ΣΤΟΝ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟ ΜΟΥ ΠΑΠΠΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ, ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΣΕ ΚΑΘΕ ΕΛΛΗΝΑ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΟ ΟΡΘΟΔΟΞΟ, ΠΟΝΤΙΟ ΚΑΙ ΜΗ

Φανή Αλεξανδρίδου Η Παιδεία στον Πόντο, η Εκπαίδευση και τα Εκπαιδευτικά Συστήματα από το 1682 με την ίδρυση του Φροντιστηρίου μέχρι και το 1922, με την ανταλλαγή των Πληθυσμών και την ενσωμάτωση τους στη Θεσσαλονίκη Θεσσαλονίκη 2015 1

ΣΤΟΝ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟ ΜΟΥ ΠΑΠΠΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟ, ΟΠΩΣ ΚΑΙ ΣΕ ΚΑΘΕ ΕΛΛΗΝΑ, ΧΡΙΣΤΙΑΝΟ ΟΡΘΟΔΟΞΟ, ΠΟΝΤΙΟ ΚΑΙ ΜΗ 2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Πρόλογος...σελ.6 Εισαγωγή...σελ.8 Οι Αποικίες των Ελλήνων στις ακτές του Εύξεινου Πόντου...σελ.8 Συνοπτικά η ιστορία του Πόντου με γεωγραφική και ιστορική προσέγγιση...σελ.8 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΝΑ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ 1.1. Η Ιστορία των Ελλήνων της Τριπόλεως του Πόντου...σελ.15 1.2. Η ιστορία των Ελλήνων της Αμισού (Σαμψούντας) του Πόντου, η εκπαίδευση και τα σχολεία...σελ.17 1.3 Τραπεζούντα η πρωτεύουσα του Πόντου...σελ.22 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΕ ΓΕΝΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ 2.1. Η παιδεία στην Τραπεζούντα και τα σχολεία σε γενικά πλαίσια...σελ.23 2.2. Τα Εκπαιδευτικά Συστήματα...σελ.26 2.2.1. Η Εκπαίδευση στην Τραπεζούντα...σελ.26 2.2.2 Η παιδεία σε διάφορες πόλεις και περιοχές του Πόντου...σελ.29 2.2.3. Σχολικές εγκαταστάσεις σε όλη την περιοχή του Πόντου...σελ.33 2.2.4. Η εκπαίδευση σε γενικά πλαίσια και τα εκπαιδευτικά συστήματα...σελ.34 2.3.1. Η παιδεία στον Πόντο από το 1453-1922, η ιστορία του Φροντιστηρίου της Τραπεζούντας και οι Διευθυντές του...σελ.37 2.3.2. Λόγιοι που δίδαξαν στο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας...σελ.47 2.3.3 Η ιστορία της πόλης της Λιβεράς και η Παιδεία της...σελ.49 2.3.4. Η ιστορία της πόλης της Αργυρούπολης και το Φροντιστήριο της...σελ.53 2.3.5. Το Φροντιστήριο της πόλης της Κερασούντας...σελ.55 2.3.6. Η Ψωμιάδειος και η Καρυπίδειος Σχολή...σελ.56 3

2.4. Η Εκπαίδευση των Κοριτσιών και τα Παρθεναγωγεία στον Πόντο...σελ.57 2.4.1. Το Παρθεναγωγείο της Τραπεζούντας...σελ.57 2.4.2. Το Παρθεναγωγείο της Αργυρούπολης...σελ.58 2.4.3. Τα Παρθεναγωγεία στον Πόντο...σελ.58 2.4.4. Οι γυναίκες της Σάντας του Πόντου...σελ.60 2.5.1. Η Εκπαίδευση των αγοριών και τα κατώτερα δημοτικά σχολεία...σελ.60 2.5.2. Η Συγκρότηση, η Οργάνωση, η Σχολική Διοίκηση και η λειτουργία των σχολείων στον Πόντο...σελ.61 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ ΛΟΓΙΟΙ 3.1. Λόγιοι...σελ.64 3.2.1. Λόγιοι του 10 ου -14 ου αιώνα...σελ.65 3.2.2. Λόγιοι του 15 ου αιώνα...σελ.66 3.2.3. Λόγιοι του 17 ου αιώνα...σελ.70 3.2.4. Λόγιοι του 18 ου αιώνα...σελ.73 3.2.5. Λόγιοι του 19 ου αιώνα...σελ.76 3.2.6. Λόγιοι στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες...σελ.78 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΟΝΕΣ 4.1. Η Παναγία Σουμελά...σελ.84 4.1.2. Η Ιερατική Σχολή της Μονής...σελ.85 4.2.1 Τα Εκκλησιαστικά κτίσματα της Τραπεζούντας...σελ.88 4.2.2. Εκκλησιαστική Διοίκηση και Διαίρεση σε όλη την περιοχή του Πόντου, Εκπαίδευση και Εκκλησιαστικά μνημεία και Μονές...σελ.90 4.2.3. Μονές και Μοναστηριακά Ιδρύματα του Πόντου...σελ.93 4

Μέρος Β : Από τον Πόντο στην Ελλάδα ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ 5.1. Τα προσφυγικά ρεύματα...σελ.95 5.2. Η Ενσωμάτωση και η Υποδοχή των Προσφύγων στην Θεσσαλονίκη...σελ.96 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ 6.1. Η Έξοδος και το Α Προσφυγικό Ρεύμα στην Ελλάδα 1922, Κακουχίες...σελ.98 6.2. Το Β Προσφυγικό Ρεύμα από την Ε.Σ.Σ.Δ. προς την Ελλάδα 1990...σελ.102 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ 7.1. Ο Ποντιακός Ελληνισμός της Ρωσίας...σελ.103 7.2 Ο Ελληνισμός της Ρωσίας και η έξοδος από το Καρς...σελ.104 7.3. Οι Έλληνες της διασποράς και της Σοβιετικής Ένωσης...σελ.105 7.4. Οι Έλληνες της Πρώην Σοβιετικής Ένωσης...σελ.113 7.5. Η παιδεία στη Ρωσία και στη Σοβιετική Ένωση...σελ.115 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΩΟ 8.1. Μετοικεσίες Ελλήνων στις Ρώσικες χώρες κατά την Τουρκοκρατία...σελ.117 8.2. Η Ταυτότητα των Ελλήνων του Πόντου και η ενσωμάτωσή τους στην Ελλάδα...σελ.124 8.3. Η Κατάσταση των Ελληνοποντίων στην Μετασοβιετική Κοινωνία...σελ.127 Συμπεράσματα-Επίλογος...σελ.128 Βιβλιογραφία...σελ.133 5

