1 Θάλεια Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου Αν. Καθηγήτρια Σχολή Καλών Τεχνών ΟΙ ΝΕΟΤΕΡΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑΣ: ΕΚΤΙΜΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΣΙΑΣ Aν και στην Καππαδοκία παρατηρείται άνθηση της ναοδομίας κατά τον 18 ο και 19 ο αιώνα, οι νεότεροι ναοί στην περιοχή παραμένουν λίγο γνωστοί και ελάχιστα μελετημένοι, γιατί επισκιάζονται από τους παλαιοχριστιανικούς και τους βυζαντινούς. Το παρόν άρθρο στοχεύει στην ανάδειξη των ναών αυτών ως μια ιδιαίτερη ομάδα μνημείων με μεγάλη αρχιτεκτονική και αισθητική σημασία 1 και ταυτόχρονα ως μνημείων τα οποία έχουν τη δυνατότητα αλλά και την επείγουσα ανάγκη να προστατευθούν και να διατηρηθούν. Η προσέγγιση των ναών έγινε με επιτόπιες επισκέψεις και μέσα από τη βιβλιογραφία και το διαδίκτυο. Με την οικονομική και πολιτιστική αναγέννηση του ελληνισμού τον 18 ο και 19 ο αιώνα κτίστηκε στην Καππαδοκία ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός ναών. Ένα πρώτο κύμα ανέγερσης ναών απαντάται στο πρώτο ήμισυ του 18 ου αιώνα και συμπίπτει με ανάλογη άνθηση της ναοδομίας σε μεγάλα αστικά κέντρα του ελληνισμού, όπως η Κωνσταντινούπολη και η Θεσσαλονίκη. Σύμφωνα με τις πηγές, την περίοδο αυτή ανεγείρονται δώδεκα ναοί, από τους οποίους σώζεται ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη Σινασό. Ελάχιστοι ναοί ανεγείρονται στο δεύτερο ήμισυ του 18 ου αιώνα και στις αρχές του 19 ου αιώνα ώς την ελληνική επανάσταση. Μετά την ελληνική επανάσταση, την ίδρυση του ελληνικού κράτους και την υπογραφή των διαταγμάτων Χάτι Σερίφ (1839) και Χάτι Χουμαγιούν (1856) ανεγείρεται στην Καππαδοκία ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός ναών. Εντοπίστηκαν σαράντα έξι ναοί που ανεγέρθηκαν και δύο που ανακαινίστηκαν την περίοδο αυτή. Ο μεγάλος αυτός αριθμός μαρτυρεί την ορμή της αναγέννησης του ελληνισμού και την άνθηση της ορθοδοξίας στην Καππαδοκία. Μετά τη λήξη του Τανζιμάτ κτίζονται και άλλοι δεκατρείς μεγαλοπρεπείς ναοί, που χαρακτηρίζονται από έντονες δυτικές επιδράσεις.
2 Η σημερινή κατάσταση των παραπάνω ναών μπορεί να περιγραφεί ως εξής: Πολλοί ναοί έχουν μετατραπεί σε τζαμιά. Στην περίπτωση αυτή διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση και έχουν συντηρηθεί. Οι μικρές μετατροπές για την λειτουργία τους ως τζαμιά δεν έθιξαν την αρχιτεκτονική τους. Σε πολλές περιπτώσεις σώζεται το τέμπλο (χωρίς βέβαια τις εικόνες), ο άμβωνας και η ξύλινη εκκλησιαστική επίπλωση του ναού, ο γυναικωνίτης και το καφασωτό του, καθώς και άλλα στοιχεία όπως η ξύλινη περίτεχνη οροφή με τα διάχωρα και τον ομφαλό στη στοά. Ακόμα διατηρείται ο ζωγραφικός ανεικονικός διάκοσμος και τα κιονόκρανα. Στο ιερό διατηρούνται τα περίτεχνα προσκυνητάρια και κόγχες. Στο εσωτερικό οι ναοί είναι συνήθως ασβεστωμένοι και