Χωροταξικός Σχεδιασμός της Ανώτατης Εκπαίδευσης (Εισήγηση προς την ΟΣΕΠ ΤΕΙ) ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Η «άναρχη» ανάπτυξη της Ανώτατης Εκπαίδευσης τα τελευταία χρόνια κυρίως λόγω της ίδρυσης νέων τμημάτων, παραρτημάτων και ιδρυμάτων στα πλαίσια των έργων του ΕΠΕΑΕΚ Ι & ΙΙ ο αντιεπιστημονικός κατακερματισμός των γνωστικών αντικειμένων που θεραπεύουν τα τμήματα και η χωρίς καμία ακαδημαϊκή λογική, γεωγραφική διασπορά τους έχει οδηγήσει στην όξυνση των αντιθέσεων: Ανάμεσα σε περιφερειακά και κεντρικά ΑΕΙ Ανάμεσα σε τμήματα υψηλής και τμήματα χαμηλής ζήτησης Ανάμεσα σε τμήματα Πανεπιστημίων και ΤΕΙ του ίδιου γνωστικού αντικειμένου. Η παραπάνω κατάσταση (μαζί και με άλλους παράγοντες που σχετίζονται με την εφαρμοζόμενη πολιτική για την εκπαίδευση γενικότερα και για την ανώτατη εκπαίδευση ειδικότερα) έχει σαν αποτέλεσμα τη συνεχή υποβάθμιση της Δημόσιας Ανώτατης Εκπαίδευσης και της υπονόμευσης του «δωρεάν» και αποκλειστικού χαρακτήρα της. Τα ΤΕΙ, αποτελώντας τον αδύναμο κρίκο της Ανώτατης Εκπαίδευσης, βιώνουν με τον πλέον οδυνηρό τρόπο αυτή την υποβάθμιση. Η άρνηση της πολιτείας να εκδώσει προεδρικά διατάγματα επαγγελματικών δικαιωμάτων για πολλά τμήματα (εδώ και 27 χρόνια!), η άρνησή της να προχωρήσει στην ουσιαστική ακαδημαϊκή ολοκλήρωση του θεσμού των ΤΕΙ και να τα χρηματοδοτήσει ισότιμα σε σχέση με τα Πανεπιστήμια είναι μερικές από τις αιτίες που έχουν οδηγήσει τα τεχνολογικά εκπαιδευτικά ιδρύματα σε δεινή θέση. Η πρόσφατη «ρύθμιση» για τα ιδιωτικά κολέγια με την τελική νομιμοποίηση της δικαιόχρησης ξένων ιδρυμάτων και την αναγνώριση των επαγγελματικών (και στην ουσία ακαδημαϊκών) δικαιωμάτων των αποφοίτων τους ως ισότιμων με τα δημόσια πανεπιστήμια ολοκλήρωσε την παραπάνω υπονόμευση. ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΤΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΚΑΤΑΚΕΡΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΠΕΔΙΩΝ Την τελευταία δεκαπενταετία τα ΑΕΙ γνώρισαν µια ραγδαία ποσοτική ανάπτυξη. Πολλά νέα Τµήµατα ιδρύθηκαν είτε στον ίδιο το χώρο λειτουργίας των Ιδρυμάτων είτε με τη μορφή παραρτημάτων. Στη συνέχεια μερικά από τα παραρτήματα αυτά, όταν συγκέντρωσαν έναν ελάχιστο αριθμό τμημάτων μετεξελίχθηκαν σε 1
αυτόνομα Ιδρύματα. Η διαδικασία αυτή αποτέλεσε κεντρική πολιτική κατεύθυνση όλων των κυβερνήσεων, εντάθηκε και καθορίστηκε με την ώθηση των επιχειρησιακών προγραµµάτων (ΕΠΕΑΕΚ Ι & ΙΙ). Επιπρόσθετα, κοµατικές/πελατειακές προτεραιότητες και προτεραιότητες παραγόντων της τοπικής αυτοδιοίκησης, που στη συντριπτική τους πλειοψηφία, δεν είχαν καμία σχέση με ακαδημαϊκά κριτήρια σχεδιασμού οδήγησαν στη διασπορά πολλών από τα νέα