Πρόλογος Ο Πόντος, είναι μιά περιοχή άγνωστη για μένα, μιά ιστορική περιοχή, ένας τεράστιος πολιτισμός που μέχρι προσφάτως γνώριζα μόνο μέσα από τα βιβλία, τις αφηγήσεις των παππούδων μου και του χοροδιδασκάλου μου, Αμανάντιου Πετρίδη, τις ώρες που αφιέρωνα από την καθημερινότητά μου για την εκμάθηση παραδοσιακών ποντιακών χορών αλλά και των στοιχείων λαογραφίας του Πόντου, στο σύλλογο Ποντίων Σταυρούπολης «ΑΚΡΙΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ». Μετά την εισαγωγή μου στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, στην Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης τον Οκτώβριο του 2006 και με αφορμή το επιλεγόμενο μάθημα του καθηγητή μου, κ. Αθανάσιου Καραθανάση για την ιστορία του Πόντου, γοητεύτηκα από τις ιστορικές αφηγήσεις του, τις γνώσεις του για την ιστορία του τόπου μου αλλά και από το ίδιο το μάθημα, καθώς η ποντιακή μου καταγωγή έπαιξε σημαντικό ρόλο για τα συγκεκριμένα συναισθήματα μου. Μέχρι και εκείνη την περίοδο όλα όσα γνώριζα για τον τόπο μου ανήκαν στο θεωρητικό κομμάτι, ώσπου αποφάσισα να συμμετάσχω στο προσκυνηματικό ταξίδι οδοιπορικό στον Πόντο που διοργάνωσε ο καθηγητής μου κ. Αθανάσιος Καραθανάσης, όπου είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω, να τον ζήσω, να τον γευτώ και να τον δεχτώ με περηφάνεια. Φεύγοντας από τον μαγευτικό Πόντο, πήρα μαζί μου όλες τις γλυκιές αναμνήσεις που έζησα εκείνες τις δέκα μέρες του Απρίλη του 2009, αλλά ταυτόχρονα πήρα μαζί μου και μια βαθιά πικρία αφήνοντας πίσω μου την πατρίδα μου, όπως έκαναν και οι Έλληνες πρόσφυγες του ξεριζωμένου Πόντου το 1922. Έτσι λοιπόν, με αφορμή όλα τα παραπάνω, αποφάσισα να συνεχίσω τις σπουδές μου σε μεταπτυχιακό επίπεδο και να μελετήσω επιστημονικά παντρεύοντας την επιστήμη της Παιδαγωγικής με την αξιότιμη και περήφανη καταγωγή μου, τον Πόντο, ερευνώντας την εκπαίδευση και την παιδεία του Πόντου, τα εκπαιδευτικά συστήματα, τους Λόγιους και διδασκάλους της τότε εποχής, την ιστορία των γεγονότων από την πτώση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας μέχρι και την οριστική φυγή του Ελληνισμού του Πόντου το 1922 με το προσφυγικό ζήτημα, συνδυάζοντας την ειδικότητά μου ως απόφοιτος θεολόγος με την καταγωγή μου. Στην συγκεκριμένη μελέτη παρουσιάζεται η ιστορία του Πόντου από την ιστορική πορεία του μέσα στο χρόνο καθώς και από γεωγραφική άποψη στον Παγκόσμιο χάρτη. Εκτείνεται το θέμα την επιστημονικής έρευνας σχετικά με την 6

επιστήμη της Παιδείας, της Εκπαίδευσης, καθώς και των εκπαιδευτικών συστημάτων, των Λόγιων Διδασκάλων που πέρασαν και δίδαξαν μέσα στη διάρκεια των αιώνων στα γεωγραφικά σύνορα του Εύξεινου Πόντου και της ευρύτερης περιοχής, τονίζεται η σημαντικότητα των ιστορικών μνημείων των Ιερών Μονών σε όλη την περιοχή, καθώς και το θέμα της προσφυγιάς, της ενσωμάτωσης του λαού των Προφύγων με την Ελλάδα και του Ελληνισμού της Ρωσίας. Επιπλέον, αποφάσισα να ακολουθήσω τον Καθηγητή κ. Αθανάσιο Καραθανάση για τις μεταπτυχιακές μου σπουδές στο Τμήμα της Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής, καθώς γοητεύτηκα από τις απέραντες εξειδικευμένες γνώσεις του και το πλούσιο επιστημονικό του έργο, το ανθρώπινο ήθος του, την απίστευτη μεταδοτικότητα των γνώσεων του κατά τη διάρκεια των εξαμήνων και των μαθημάτων προπτυχιακά αλλά και μεταπτυχικά, τον κοινωνικό του χαρακτήρα, την αγάπη μου, την αφοσίωση μου και την εκτίμηση μου προς το πρόσωπο του καθηγητή μου. Τέλος θα ήθελα να τον ευχαριστήσω θερμά για όσα μου προσέφερε, για την πολίτιμη βοήθειά του και καθοδήγησή του και την εμπιστοσύνη του. 7

Εισαγωγή Οι αποικίες των Ελλήνων στις ακτές του Εύξεινου Πόντου Η παρουσία του Ελληνισμού στον βόρειο Εύξεινο Πόντο ανάγεται στα μυθικά χρόνια και συνδέεται με τα ονόματα του Προμηθέα, του Φρίξου, του Ηρακλή των Αργοναυτών και άλλων μυθικών ηρώων. Γύρω στην πρώτη χιλιετία τοποθετούν οι ειδικοί μελετητές την πραγματοποίηση των πρώτων ταξιδιών στις περιοχές αυτές. Δύο αιώνες αργότερα, οι προσωρινοί αυτοί εμπορικοί σταθμοί άρχισαν να γίνονται μόνιμα οικιστικά κέντρα. Οι ανασκαφές και οι πλούσιες σε ιστορικά στοιχεία πηγές της κλασσικής, μετακλασσικής και βυζαντινής εποχής μας δίνουν συνεχώς ενδιαφέρουσες μαρτυρίες για την οικιστική οργάνωση, τις οικονομικές δραστηριότητες, τις πολιτιστικές σχέσεις με τις μητροπόλεις τους, με τις άλλες ελληνικές πόλεις αλλά και με τους ιθαγενείς λαούς. 1 Περισσότερες από 75 ελληνικές αποικίες ιδρύθηκαν σε όλο τον Εύξεινο Πόντο από τον 8 ο έως τον 6 ο π.χ αιώνα και συμμετείχαν ουσιαστικά, σε αρμονική συνεργασία με τους γηγενείς λαούς, στην οικονομική και πολιτιστική ζωή της ευρύτερης περιοχής. Σε αυτόν τον ελληνικό κόσμο στηρίχθηκε η ανάπτυξη και η εξέλιξη των ελληνικών πόλεων στη διάρκεια της Βυζαντινής και της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ο εκχριστιανισμός των Ρώσων βοήθησε καταλυτικά την ιστορική πορεία των δύο λαών. Μέσω της ορθοδοξίας διατηρήθηκε ζωντανή η σχέση της Ρωσίας με το ελληνικό Βυζάντιο, αλλά και με τους Έλληνες των ρωσικών παραλίων και της ενδοχώρας, που παρέμειναν δημιουργικοί μάρτυρες του αρχαίου αποικιακού ελληνικού πολιτισμού. 2 Συνοπτικά η ιστορία του Πόντου με γεωγραφική και ιστορική προσέγγιση Πόντος αποκαλείται η περιοχή που κατοικείται μόνιμα από Ποντίους στην περιφέρεια της Τραπεζούντας, της Σινώπης, της Αμάσειας, της Νικόπολης, της Σεβάστειας, της Τοκάτης, της Κασταμονής και της Ποντοηράκλειας. Είναι μια έκταση 78.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων με συνολικό πληθυσμό 2.000.000 κατοίκων από τους οποίους οι 700.000 ήταν Έλληνες. 3 Ο Πόντος περιγράφεται ως μία πλούσια και εύφορη χώρα με βλάστηση, με δασικές εκτάσεις, καλλιέργειες, 1 Κωνσταντίνος Φωτιάδης, Ο Ελληνισμός της Ρωσίας και της Σοβιετικής Ένωσης, 17. 2 ό.π., 18. 3 Γεώργιος Βαλαβάνης, Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου, 17-18. 8