επιχρωματισμένοι. Σε εξαιρετικές όμως περιπτώσεις διατηρούνται σε καλή κατάσταση τοιχογραφίες στο εσωτερικό ή στο εξωτερικό του ναού. Μπορεί κανείς να πει ότι, κάτω από τις δεδομένες συνθήκες, η μετατροπή σε τζαμί ήταν η καλύτερη περίπτωση, γιατί συνέβαλε στην αποφυγή της λεηλασίας του ναού καθώς και στην καλή διατήρηση του, και διέσωσε πολλά ευπαθή μορφολογικά και άλλα στοιχεία, που ειδάλλως θα είχαν καταστραφεί. Άλλοι ναοί έχουν διάφορες χρήσεις, γεγονός το οποίο συμβάλλει επίσης στην καλή διατήρησή τους. Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη Σινασό χρησιμεύει σποραδικά για έκθεση έργων τέχνης και άλλες εκδηλώσεις. Στην Καισάρεια ο Άγιος Νικόλαος, λόγω του μεγέθους του, έχει μετατραπεί σε αίθουσα αθλητικών εκδηλώσεων. Η Παναγία στη Νεάπολη είχε μετατραπεί σε φυλακή και σήμερα παραμένει κλειστή. Ο Άγιος Γεώργιος στον Πόρο χρησιμεύει ως αποθήκη. Στις περιπτώσεις αυτές η μετατροπή σε άλλη χρήση συνέβαλλε μεν στη διατήρηση του οικοδομικού κελύφους, αλλά αλλοίωσε περισσότερο ή λιγότερο τον εσωτερικό χώρο, ενώ τα στοιχεία του εσωτερικού διακόσμου απωλέσθηκαν. Μερικοί ναοί χρήζουν άμεσης προστασίας καθώς έχουν καταρεύσει τμηματικά, αλλά υπάρχει δυνατότητα διάσωσης με άμεση επέμβαση ώστε να αποφευχθεί περαιτέρω κατάπτωση. Τέτοιοι είναι ο Ταξιάρχης στη Μονή Ταξιαρχών, του οποίου ο τρούλος κατεδαφίστηκε, και η Κοίμηση της Θεοτόκου στην Κελμίρα. Μερικοί έχουν ερειπωθεί σε μεγάλο βαθμό και η κατάστασή τους είναι μη αναστρέψιμη. Μιά μεγάλη κατηγορία ναών είναι σήμερα κλειστοί και εγκαταλελειμμένοι. Ωστόσο αν εξαιρέσει κανείς την κακή κατάσταση του δαπέδου, τις φθορές και τις ασχήμιες στους τοίχους, το αρχιτεκτονικό τους κέλυφος ειναι σε καλή έως πολύ καλή κατάσταση και μικρές μόνο επεμβάσεις στερέωσης χρειάζεται, γεγονός το οποίο οφείλεται στην εξαιρετική οικοδομική τεχνική με την οποία ανεγέρθηκαν. Στους
3 ναούς αυτούς σώζονται όλα τα λίθινα τμήματα. Από τον εικονογραφικό διάκοσμο διατηρούνται σχετικά ικανοποιητικά πολλές φορές τα χρώματα, οι τοιχογραφίες και τα διακοσμητικά μοτίβα. Ο καλύτερα διατηρημένος ναός είναι οι Άγιοι Θεόδωροι στη Μαλακοπή, όπου σώζεται μεγάλο μέρος των τοιχογραφιών. Στους ναούς της Καππαδοκίας τελείται εναλλακτικά κάθε χρόνο λειτουργία από τον Σεβασμιώτατο Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Βαρθολομαίο. Το γεγονός αυτό συνετελεί σημαντικά στην επιβίωση τους. Οι ναοί έχουν καθαριστεί και ευπρεπιστεί στοιχειωδώς. Η συρροή του κόσμου στις λειτουργίες και η δημιουργία του θρησκευτικού τουρισμού με την αντίστοιχη απήχηση στις τοπικές κοινωνίες συμβάλλει θετικά στη συντήρησή τους. Συχνά οι τοπικές αρχές δείχνουν ενδιαφέρον για τη συντήρηση των ναών. Oι νεότεροι ναοί της Καππαδοκίας αποτελούν μια αυτόνομη ενότητα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Η αρχιτεκτονική τους