Τµήµατα σε διάφορες πόλεις και κωµοπόλεις ανά την Ελλάδα. Αρωγοί σε αυτήν την πολιτική κατεύθυνση βρέθηκαν, στις περισσότερες περιπτώσεις και οι Διοικήσεις των Ιδρυμάτων, καθώς και μέλη ΔΕΠ/ΕΠ που ανέλαβαν την υλοποίηση της διεύρυνσης. Η διεύρυνση αυτή πέρα από την χωρίς σοβαρό σχεδιασμό χωροταξική διασπορά των τμημάτων που ιδρύθηκαν είχε και τις παρακάτω βασικές παρενέργειες: (α) Ιδρύθηκαν τμήματα με εξαιρετικά εξειδικευμένο αντικείμενο για να μπορέσουν να διαφοροποιηθούν και να αποκτήσουν «λόγο» ύπαρξης σε σχέση με τα υπόλοιπα τμήματα του ίδιου Ιδρύματος. (β) Πολλαπλασιάστηκε υπερβολικά ο αριθμός κάποιων τμημάτων που το αντικείμενό τους είχε «πέραση» στην αγορά εργασίας. (Ακραίο παράδειγμα: στο ΤΕΙ Ιονίων Νήσων, στη Λευκάδα, λειτουργούν δύο τμήματα με αντικείμενο την Πληροφορική!) (γ) Προέκυψαν Ιδρύματα με απαράδεκτα μικρό αριθμό τμημάτων (π.χ. Πανεπιστήμιο Στερεάς Ελλάδας με δύο τμήματα!) (δ) Προέκυψαν Παραρτήματα Ιδρυμάτων με ένα μόνο απομονωμένο τμήμα Πρέπει να σημειωθεί ότι τα παραπάνω προβλήματα αφορούν τόσο στα ΤΕΙ όσο και στα ιδρύματα του Πανεπιστημιακού τομέα, στα οποία δημιουργήθηκαν, επίσης, πολλά τμήματα με αυστηρή εξειδίκευση και περιορισμένο γνωστικό αντικείμενο. Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι στα περισσότερα Πανεπιστήμια (κυρίως τα περιφερειακά), τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκαν πολλά Τμήματα με γνωστικά αντικείμενα Τμημάτων που λειτουργούσαν μέχρι πρότινος αποκλειστικά στα ΤΕΙ. Το γεγονός αυτό έβλαψε σαφέστατα τον «αδύναμο κρίκο» της Ανώτατης Εκπαίδευσης, δηλαδή τα τμήματα των ΤΕΙ. ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΟΣ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ Στους πίνακες Ι & ΙΙ φαίνεται πώς αποτυπώνεται η σημερινή κατάσταση στην Ανώτατη εκπαίδευση: Σαράντα (40) Εκπαιδευτικά Ιδρύματα με τα παραρτήματά τους, με πεντακόσια (500) συνολικά τμήματα, διάσπαρτα σε εξήντα έξι (66) πόλεις της χώρας. Η παρούσα ηγεσία του Υπουργείου Παιδείας τόσο από την προηγούμενη Ακαδημαϊκή χρονιά αλλά και πρόσφατα, στη «συνάντηση» των Δελφών έχει θέσει 2
επιτακτικά το θέμα της χωροταξικής ανακατανομής και συγχώνευσης των Ιδρυμάτων της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Σχετίζει τη διαδικασία αυτή με το υπό πρόταση Νέο Θεσμικό Πλαίσιο για τα ΑΕΙ. Παρόλο που στις σχετικές τοποθετήσεις τόσο του Πρωθυπουργού όσο και της Υπουργού και του Υφυπουργού αναφέρεται ότι «τα κριτήρια θα είναι πρωτίστως ακαδημαϊκά και δευτερευόντως οικονομικά και κοινωνικά» από τη μέχρι τώρα στάση του Υπουργείου στο Θέμα προκύπτουν τα εξής: (α) Τα στελέχη του Υπουργείου αναφέρονται στην κατάσταση που έχει προκύψει στα ΑΕΙ με όρους απαξιωτικούς