δενδροκομίες, καρποφόρα δένδρα, και καπνά. Στην περιοχή της Αργυρούπολης και στην περιφέρειά της υπήρχαν σπουδαία μεταλλεία. Ευδοκιμεί η ναυπηγική, το εμπόριο, η σιδηρουργική, η χρυσοχοΐα και η βιομηχανία. 4 Ο Πόντος ευτύχησε να προσδιοριστεί γεωγραφικά από τους ιστορικογράφους της αρχαιότητας, τον Ηρόδοτο και τον Ξενοφώντα. Γεωγραφικά ο Πόντος, βρίσκεται στο βορειοανατολικό άκρο της Μικράς Ασίας, στην περιοχή που εκτεινόταν από τον Φάση ποταμό, ώς την Ηράκλεια την Ποντική. Σύμφωνα με το ιστορικό πλαίσιο της ύπαρξης και δράσης των Ελλήνων του Πόντου, καταλαμβάνει το γεωγραφικό χώρο από τον ποταμό Άλυ και τη Σινώπη μέχρι και την Κολχίδα. Η περιοχή αυτή βρέχεται στην βόρεια πλευρά της από την νοτιοανατολική πλευρά του Εύξεινου Πόντου, ανατολικά συνορεύει με τον Φάση ποταμό και την Ιβηρία, δυτικά συνορεύει με τον Άλυ ποταμό και από την νότια πλευρά συνορεύει με τα βουνά του Αργαίου και την οροσειρά του Αντίταυρου, που χωρίζει την περιοχή του Πόντου από την Αρμενία. 5 Πλέον, η περιοχή του Πόντου στον σύγχρονο χάρτη της Τουρκίας, αποτελείται από ένα μεγάλο μέρος της σημερινής Νομαρχίας της Τραπεζούντας, της Σεβάστειας, της Θεοδοσιούπολης και της Ρωσικής περιοχής από τον ποταμό Φάση και δυτικά. Βόρεια όπως προαναφέρθηκε, βρέχεται από τη νοτιοανατολική παραλία του Εύξεινου Πόντου, ανατολικά συνορεύει με τον Φάση ποταμό και την Ιβηρία, δυτικά με τον ποταμό Άλυ και νότια με τα βουνά του Αργαίου και του Αντίταυρου που χωρίζουν την περιοχή του Πόντου από την Αρμενία. Η παραπάνω περιοχή χωρίζεται στην Κολχίδα, τη Σκυθική, τη Χαλδία και τον Πόντο. Ο Πόντος, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, περιλαμβάνεται ανάμεσα στον Άλυ ποταμό, στο Αργαίο όρος και στις περιοχές δυτικά του Παρυάδρη μέχρι το Ιασόνειο ακρωτήριο. 6 Οι πρώτοι κάτοικοι της χώρας αυτής, ήδη από τα μυθικά χρόνια ήταν αρκετά γνωστοί στους αρχαίους Έλληνες, με τα πρώτα ταξίδια τους στις περιοχές αυτές, που οφείλονταν στις αρχαίες παραδόσεις των λαών και πολιτισμών που πέρασαν από εκει και εγκαταστάθηκαν στη Ελλάδα. Κατοικήθηκε η περιοχή από διάφορες εθνότητες και πολιτισμούς όπως τους Κόλχους, τους Χαλδαίους, τους Ασσύριους, τις Αμαζόνες. Στο πέρασμα των αιώνων έγιναν πολλές επιδρομές από και προς την Μικρά Ασία, τη Θράκη και την Ελλάδα. 7 Κατά περιόδους μέσα στο χρόνο έγινε περιοχή κατοικίας από τους 4 Γεώργιος Βαλαβάνης, Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου, 20-21. 5 Σάββας Ιωαννίδης, Ιστορία και Στατιστική της Τραπεζούντας και της γύρω περιοχής, 7. 6 Γεώργιος Βαλαβάνης, Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου, 7. 7 ό.π., 9-11. 9

Λευκοσύρους, τους Κόλχους, τις Αμαζόνες και τους Έλληνες, όπου και δημιούργησαν ελληνικές αποικίες από ιωνικά φύλα. 8 Στην χρονική περίοδο από την ίδρυση των Ελληνικών Αποικιών στον Εύξεινο Πόντο μέχρι την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου οι Έλληνες, μετά τον Τρωικό πόλεμο, αποίκησαν στα νησιά και τα παράλια της Μεσογείου, με σημαντικότερη αποικία των Αθηναίων την Ιωνία της Μικράς Ασίας. Η Μίλητος μία από τις σημαντικότερες αποικίες ανέπτυξε το εμπόριο, απέκτησε δύναμη και ίδρυσε αποικίες στην Προποντίδα και τον Εύξεινο Πόντο. Πρώτη αποικία της Μιλήτου έγινε η Σινώπη τον 9 ο αιώνα. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα η αφιλόξενη και απολίτιστη παραλία του Εύξεινου Πόντου γεμίζει ελληνικές αποικίες, ανθίζει το ελληνικό εμπόριο και ο πολιτισμός. Πλέον ο Άξεινος Πόντος (αφιλόξενος) μετατρέπεται σε Εύξεινο (φιλόξενος) όπου οι Μεγαρείς αποικίζουν την Ηράκλεια του Πόντου και οι Αθηναίοι την Αμισό. Η Σινώπη έγινε γρήγορα το κέντρο πολιτισμού και αποτέλεσε μεγάλο και ευρύχωρο λιμάνι καθώς το έδαφός της ήταν καρποφόρο. Η Μίλητος έγινε μητρόπολη πολύ γρήγορα και απέκτησε δική της λίμνη τον Εύξεινο Πόντο. 9 Ο Εύξεινος Πόντος που επικράτησε από την εποχή του Μ.Αλεξάνδρου, σημαίνει φιλόξενη θάλασσα, που σήμερα λέγεται Μαύρη Θάλασσα. Οι αρχαίοι Έλληνες τον ονόμασαν Άξεινο Πόντο, Έυξεινο Πέλαγος, Ποντικό Πέλαγος και Πόντο. Από τον 8 ο αι. π.χ. μέχρι το 1923 μ.χ. στο βορειοανατολικό τμήμα της Μ.Ασίας οι Έλληνες ανέπτυξαν ένα σπουδαίο ελληνικό πολιτισμό με πλούσια αρχαία και βυζαντινά μνημεία. Σπουδαία προσωπικότητα αποτελεί ο βασιλιάς του Πόντου Μιθριδάτης ο ΣΤ ο Ευπάτορας που δημιούργησε το βασίλειο του Πόντου. Στο πέρασμα του χρόνου αρχικά κατακτήθηκε η περιοχή από τους Ρωμαίους το 66 π.χ., στη συνέχεια από τους Φράγκους το 1204 μ.χ. και τέλος από τον Μωάμεθ Β το 1461. Από την αρχή της τουρκοκρατίας ξεκίνησαν οι μεγάλες ομαδικές μεταναστεύσεις των Ποντίων προς τη Ν.Ρωσία και την Κωνσταντινούπολη, ενώ τον 18 ο και 19 ο αι. ο Πόντος γνώρισε μεγάλη ακμή και άνθηση. Το 1922-1923 ο Ελληνισμός του Πόντου ξεριζώθηκε βίαια και απάνθρωπα, παρόλα αυτά διατήρησε ζωντανή και ακέραιη την εθνική και θρησκευτική του ταυτότητα. Η γενοκτονία του ποντιακού λαού συγκλονίζει την παγκόσμια ιστορία και την ανθρωπότητα και όσοι 8 Σάββας Ιωαννίδης, Ιστορία και στατιστική της Τραπεζούντας και της γύρω περιοχής, 9-11. 9 Γεώργιος Βαλαβάνης, Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου, 11-12. 10