αποτελεί ένα ιδιαίτερο, γοητευτικό και ενδιαφέρον κράμα στοιχείων, που εκφράζει τη θέση της Καππαδοκίας ως σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση, στο Βορά και στο Νότο, στην περίοδο αναζήτησης της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Οι ναοί ακολουθούν αρχιτεκτονικούς τύπους που τους συνδέουν με τα μεγάλα κέντρα της Ορθοδοξίας και επακόλουθα του ελληνισμού, αλλά φέρουν μορφολογικά χαρακτηριστικά που προδίδουν σχέσεις με τα κέντρα της Ανατολής, όπως η Αρμενία, η Συρία και η Κύπρος. Ταυτόχρονα οι τρόποι δόμησης ακολουθούν τη μακραίωνη τοπική οικοδομική παράδοση. Η συντριπτική πλειοψηφία των ναών ανήκει στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με ή χωρίς τρούλο, ενώ υπάρχουν λίγοι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί με τρούλο. Η τρίκλιτη βασιλική και ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός είναι τύποι που επιχωριάζουν στην Καππαδοκία από την παλαιοχριστιανική και την βυζαντινή εποχή, έρχονται όμως και ως επιδράσεις των τύπων που χρησιμοποιούνται στο νεοϊδρυθέν ελληνικό κράτος. Στην πλαστικότητα των όγκων και στη διαμόρφωση της δυτικής όψης σημαντικό ρόλο παίζει η ανοικτή στοά πάνω από την οποία τοποθετείται ο γυναικωνίτης. Το χαρακτηριστικό αυτό είναι άμεση επίδραση ναοδομικών τύπων που αποκρυσταλλώθηκαν γύρω από το Αιγαίο τον 19ο αιώνα και εντοπίζεται ως κυρίαρχο στοιχείο στη ναοδομία ολόκληρου του ελλαδικού χώρου ήδη από τις αρχές του 19ου αιώνα, με κύριο παράδειγμα την Παναγία της Τήνου (1823-30). Στους ναούς της Καππαδοκίας γίνεται απαραίτητο στοιχείο και εντάσσεται οργανικά στο κύριο
4 οικοδόμημα. Σε δύο σημαντικούς ναούς της (Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη στη Σινασό και Άγιος Ιωάννης Θεολόγος στην Καρβάλη) η στοά με τον υπερκείμενο γυναικωνίτη αποτελεί προσθήκη. Η επέμβαση αυτή εφαρμόστηκε πρωταρχικά σε προβεβλημένους ναούς ο μητροπολιτικός ναός του Αγίου Γεωργίου στο Ναύπλιο (16 ος αι./1834) και ο πατριαρχικός ναός του Αγίου Γεωργίου στην Κωνσταντινούπολη (1720/1836). Η κατασκευή των ναών αποτελεί κύριο και εντυπωσιακό χαρακτηριστικό. Επιβιώνουν οικοδομικοί τρόποι από την παλαιοχριστιανική και τη βυζαντινή αρχιτεκτονική, γεγονός που προφανώς οφείλεται στη μεγάλη διαθεσιμότητα της πέτρας στην περιοχή. Η επιμελημένη οικοδόμηση με καλοπελεκημένους λίθους και θολίτες είναι χαρακτηριστικό της Μικράς Ασίας, της Αρμενίας και της Συρίας ήδη από την παλαιοχριστιανική εποχή. Η δυνατή τοπική οικοδομική παράδοση της Καππαδοκίας επιβίωσε τη βυζαντινή εποχή και στη συνέχεια παραλήφθηκε από τους Σελτζούκους. Οι εξωτερικές επιφάνειες των ναών διαμορφώνονται με εξαιρετικά επιμελημένη λαξευτή, σχεδόν ισόδομη, τοιχοποιία από ηφαιστειογενή πετρώματα με αφανείς αρμούς. Απουσιάζουν το ξύλο, το μάρμαρο, οι πλίνθοι και τα κεραμίδια. Δείγμα