τόσο για τα ιδρύματα όσο και για τα μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας, χωρίς κανένα ίχνος αυτοκριτικής για την τεράστια ευθύνη που φέρει το ίδιο το υπουργείο και οι κυβερνήσεις για την πολιτική που σχεδίασαν και υλοποίησαν όλα τα προηγούμενα χρόνια. (β) Το χρονοδιάγραμμα που θέτει θυμίζει ευθέως πρακτικές μνημονίου οι διαδικασίες που αναφέρονται μοιάζει να έχουν κύριο στόχο την εξοικονόμηση πόρων και να εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους περαιτέρω υποβάθμισης των Ιδρυμάτων. (γ) Ειδικά σε ότι αφορά στα ΤΕΙ δηλώνεται εμμέσως πλην σαφώς ότι αυτά αποτελούν Ιδρύματα δεύτερης κατηγορίας στα πλαίσια της Ανώτατης Εκπαίδευσης με αποτέλεσμα, σε αυτή τη χρονική φάση να ακυρωθεί κάθε πιθανότητα θεσμικής ολοκλήρωσής τους και πολλά από αυτά να οδηγηθούν σε κλείσιμο ή «μαρασμό» Αποτελεί πάγια θέση της ΟΣΕΠ ΤΕΙ ότι απαιτείται ένα νέο ενιαίο δημοκρατικό θεσμικό πλαίσιο για την Ανώτατη Εκπαίδευση. Απαιτείται ένας συνολικός ανασχεδιασμός (με επιστημονικές μελέτες σκοπιμότητας) τόσο της χωροθέτησης των ιδρυμάτων (όλων των ΑΕΙ) όσο και των επιστημονικών, τεχνολογικών ή διεπιστημονικών αντικειμένων που καλύπτουν. Στην παρούσα φάση όμως είναι ιδιαίτερα επιφυλακτική με τον τρόπο που τίθεται το ζήτημα από την πλευρά της πολιτείας και ζητά να εφαρμοστούν απαρέγκλιτα οι παρακάτω αρχές-κριτήρια πάνω στις οποίες θα έπρεπε να βασιστεί η πιθανή χωροταξική αναδιάρθρωση της Ανώτατης Εκπαίδευσης Αρχή της διασφάλισης του δηµόσιου και δωρέαν χαρακτήρα της ΑΕ: Οποιαδήποτε αλλαγή θα γίνει θα πρέπει να θεωρεί την ΑΕ δηµόσιο αγαθό. Αρχή της δηµοκρατικής λειτουργίας των Ιδρυµάτων: Οι οποιεσδήποτε αλλαγές θα γίνουν θα πρέπει να µην αµφισβητούν τις δηµοκρατικές αρχές λειτουργίας των ιδρυµάτων, αλλά να τις διασφαλίζουν και να τις διευρύνουν Αρχή της αποφυγής καταστροφικών ενεργειών: Οποιαδήποτε αλλαγή θα πρέπει να σχεδιαστεί και να υλοποιηθεί µε τέτοιο τρόπο, ώστε να µην αποβαίνει καταστροφική για τους φοιτητές, το προσωπικό των ιδρυµάτων και τις υποδοµές που έχουν δηµιουργηθεί. Αρχή της επιστηµονικότητας: Οι οποιεσδήποτε αλλαγές ή συγχωνεύσεις γίνουν στα τµήµατα θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι αυτά θα αναφέρονται σε 3
πραγματικά επιστημονικά αντικείμενα ή σε τεχνολογικές κατευθύνσεις ή σε σύγχρονα διεπιστημονικά πεδία. Aρχή της διεπιστηµονικότητας: Ο πιθανός χωροταξικός ανασχεδιασµός της ΑΕ θα πρέπει να διασφαλίζει ότι θα προσφέρονται πολλά γνωστικά αντικείµενα στον ίδιο χώρο λειτουργίας των ιδρυµάτων. Αρχή της ισότητας των ευκαιριών: θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι όλοι οι φοιτητές σαν αποδέκτες της ΑΕ θα πρέπει να έχουν ίσες δυνατότες