επέζησαν μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών κατέφυγαν στην Ελλάδα. 10 Η Τραπεζούντα που χτίστηκε το 765 π.χ. επικοινωνεί με ολόκληρη την Ασία χωρίς εμπόδια ποταμών και οροσειρών γι αυτό και έγινε ονομαστή. Ονομάστηκε Τραπεζούντα από τους τραπεζοειδείς λόφους, οι οποίοι την περιστοιχίζουν. Ιδρύθηκε κάτω από την προστασία της Σινώπης, κατείχε θέση κατάλληλη για εμπόριο και αναπτύχθηκε γρήγορα ώστε και η ίδια να ιδρύσει αποικίες προς τα ανατολικά της παράλια, όπως είναι η Αθήνα του Πόντου και πάνω από αυτήν η Νέα Τραπεζούντα. Η Τραπεζούντα είχε κλίση στις καλές τέχνες και στα γράμματα καθώς υπάρχει η φήμη κατά τον Βησσαρίωνα πως οι Τραπεζούντιοι ήταν φίλοι των γραμμάτων. 11 Αποτελούν ιστορικά γεγονότα και εξελίξεις από την εποχή του Μ.Αλεξάνδρου μέχρι την επικράτηση του Χριστιανισμού και του Μ.Κωνσταντίνου, την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας μέχρι και την άλωσή της, την Αυτοκρατορία των Κομνηνών και την διοίκηση από τους ηγέτες της μέσα στο πέρασμα των αιώνων και την κατάσταση της Τραπεζούντας στην εποχή μας. Την εποχή των Κομνηνών ακμάζουν τα εκπαιδευτήρια σε πόλεις και μοναστήρια της Τραπεζούντας, όπου υπήρχαν φιλόσοφοι και σπουδαίοι άνδρες, εκπαιδευτήρια και βιβλιοθήκες ακόμα και μετά την άλωση της Τραπεζούντας. Σημαντικός τόπος διατήρησης και προστασίας του χριστιανισμού και των γραμμάτων αποτελούσε το μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά για το οποίο γίνεται λόγος σε ξεχωριστό κεφάλαιο παρακάτω. Επιπλέον, αναφέρονται εκτενώς, ορισμένοι σπουδαίοι λόγιοι άνδρες, όπου σε άλλο κεφάλαιο παρουσιάζεται το έργο και η σημασία τους ανά τους αιώνες. Επιγραμματικώς ορισμένα σημαντικά ονόματα είναι ο Βησσαρίωνας γνωστός πλέον και στη Δύση, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, ο Γεώργιος Αμοιρούτζης, ο Αθανάσιος Μητροπολίτης της Τραπεζούντας, ο Γεώργιος Τραπεζούντιος, ο Θεόδωρος Τραπεζούντιος, ο Γεώργιος Υπομενάς, ο Νικόδημος Φάσιδος, ο Λάζαρος Σκρίβας, ο Διονύσιος Αρχιεπίσκοπος Χαλδίας, ο Ιωάννης ο Δομνηνός, ο Παρθένιος Μεταξόπουλος, ο Ηλίας Κανδύλης, ο Θεόδωρος Τραπεζούντιος, ο Γεράσιμος υιός του Ιωάννη Δομνηνού. 12 Όσον αφορά τη γεωργία, μόνο οι κάτοικοι πάνω από την περιοχή της Αμισού και γύρω από την περιοχή της Αμάσειας και της Καππαδοκίας έχουν γνώση της 10 Παύλος Χαιρόπουλος, Εισαγωγικά Στοιχεία Ποντιακής Ιστορίας και Λαογραφίας, 15-16. 11 Γεώργιος Βαλαβάνης, Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου, 13-15. 12 ό.π., 118-123. 11

γεωργικής επιστήμης με μεθόδους που διευκολύνουν την γεωργική εργασία. Σε όλη την υπόλοιπη περιοχή του Πόντου αγνοούν την φυτοκωμία. Προϊόντα που ευδοκιμούν και εμπορεύονται οι κάτοικοι του Πόντου αποτελούν το ξύλο, η ελιά, τα όσπρια, ο καπνός, τα σιτηρά, το μετάξι, το μέλι, τα φρούτα, τα δημητριακά, τα σταφύλια, τα φουντούκια και το καλαμπόκι. Ασχολούνται με την αλιεία και τα μέταλλα όπως προαναφέρθηκε. 13 Σε όλη την περιοχή του Πόντου καθώς και σε πολλές πόλεις που είχαν λιμάνια αναπτύχθηκε το εμπόριο. Ο Πόντος είναι μία πλούσια και εύφορη χώρα σε βλάστηση και παραγωγή και καλύπτεται από πλούσια και ανεκμετάλλευτα δάση. Ακόμη, είναι μία πλούσια χώρα σε μεταλλεία και μεταλλεύματα, καθώς έχει αναπτύξει βιομηχανική και εμπορικοναυτική δύναμη, όπως και σημαντική πνευματική άνθιση και πολιτισμό, ιδίως η Τραπεζούντα, η πρωτεύουσα του Πόντου που ιδρύθηκε το 1204 και θεωρείται μέχρι σήμερα η αρχή της Ελληνικής Αναγέννησης με το φημισμένο Φροντιστήριο της Τραπεζούντας. 14 Η περιοχή αυτή διαχωρίζεται από την υπόλοιπη Μικρά Ασία με ψηλά βουνά, τα οποία αφήνουν δύο μόνο βασικούς δρόμους επικοινωνίας. Τα πρώτα ελληνικά ευρύματα ανάγονται στο 1000 π.χ. Οι πρώτες ποντιακές κρατικές συγκροτήσεις είναι οι πόλεις κράτη. 15 Οι Έλληνες του Πόντου εγκαθίστανται στις περιοχές του Πόντου ως άποικοι από τον 8 ο π.χ. αιώνα. Πρώτα η ιωνική Μίλητος ιδρύει τη Σινώπη, η οποία με τη σειρά της γίνεται μητρόπολη και ιδρύει πλήθος πόλεις στα ανατολικά της. Οι ελληνικές αποικίες έχουν κατ αρχάς εμπορικό χαρακτήρα. Το πρώτο εθνικό κράτος της Ανατολής είναι το βασίλειο του Πόντου, 363-63 π.χ. με τον Μιθριδάτη τον Στ τον Ευπάτορα, να διεκδικεί την κοσμοκρατορία από τους Ρωμαίους. Ο Μιθριδάτης ηττάται στη Χαιρώνεια, αφού απελευθερώνει τον Μικρασιατικό και Ελλαδικό χώρο από τη ρωμαϊκή κυριαρχία. Οι ποντιακοί πληθυσμοί αποκαλούνται με το εθνωνύμιο Έλλεν-Έλλενοι. Με την επικράτηση του Χριστιανισμού, η ονομασία Έλληνας-Έλλεν, αποκτά κυρίως θρησκευτική σημασία και ταυτίζεται με την έννοια του ειδωλολάτρη. 16 Οι διωγμοί των μη χριστιανών και η πλήρης απόρριψη της φιλοσοφικής ελληνικής σκέψης, στην αρχή, οδηγεί τους ελληνικούς πληθυσμούς στην εγκατάλειψη του εθνικού τους ονόματος και στην υιοθέτηση των κοντινότερων 13 Γεώργιος Βαλαβάνης, Γενική Ιστορία του Πόντου, 134-137. 14 ό.π., 22-24. 15 Βλάσης Αγτζίδης, Ποντιακός Ελληνισμός από την γενοκτονία και το Σταλινισμό στην Περεστρόϊκα, 1. 16 ό.π., 2. 12