εξαιρετικής λιθοξοϊκής τεχνικής αποτελούν τα τόξα, τα σταυροθόλια, οι οξυκόρυφες καμάρες και οι ημισφαιρικοί θόλοι. Οι όψεις διαθέτουν μια γεωμετρική καθαρότητα και επιμελημένη ψυχρότητα, μια κρυσταλλικότητα. Το γκρίζο χρώμα των λίθων προσθέτει στην επιβλητικότητα των ναών. Ισχυρό χαρακτηριστικό είναι η ευρεία χρήση των τα οξυκόρυφα τόξα και οι αντίστοιχες καμάρες που καλύπτουν τα κλίτη, η οποία μπορεί να ανιχνευθεί σε διάφορες πηγές. Τα οξυκόρυφα τόξα ήταν γνωστά στην αρμενική αρχιτεκτονική, ενώ χρησιμοποιήθηκαν ευρύτατα από τη σελτζουκική αρχιτεκτονική. Τέλος η γοτθική αρχιτεκτονική στην Κύπρο, με την οποία η Καππαδοκία διατηρούσε στενούς εμπορικούς δεσμούς, άσκησε επίσης επιδράσεις. Σίγουρα η χρήση τους σχετίζεται με τη σταθερότητα έδρασης που προσφέρουν, την κατανομή των δυνάμεων και την μεταφορά των φορτίων των βαριών λίθινων θόλων. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, και τα ανάγλυφα κοσμήματα προκύπτουν από την κατεργασία της λαξευτής λιθοδομής που διαμορφώνει την επιφάνεια των τοίχων και προέρχονται τόσο από την τοπική παράδοση όσο και από την κυπριακή, την αρμενική, καθώς και τη σελτζουκική αρχιτεκτονική. Τα μορφολογικά χαρακτηριστικά είναι φειδωλά και παρουσιάζουν μια έντονη τάση για γεωμετρικοποίηση. Σποραδικά ανάγλυφοι κοσμήτες σε γεωμετρικά σχέδια πλαισιώνουν τα παράθυρα ή διακοσμούν
5 τις επιφάνειες των τοίχων. Τα ανάγλυφα κοσμήματα είναι λιγοστά. Έμφαση δίνεται στα κιονόκρανα. Σε ευρεία χρήση είναι ένα συμβολικό τεκτονικό κιονόκρανο με τέσσερα στοιχεία στις γωνίες και κιονόκρανα με στιλιζαρισμένες ιωνικές έλικες που φανερώνουν τον πνευματικό προσανατολισμό των κατοίκων. Βασικό στοιχείο αποτελούν οι επιβλητικές είσοδοι των ναών. Πλαισιώνονται με εντυπωσιακά ανάγλυφα γεωμετρικά πλαίσια σε σχήμα σταυρού, μέσα στα οποία ελίσσεται η άμπελος, στοιχείο καθαρά συμβολικό. Σην άνω κεραία του σταυρού τοποθετείται επιγραφή. Τα παράθυρα είναι μικρά και λιγοστά, γεγονός που κάνει πιο εντυπωσιακές τις γκριζες λείες επιφάνειες των όψεων. Μερικά νεοκλασικά χαρακτηριστικά έχουν εισχωρήσεις σε ναούς. η εισχώρηση προτύπων από την νεοκλασική και την εκλεκτικιστική αρχιτεκτονική είναι φανερή σε μορφολογικά στοιχεία των όψεων, όπως τα τριγωνικά αετώματα στα παράθυρα το σύνολο των τριών παραθύρων (ένα ελλειπτικό στη μέση και δύο καρδιόσχημα εκατέρωθεν) στο αετώμα καθώς και τα νεοκλασικά περίθυρα των εισόδων και οι τρούλοι. Στον εσωτερικό χώρο ακολουθείται το σύστημα της εικονογράφησης που κυριαρχεί στον ελλαδικό χώρο. Οι εικόνες περιορίζονται σε συγκεκριμένα πλαίσια και το πεδίο συμπληρώνεται με διακοσμητικά θέματα. Σε μερικές περιπτώσεις διασώζονται χρώματα, που είναι πραγματικά εντυπωσιακά. Κυρίαρχοι είναι οι τόνοι του μπλε στα χρώματα, πράγμα που οδηγεί στη σκέψη ότι μπορεί να είναι λαζουρίτης, όπως και στις βυζαντινές