζζαινλίθε, 1994, ζει. 49. 40 Tyler, R. W. : «Basic principles of curriculum and instruction», The University of Chicago press, 1971, ζει. 1. 24