νόμιμων εθνωνύμιων. Έτσι οι Πόντιοι μετονομάζονται σε «Ρωμαίους» και «Λαζούς». Με το όνομα «Ρωμανία» εννοούσαν την «Ελλάδα». Η εθνική ονομασία Έλληνες, εκτοπίστηκε από τους Ρωμαίους και τον Χριστιανισμό και εξαφανίσθηκε σχεδόν σε όλο τον μεσαίωνα, εμφανίζεται όμως σε στίχους και σε ποντικά άσματα. 17 Τον 11 ο μ.χ. αιώνα, ο Πόντος αυτονομείται από το Βυζάντιο με την εξέργεση των Γαβράδων. Το 1140 μ.χ., εντάσσεται ξανά βίαια στην αυτοκρατορία, ως την άλωση της Πόλης από τους Φράγκους. Το 1204 μ.χ., ιδρύεται η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Παράλληλα δημιουργούνται και άλλα ελληνικά κρατικά κρατίδια. Το 1204 μ.χ. μπορεί να θεωρηθεί η αρχή της ελληνικής αναγέννησης. Το πρώτο κρατικό μόρφωμα που ονομάζεται «Ελλάς» είναι το βασίλειο της Νίκαιας. Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας διατηρείται για 257 χρόνια, οπότε και καταλαμβάνεται από τους Τούρκους όπου και εγκαθιδρύεται πλήρως το φεουδαρχικό σύστημα. Παράλληλα επικρατούν οι μουσουλμάνοι στο χώρο, όπου τον 17 ο αιώνα, το Ισλάμ χάνει τη δογματική του αυστηρότητα και γίνεται μία «ελκυστική» θρησκεία ξεκινώντας τους μαζικούς εξισλαμισμούς. 18 Τότε δημιουργείται ο κρυπτοχριστιανισμός, όπου οι Έλληνες φανερά ζούσαν και φέρονταν καθημερινά σαν μουσουλμάνοι στην πραγματικότητα όμως διατηρούσαν κρυφά την πίστη τους και παράνομα τις εκκλησίες και τους ιερείς ως Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Η περιοχή του Πόντου ανατολικά συνόρευε με τη Ριζούντα και δυτικά με τη Σινώπη σε μήκος περίπου 200 χιλιομέτρων. Ο Ελευθέριος Παυλίδης υπογραμμίζει, σύμφωνα με τον συγγραφέα, ότι η έκταση του Πόντου φτάνει τα 70.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, δηλαδή λίγο μεγαλύτερη από την έκταση της σημερινής Ελλάδας, ενώ ο πληθυσμός της περιοχής άγγιζε τα δύο εκατομμύρια από τα οποία οι 600.000 ήταν Έλληνες. 19 Σε παρακάτω κεφάλαιο αναφέρεται από τον Σαμουηλίδη η έξοδος και η εγκατάσταση στην Ελλάδα με το πρώτο προσφυγικό ρεύμα του 1922, όπου ο άμαχος πληθυσμός καταφτάνει στον Ελλαδικό χώρο με πλοία τον Νοέμβριο του 1922. 20 Η φυγή των προσφύγων της Σαμψούντας συνεχίζεται και για τα επόμενα χρόνια με την εγκατάσταση πλέον των προσφύγων σε μεγάλα αστικά κέντρα και πόλεις της Ελλάδας όπως την Αθήνα, τον Πειραιά, τη Θεσσαλονίκη, την Δράμα και την 17 Βλάσης Αγτζίδης, Ποντιακός Ελληνισμός από την γενοκτονία και το Σταλινισμό στην Περεστρόϊκα, 4. 18 ό.π., 4-6. 19 Γεώργιος Λαμψίδης, Οι πρόσφυγες του 1922 η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, 30. 20 Χρήστος Σαμουηλίδης, Η Αμισός (Σαμψούντα) και η περιφέρειά της, 148. 13