τοιχογραφίες. Οι ναοί περιτριγυρίζονται από ψηλό περίβολο, που αποκόπτει το χώρο του ναού από τον γύρω κόσμο και τον προστατεύει. Τα πρόπυλα στον περίβολο είναι μνημειακά και στολίζονται με μεγάλους ανάγλυφους σταυρούς Τα κωδωνοστάσια είναι λιθόκτστα περίτεχνα αυτόνομα κτίσματα, διώροφα ή τριώροφα, κιονοστήρικτα. Οι ναοί που κτίστηκαν μετά το Τανζιμάτ και ώς την ανταλλαγή των πληθυσμών στα 1924 (ναός Παναγίας Καπουσή, Μουταλάσκη, 1886, Άγιος Ιωάννης Ρώσος, Προκόπι, 1892) είναι μεγαλοπρεπείς, και διαφέρουν ουσιαστικά από την προηγούμενη ομάδα καθώς απομακρύνονται από την τοπική παράδοση και φέρουν σαφείς επιρροές του ιστορισμού και του κλασικισμού ή ακόμα και νεομπαρόκ. Συμπερασματικά στην Καππαδοκία επιβιώνει σε καλή κατάσταση μια πληθώρα ναών στους οποίους διασώζεται ένας πλούτος στοιχείων για την αρχιτεκτονική και την τέχνη, μοναδικός στη Μ. Ασία. Πρέπει να γίνει άμεσα συστηματική καταγραφή και τεκμηρίωση των μνημείων αυτών και να ακολουθήσει μελέτη τους που θα συμβάλλει στη διάσωσή τους. Η μελέτη και η τεκμηρίωση των νεότερων ναών της
6 Καππαδοκίας θα διερευνήσει και θα καταδείξει τη σχέση των ναών αυτών με την υψηλή αρχιτεκτονική παράδοση της Καππαδοκίας, τόσο την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή όσο και τη σελτζουκική και οθωμανική. Επίσης θα προσφέρει πολλά στην ιστορία του χριστιανισμού και του ελληνισμού στην περιοχή αλλά και θα δημιουργήσει μία παρακαταθήκη για μνημεία που βρίσκονται σε κίνδυνο και τα οποία ίσως δεν θα υπάρχουν για τις επόμενες γενιές, ενώ θα συμβάλλει στην ανάδειξη της πλούσιας νεότερης θρησκευτικής χριστιανικής αρχιτεκτονικής στα Νότια Βαλκάνια και στη Μικρά Ασία και στην κατάδειξη της ενότητας και του δυναμισμού του ελληνισμού την εποχή αυτή. 1. Σινασός. Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη (1729/1850).
7 2. Μαλακοπή. Άγιοι Θεόδωροι (1858). 3. Μισθί. Άγιοι Βασίλειος και Βλάσιος (1844).
8 4. Νίγδη. Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (1861). 5. Αξός. Αγία Μακρίνα (1843).
9 6. Σίλατα. Άγιοι Απόστολοι (1849). 7. Γούρδουνος. Μεταμόρφωση Σωτήρος (1848).
10 8. Νεάπολη. Κοίμηση της Θεοτόκου (1849). 9. Ταξιάρχης. Μονή Ταξιαρχών.
11 10. Aγιρνάς. Άγιος Προκόπιος. 11. Καισάρεια. Άγιος Νικόλαος (1850).
12 12. Ανδρονίκι. Άγιοι Πρόβος, Τάραχος και Ανδρόνικος (1835). Λ. Έβερτ κ. ά. Καππαδοκία. 13. Αραβησσός. Άγιος Δημήτριος (1902).
13 14. Φερτέκι. Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ (1835). http://www.yesilbor.com/sayfa.asp?islem=2&sayfano=318. 15. Τζαλέλα. Άγιος Κωνσταντίνος και Ελένη (1838). (Elelicht http://commons.wikimedia.org/wiki/file:cemil_church_1.jpg)
14 16. Μαλακοπή. Παμμέγιστοι Ταξιάρχες (1859).
17. Χαλβαντερέ. Άγιος Νικόλαος. 15
16 18. Αραβανί. Άγιος Στέφανος (1840). 19. Καρβάλη. Άγιος Ιωάννης Θεολόγος (8 ος -12 ος αι./1835/1896).