πρόσβασης σε όλες τις παραµέτρους της ακαδηµαϊκής ζωής (βιβλιοθήκες, εργαστηριακές υποδοµές, κέντρο πληροφορικής και δικτύων, σίτιση κλπ) Αρχή της αποκέντρωσης: εν αµφισβητείται η ανάγκη αποκέντρωσης της ΑΕ. Πρέπει όµως αυτή να γίνεται µε σοβαρά ακαδηµαϊκά-επιστηµονικά κριτήρια και µε βάση τις ανάγκες ανάπτυξης των τοπικών κοινωνιών Κεντρικής σηµασίας ζήτηµα είναι η διασφάλιση σωστής αναλογίας πληθυσµού φοιτητών) Αρχή της συνέργειας: Οι οποιεσδήποτε αλλαγές ή συγχωνεύσεις γίνουν σε τµήµατα, σχολές ή και ιδρύµατα δεν µπορεί να βασίζονται στη λογική των συγκλολίσεων αλλά σε συνέργειες που θα στοχεύουν στην αναβάθµιση της ποιότητας του επιστηµονικού και ερευνητικού έργου Αρχή της οικονοµίας: Είναι προφανές ότι θα πρέπει να αναζητείται η καλύτερη εκµετάλλευση των πόρων αλλά θα πρέπει να διασφαλίζεται ότι τα ιδρύµατα δεν θα αντιµετωπίζουν οικονοµικά προβλήµατα στη λειτουργία τους και ότι η χρηµατοδότησή τους θα γίνεται µε αντικειµενικά κριτήρια. Αρχή της απλότητας: Ολα τα ιδρύµατα θα πρέπει να θεωρούνται ίσης θεσµικής αξίας και θα πρέπει να λειτουργούν κάτω από ένα απλό και όχι γραφειοκρατικό θεσµικό πλαίσιο. Με βάση αυτό θα πρέπει να µπορούν να ορίζουν την ιδιαίτερη φυσιογνωµία τους (αρχή της διαφορετικότητας - π.χ. τεχνολογικός χαρακτήρας, εφαρµοσµένος χαρακτήρας, αριστεία σε κάποια αντικείµενα) και τον τρόπο λειτουργίας τους. 4
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ 1: Παρόλο που το τελευταίο διάστηµα το θέµα της χωροταξικής ανακατανοµής των ιδρυµάτων τίθεται µε στόχο την επίτευξη οικονοµιών κλίµακας είναι προφανές ότι µία σοβαρή αναδιάταξη της Ανώτατης Εκπαίδευσης δεν µπορεί να γίνει βιαστικά και απαιτεί µεγάλο κόστος (οικονοµικό, κοινωνικό και πολιτικό) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ 2: Πρέπει να προηγηθεί σοβαρή αποτίµηση των αποτελεσµάτων της διεύρυνσης της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης, όπως αυτή σχεδιάστηκε, χρηµατοδοτήθηκε και υλοποιήθηκε στα πλαίσια των έργων ΕΠΕΑΕΚ Ι & ΙΙ. ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ 3: Πιθανές φάσεις συγχωνεύσεων: (Φάση 1) συγχωνεύσεις τµηµάτων αρχικά στο εσωτερικό των ιδρυµάτων. (Φάση 2) συγχωνεύσεις ιδρυµάτων κυρίως σε περιπτώσεις γεωγραφικής γειτνίασης. Οι φάσεις 1 και 2 µπορούν να γίνουν και ταυτόχρονα. (Φάση 3) συγχωνεύσεις τµηµάτων που προέρχονται από διαφορετικά ιδρύµατα που έχουν συγχωνευθεί στη φάση 2. Οι συγχωνεύσεις αυτές µπορούν αρχικά να οδηγήσουν σε κατευθύνσεις ανά τµήµα για να αποφευχθούν επικίνδυνες συγκολλήσεις και «µάχες σώµα µε σώµα» ανάµεσα στα µέλη ΕΠ/ΕΠ της προτεραίας κατάστασης! (Ενας κοινός κορµός µαθηµάτων και µαθήµατα ειδίκευσης) ηµοσθένης Σταµάτης 10/12/2010 5