Καβάλα. 21 Η οικονομία του Πόντου στηριζόταν περισσότερο στη γεωργική παραγωγή και το εξαγωγικό και εισαγωγικό εμπόριο καθώς και στην έντονη συναλλακτική ζωή που είχε σαν συνέπεια τις τραπεζικές εργασίες, παρά στη βιομηχανία, της οποίας τα θετικά αποτελέσματα θα αναφανούν πολύ αργότερα. Η περιοχή αυτή, θα υποστεί τα πάνδεινα, πριν ακόμα φθάσει η μεγάλη τραγωδία του 1922, που θα αποτελέσει τη χαριστική βολή για την εξαφάνιση του Ελληνισμού του Πόντου. Παρά τη γεωργική μορφή της οικονομίας της περιοχής ειδικά λόγω της φυτικής παραγωγής, άκμαζε επίσης η βιοτεχνία, όπως η χρυσοχοΐα, η σιδηρουργική και η ναυπηγική ιστιοφόρων. Η δενδροκομία είχε στην περιοχή του Πόντου εξαιρετική σπουδαιότητα, χάρη στη μεγάλη γονιμότητα του εδάφους της. Γύρω από τη Ριζούντα παράγονταν πορτοκάλια, πατάτες, κρεμμύδια. Η επαρχία Τραπεζούντας είχε σιτάρι, καλαμπόκι, κριθάρι, βούτυρο, τυρί και όσπρια. Οι επαρχίες Κερασούντας, Τρίπολης και ένα μέρος της Τραπεζούντας είχαν τεράστια παραγωγή φουντουκιών. Κέντρο εξαγωγής των φουντουκιών ήταν η Κερασούντα, απ την οποία εξάγονταν κάθε χρόνο γύρω στους 20.000 τόνους που προορίζονταν για τη Μασσαλία, το Αμβούργο, την Τεργέστη, τη Νέα Υόρκη και τη Ρωσία. Η περιοχή της Αμισού και της Πάφρας, εκτός από δημητριακά, ήταν περίφημη για τα καπνά της, καθώς η παραγωγή της ανερχόταν περίπου σε 7.000 τόνους. Καπνά είχαν και τα Πλάτανα, περιοχή πολύ κοντά στην Τραπεζούντα. Όλο το εξαγωγικό και το εισαγωγικό εμπόριο βρισκόταν σχεδόν στα χέρια των Ελλήνων και εν μέρει των Αρμενίων μέχρι το 1914. 22 Η δεύτερη μετά την Τραπεζούντα πόλη του Πόντου, η Κερασούντα, αποτελούσε το κέντρο της φουντουκοπαραγωγής, που αναπτύχθηκε ταχύτατα, όταν στις ξένες αγορές η τιμή του προϊόντος ανήλθε πολύ ψηλά. 23 21 Χρήστος Σαμουηλίδης, Η Αμισός (Σαμψούντα) και η περιφέρειά της, 149. 22 Γεώργιος Λαμψίδης, Οι πρόσφυγες του 1922 η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, 32. 23 ό.π., 35. 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΑΝΑ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ 1.1. Η Ιστορία των Ελλήνων της Τριπόλεως του Πόντου Η Τρίπολη του Πόντου παραθαλάσσια πόλη κτισμένη επάνω σε βραχώδες έδαφος με ορεινή πλαγιά που καταλήγει προς την παραλία με την αλίμενη ακρογυαλιά, υπαγόταν διοικητικά στον Νομό Τραπεζούντας, καθώς απείχε μόλις 81 χλμ.δυτικά της Τραπεζούντας και είχε περίπου 12.000 κατοίκους Έλληνες, Τούρκους και Αρμένιους, όπου ο ελληνικός πληθυσμός αντιστοιχούσε αναλογικά περίπου στο 30% του συνόλου των κατοίκων. Το όνομά της φαίνεται ότι οφείλεται σε τρεις πόλεις-οικισμούς την Ισχόπολη, τα Αργύρια, και τη Φιλοκάλεια. Εκκλησιαστικά υπάγεται στην Ιερά Μητρόπολη Τραπεζούντος. 24 Όσον αφορά την εκκλησιαστική, πνευματική και εκπαιδευτική ζωή της Τρίπολης γίνεται αναφορά στην ελληνική εκκλησία του Αρχιστράτηγου Μιχαήλ καθώς και σε μία νεόχτιστη επτατάξια Αστική Κοινοτική Σχολή Αρρένων, γνωστή ως «Μαυρίδεια Εκπαιδευτήρια» που είχε ως παράρτημα ένα συνεχόμενο πεντατάξιο Παρθεναγωγείο με 350 μαθητές, 6 δασκάλους, 200 μαθήτριες και 4 δασκάλες. Στην τρίτη τάξη παρέδιδαν το μάθημα της Τουρκικής γλώσσας και στην τετάρτη το μάθημα της Γαλλικής. Για όσους μαθητές επιθυμούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε ανώτερες τάξεις υπήρχε το Ελληνικό «Φροντιστήριον» Τραπεζούντας, για το οποίο αφιερώνεται ξεχωριστό κεφάλαιο παρακάτω, ένα ίδρυμα που στάθηκε αντάξιο της εθνικής αποστολής του. Η συντήρηση των σχολείων γινόταν υπό την χρηματική υποστήριξη της Ελληνικής Κοινότητας. Το εκπαιδευτικό προσωπικό των σχολών της Τρίπολης προερχόταν από τις τάξεις των αποφοίτων της Μεγάλης του Γένους Σχολής της Πόλης ή του «Φροντιστηρίου» Τραπεζούντας. Η εκπαιδευτική απόδοση του προσωπικού ήταν εξαίρετη και εθνοπρεπέστατη. Η προσήλωση στους θεσμούς της Εκκλησίας, η προθυμία και η ηθική συμπεριφορά εδραίωσε και εξύψωσε την αίγλη της Ορθοδόξου Εκκλησίας καθώς και το κύρος των κληρικών. Με την φωτεινή και εμπνευσμένη καθοδήγηση των εκπαιδευτικών, εκκλησιαστικών και κοινοτικών αρχών η Τρίπολη γνώρισε ημέρες δημιουργικές, γόνιμες και ειρηνικές που θεμελίωσαν και βοήθησαν 24 Γεώργιος Σακκάς, Σελίδες από τη ζωή του Ποντιακού Ελληνισμού, Η Ιστορία των Ελλήνων της Τριπόλεως του Πόντου, 2,21-22. 15

στην ακμή της πνευματικής και εθνικής αφύπνισης με κύριο χαρακτηριστικό την κοινωνική αλληλεγγύη μεταξύ όλων των τάξεων. Φιλανθρωπικά και φιλόπτωχα ταμεία που λειτουργούσαν υπό τον έλεγχο των Εκκλησιαστικών και Κοινοτικών Αρχών, καθώς και ιδρύματα, σχολεία και εκκλησίες άνθισαν και κάρπισαν σε όλη την μακροχρόνια περίοδο της δουλείας. 25 Η νεολαία, η οποία σπούδαζε εμπνεόταν από την σωστή καθοδήγηση των δασκάλων, οι οποίοι είχαν πλήρη επίγνωση της Εθνικής αποστολής τους και έδιναν ρυθμό με εθνικό παλμό στην πίστη με τα πολύτιμα ήθη, έθιμα και ιδεώδη μέσα αλλά και έξω από τα σχολεία. Το σχολείο και η Εκκλησία καλλιεργούσαν με αξιοθαύμαστη συνοχή και σύστημα την εθνική και θρησκευτική συνείδηση της νεολαίας. Ακόμα και οι δάσκαλοι των χωριών με αυτό το απλό σύστημα της διδακτικής μεθόδου κατάφεραν να τελειοποιήσουν την αποστολή τους και να διδάξουν την Εθνική αγωγή στους νεαρούς μαθητές. Επιπλέον, οι Έλληνες χωρικοί του Πόντου έχουν πολύ μεγάλη συναίσθηση της φυλετικής οντότητας και είναι πιο πολύ προσηλωμένοι στα ιδεώδη παρά το γεγονός της απλοϊκότητας και της αγραμματοσύνης τους. 26 Δεν υπήρχε χωριό Ελληνικό που να μην είχε μια μικρή εκκλησία ή ένα μικρό σχολείο. Η πίστη ήταν ο πλοηγός του Εθνικού οικοδομήματος για την διαφύλαξη της γλώσσας, των ηθών και εθίμων, τα ιδεώδη και τα ιερά του Έθνους. Η πίστη λειτούργησε ως ιερή φλόγα της διδασκαλίας, της εκκλησίας, της παιδείας, του εμπορίου που κράτησαν άσβεστο το φως του Ελληνικού Πολιτισμού και της Ελληνικής Ιδέας. Έτσι το έργο των δασκάλων και των κληρικών υπήρξε σπουδαίο. Η Τρίπολη, η οποία χαρακτηρίζεται και ως φρούριο από τον Πλίνιο, βρίσκεται 81 χιλιόμετρα δυτικά της Τραπεζούντας, ανάμεσα στις εκβολές των Χαρσιώτη και Γκελιβέρα ποταμών. Είναι χτισμένη σε βραχώδες ύψωμα, τον Άγιο Ιωάννη, που πήρε το όνομά του από ένα παλιό βυζαντινό ναό που πλέον ήταν ερειπωμένος και λειτουργούσε ως τζαμί από τους Τούρκους από το 1875 κατά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο. Η πόλη αυτή στην αρχαιότητα δεν φαίνεται να είχε και πολύ μεγάλη σημασία καθώς ήταν επισκιαζόμενη από την πολιτεία της Τραπεζούντας και της Κερασούντας. 27 Σημαντικός αριθμός Τριπολιτών εγκαταστάθηκαν σε ελληνικές πόλεις όπως 25 Γεώργιος Σακκάς, Σελίδες από τη ζωή του Ποντιακού Ελληνισμού, Η Ιστορία των Ελλήνων της Τριπόλεως του Πόντου, 23. 26 ό.π., 24-26. 27 ό.π., 17-18. 16