17 20. Καρβάλη. Άγιος Ιωάννης Θεολόγος (8 ος -12 ος αι./1835/1896). (http://www.pbase.com/osmantanidik/aksaray). 21. Μουταλάσκη. Κοίμηση της Θεοτόκου (1886).
18 22. Μαλακοπή. Άγιοι Θεόδωροι (1858). Άποψη του εσωτερικού προς τα δυτικά. 23. Σινασός. Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη (1729/1850). Άποψη του εσωτερικού προς τα δυτικά.
19 24. Νίγδη. Άγιος Ιωάννης Πρόδρομος (1861). Άποψη του εσωτερικού προς τα βόρεια.
20 25. Ανδρονίκι. Άγιοι Πρόβος, Τάραχος και Ανδρόνικος (1835). Άποψη του εσωτερικού προς τα δυτικά. https://www.facebook.com/media/set/?set=a.461226327263745.113778.2370642463 46622&type=1 26. Μουταλάσκη. Κοίμηση της Θεοτόκου (1886). Ο γυναικωνίτης.
21 27. Σίλατα. Άγιοι Απόστολοι (1849). Το τέμπλο. 28. Καρβάλη. Άγιος Ιωάννης Θεολόγος (8 ος -12 ος αι./1835/1896). Το τέμπλο.
22 29. Μαλακοπή. Άγιοι Θεόδωροι (1858). Το περίθυρο της βόρειας εισόδου.
23 30. Μισθί. Άγιοι Βασίλειος και Βλάσιος (1844). Επιγραφή πάνω από την κεντρική είσοδο. 31. Ανδρονίκι. Άγιοι Πρόβος, Τάραχος και Ανδρόνικος (1835). https://www.facebook.com/media/set/?set=a.461226327263745.113778.237064 246346622&type=1
24 32. Σίλατα. Άγιοι Απόστολοι (1849). Οι τρείς παίδες εν καμίνω. Τοιχογραφία στη δυτική όψη.
25 33. Φερτέκι. Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ (1835). Τοιχογραφία στο ιερό. 34. Μαλακοπή. Άγιοι Θεόδωροι (1858). Ο τρούλος.
26 * Οι φωτογραφίες προέρχονται από το αρχείο της συγγραφέως, εκτός αν άλλως αναγράφεται. 1. Μια πρώτη προσπάθεια για τη μελέτη της αρχιτεκτονικής των νεότερων ναών στην Καππαδοκία έγινε από τη γράφουσα. Βλ. Θ. Μαντοπούλου-Παναγιωτοπούλου, «Η ναοδομία στην Καππαδοκία την εποχή του Τανζιμάτ (1839-1876). Πρώτη προσέγγιση», Πρακτικά 2ου Επιστημονικού Συμποσίου της Νεοελληνικής Εκκλησιαστικής Τέχνης, Αθήνα, 2012, σ. 19-38. Προηγούμενα βιβλία για την περιοχή παρουσιάζουν και καταγράφουν μνημεία, χωρίς ωστόσο να επιχειρούν συστηματική αρχιτεκτονική μελέτη. Βλ. Λ. Έβερτ - Ν. Μηναϊδη - Μ. Φακίδη - Α. Μπαλιάν Ν. Πανελεάκη Ι Πετροπούλου, Καππαδοκία. Περιήγηση στη χριστιανική Ανατολή, Αθήνα, 1991, Σ. Κοιμίσογλου, Καππαδοκία. Μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ελλήνων ιστορία, πίστη, πολιστισμός, Θεσσαλονίκη, 2004, του ιδίου, Μιστί Καππαδοκίας. Η Μάνη των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, Θεσσαλονίκη, 2006. B. Kέκης, Καππαδοκία. Προσκύνημα από γης και ουρανού, Αθήνα, 2008. Κ. Νίγδελης Σ. Κοιμίσογλου, Η Μαλακοπή της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, 2003, των ιδίων, Το Ανταβάλ της Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, 2003, Κ. Νίγδελη, Τα Φλογητά της Καππαδοκίας, Χαλκιδική, 2006, Κ. Νίγδελης Ι Χατζηισαάκ, Ιερός Ναός Αγίας Μακρίνας. Αξός Καππαδοκίας, Θεσσαλονίκη, 2010.