στην Θεσσαλονίκη, Πρέβεζα, Πάτρα και Πειραιά κατά την περίοδο των διωγμών και της προσφυγίας τα έτη 1921-1922. 28 1.2. Η ιστορία των Ελλήνων της Αμισού (Σαμψούντας) του Πόντου, η εκπαίδευση και τα σχολεία Η Αμισός (Σαμψούντα) ήταν η πλούσια πόλη του καπνού, που εξάγονταν στο εξωτερικό. Ήταν ζωηρή η κίνηση του λιμανιού της, καθώς διεθνείς εταιρίες αγοράς καπνού είχαν εγκαταστάσεις στην Αμισό, ενώ τοπικές τράπεζες και υποκαταστήματα ελληνικών τραπεζών διευκόλυναν τις πυκνές συναλλαγές. 29 Θεμέλιος λίθος και εστία για τη μόρφωση και την πνευματική καλλιέργεια των Ελλήνων της Αμισού υπήρξε το σχολείο. Η εκπαιδευτική πολιτική ασκούνταν από τον εκάστοτε μητροπολίτη, όπως και σε όλες τις μητροπόλεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, μετά την ψήφιση των Εθνικών Κανονισμών το 1863. Ιστορικά το 1 ο σχολείο της Αμισού, ιδρύθηκε το 1846. Το 1850, εκτός από το ελληνικό σχολείο της Άνω Αμισού υπάρχει και ένα ακόμη σχολείο στο χωριό Καράπερτσιν, το οποίο βρίσκεται κοντά στην Αμισό. Το 1869 ιδρύεται για πρώτη φορά παρθεναγωγείο μέσα στην Αμισό. Στην περιοχή ήδη υπήρχαν αλληλοδιδακτικά σχολεία και παιδαγωγεία τα έτη 1865-1866. Ο Ελληνικός Φιλολογικός Σύλλογος Κωνσταντινούπολης, αναφέρει ότι το 1876 στην Αμισό υπάρχει ένα Δημοτικό σχολείο αρρένων και ένα Παρθεναγωγείο. Το 1896 αναφέρονται από τον Γ.Δομνηνό δύο σχολεία και ένα Παρθεναγωγείο με 17 δασκάλους και 65 μαθητές. Το 1901 ο Κ.Παπαμιχαλόπουλος διαπίστωσε την ύπαρξη Αστικής σχολής με συνολικά επτά τάξεις, από τις οποίες οι τέσσερις είναι του Δημοτικού και οι τρεις του Σχολαρχείου. Υπάρχει το Ημιγυμνάσιο με τρείς τάξεις και το Παρθεναγωγείο. 30 Το 1905 στα υπάρχοντα σχολεία προστέθηκε και ένα νηπιαγωγείο, το Τσινέκειο Νηπιαγωγείο, από τον μεγάλο ευεργέτη της Αμισού Δ. Τσινεκίδη. Το 1906 στο περιοδικό των Αθηνών Ξενοφάνης, δημοσιεύεται έκθεση για την Αμισό, στην οποία αναφέρεται ότι η πόλη με πληθυσμό 8.500 Έλληνες κατοίκους, έχει 5 ιερείς, δύο Αρρεναγωγεία (Αστική σχολή και Ημιγυμνάσιο) με 11 τάξεις και 12 δασκάλους, ένα Παρθεναγωγείο με 9 τάξεις και 8 δασκάλες. Ο αριθμός των μαθητών που φοιτούν στο Ημιγυμνάσιο είναι 168, στην Αστική σχολή 381 και 28 Γεώργιος Σακκάς, Σελίδες από τη ζωή του Ποντιακού Ελληνισμού, Η Ιστορία των Ελλήνων της Τριπόλεως του Πόντου, 241, 244. 29 Γεώργιος Λαμψίδης, Οι πρόσφυγες του 1922 η προσφορά τους στην ανάπτυξη της χώρας, 36. 30 Θωμάς Αλεξιάδης, Η Αμισός των Ελλήνων του Πόντου, 115. 17

στο Νηπιαγωγείο 374. Ο αριθμός των μαθητριών είναι 343. Το 1911 ο αριθμός των εγγραφέντων μαθητών σε όλα τα σχολεία της Αμισού έφτανε συνολικά τους 1400. Το 1908 ο ερχομός του μητροπολίτη Γερμανού Καραβαγγέλη προάγει τις σχολές της Αμισού σε τέλειο Γυμνάσιο, το οποίο αναγνωρίζεται από το εθνικό ελληνικό πανεπιστήμιο, ως ισότιμο των Ελλαδικών. Η ελληνική κοινότητα της Αμισού, με τα περιχωρά της, είχε την χρονιά του 1914 1 γυμνάσιο, 116 αρρεναγωγεία, 5 παρθεναγωγεία, 3 νηπιαγωγεία, 1 επιμελητήριο κοπτικής και διαλέξεων και 1 γυμναστήριο. Στο γυμνάσιο φοιτούσαν 194 μαθητές, στα αρρεναγωγεία 3.771, στα παρθεναγωγεία 834, στα νηπιαγωγεία 225, στο επιμελητήριο 76, με συνολικό αριθμό 5.100 μαθητών και μαθητριών και 186 δασκάλων και διδασκαλισσών. 31 Αναφέρεται από τον Χρήστο Σαμουηλίδη συνοπτικά η παιδεία και η πνευματική κίνηση όπου το 1866 υπάρχει ένα δημοτικό σχολείο, το οποίο ξαναχτίστηκε το 1870 με εκπαιδευτικό σύστημα αλληλοδιδακτικό. Λίγα χρόνια μετά το 1876 προστίθενται το Δημοτικό αρρένων και το Παρθεναγωγείο από ένα σχολικό κτίριο το καθένα. Το 1896 αναφέρονται να λειτουργούν δύο σχολεία και ένα Παρθεναγωγείο με προσωπικό 17 δασκάλων και 650 μαθητές. Το 1901 συμπληρώνεται η Αστική σχολή και το Παρθεναγωγείο, ενώ το 1905 χτίζεται το Τσινέκειο Νηπιαγωγείο 32, το οποίο εγκαινιάζεται τον Ιανουάριο του 1911 στο ναό της Αγίας Τριάδος από τον Μητροπολίτη Γερμανό. 33 Το 1906 σύμφωνα με τη στατιστική του περιοδικού «Ξενοφάνης» αναφέρεται ότι ο πληθυσμός της Σαμψούντας ανερχόταν στους 8.500 Έλληνες, με 5 ιερείς, δύο Αρρεναγωγεία με 11 τάξεις και 12 δασκάλους, ένα Παρθεναγωγείο με 9 τάξεις και 8 δασκάλες, και με συνολικό αριθμό μαθητών στους 1.500. Το 1911 ο αριθμός των μαθητών που γράφτηκαν στα σχολεία αγγίζει τους 1400. Πριν το 1920 τα σχολεία ήταν Νηπιαγωγείο, Δημοτικό χωριστά Αρρένων και Θηλέων σε 5 τάξεις, Σχολαρχείο σε 3 τάξεις και Γυμνάσιο σε 4 τάξεις. Τα σχολεία και το Γυμναστήριο ήταν χτισμένα γύρω στη μητρόπολη της Αγίας Τριάδας. Στην περιφέρεια της Σαμψούντας αναφέρονται 88 σχολεία με 111 δασκάλους το έτος 1906, το 1914 αναφέρονται 1 σχολείο, 116 αρρεναγωγεία, 5 παρθεναγωγεία και 3 νηπιαγωγεία με συνολικό αριθμό μαθητών 5.100 και δασκάλων 186. 34 31 Θωμάς Αλεξιάδης, Η Αμισός των Ελλήνων του Πόντου, 116. 32 Χρήστος Σαμουηλίδης, Η Αμισός (Σαμψούντα) και η περιφέρειά της, 32. 33 Κωνσταντίνος Φωτιάδης Ηλιάδου-Ταχου, Η Παιδεία στον Πόντο, 311. 34 Χρήστος Σαμουηλίδης, Η Αμισός (Σαμψούντα) και η περιφέρειά της, 33. 18

Εκτός από τα σχολεία, στη Σαμψούντα υπήρχαν και άλλες εστίες μόρφωσης και πνευματικής καλλιέργειας των Ελλήνων της πόλης, όπως μορφωτικοί σύλλογοι (Περικλής, Αναγέννησις, Εμπορική Λέσχη Αμισού) αθλητικοί σύλλογοι (Παρευξείνιος Ελληνικός σύλλογος), η αδελφότητα Πατριάρχης Φώτιος ο ομολογητής, οι εφημερίδες Φως, το σατυρικό φύλλο Διογένης, καθώς και η Φιλόπτωχος αδελφότητα Κυριών. Έτσι, η Σαμψούντα έρχεται δεύτερη πόλη μετά την Τραπεζούντα σε πνευματική κίνηση ανάμεσα στις πόλεις του Πόντου. Σε όλη την περιφέρεια της Σαμψούντας τα χωριά είχαν από μία εκκλησία, ενώ σε κάποια χωριά υπήρχαν ξωκλήσια και αγιάσματα. Το 1906 αναφέρεται ότι υπήρχαν 162 εκκλησίες και 122 ιερείς, ενώ το 1914 αναφέρονται 164 εκκλησίες και 2 μοναστήρια. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική των εκκλησιών, σχεδόν όλες είχαν τον Βυζαντινό αρχιτεκτονικό τύπο εκτός από τη Μητρόπολη της Αγίας Τριάδας που είχε τον τύπο σταυροειδής με τρούλο. 35 Εκτός από τη μητροπολιτική εκκλησία της Αγίας Τριάδος, είχε 164 εκκλησίες και 2 μοναστήρια. Όλα αυτά με βάση τις ακριβείς στατιστικές της μητρόπολης Αμασείας και Αμισού, σε ένα πληθυσμό 15.973 κατοίκων της Αμισού, 3.285 της Άνω Αμισού και 56.336 των περιχώρων. Συνολικός πληθυσμός 75.494 κάτοικοι. Επιπλέον, περισσότεροι από 200 μαθητές φοιτούσαν κατά έτος στο Αμερικανικό κολλέγιο της γειτονικής Μερζιφούντος και περισσότεροι από 60 μαθητές στο Κολλέγιο των Καθολικών στην Αμισό. Πολλοί νέοι και νέες μετά το τέλος των σπουδών τους στην Αμισό, συνέχισαν τις ανώτερες σπουδές τους σε σχολές της Κωνσταντινούπολης, της Ελλάδας και του εξωτερικού. Εκτός από τα σχολεία, υπήρχαν και άλλες αξιόλογες εστίες πνευματικής καλλιέργειας των Ελλήνων της Αμισού. Από το 1880 λειτουργούσε εκπαιδευτική λέσχη στην πόλη, όπως αναφέρουν τουρκικές πηγές, πρόεδρος της οποίας ήταν ο Θεόδωρος Αρζόγλου και γραμματέας ο Π. Μειλιχιάδης. 36 Στη λέσχη αυτή υπήρχαν αίθουσες με βιβλιοθήκες, όπου μπορούσε να μελετήσει ο καθένας. Εκτός από τα βιβλία, υπήρχαν ελληνικές, τουρκικές, γαλλικές, αρμενικές και διαφόρων άλλων γλωσσών εφημερίδες. Οι λέσχες, οι σύλλογοι και οι Αδελφότητες, ιδρύθηκαν και λειτουργούσαν ως νομικά πρόσωπα στην Αμισό. Αναλυτικά λειτουργούσαν: Η Ελληνική Αδελφότης «Πατριάρχης Φώτιος Ομολογητής», Η Ελληνική Εμπορική λέσχη, Η Εταιρεία 35 Χρήστος Σαμουηλίδης, Η Αμισός (Σαμψούντα) και η περιφέρειά της, 112-113. 36 Θωμάς Αλεξιάδης, Η Αμισός των Ελλήνων του Πόντου, 117, 119. 19

Καπνεργατών, ο Μουσικός σύλλογος «Ορφεύς» ο Παρευξείνιος Ελληνικός σύλλογος «Η Αναγέννησις», ο Πολιτιστικός σύλλογος «Περικλής», ο σύλλογος Οινοέων, ο σύλλογος Σινωπέων και η Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών. Στο Αμερικανικό Κολλέγιο της Αμισού φοιτούσαν κατά έτος 200 μαθητές με σκοπό την εκμάθηση της αγγλικής γλώσσας, με τέτοιο όμως πρόγραμμα ώστε οι Έλληνες να διδάσκονται και να μαθαίνουν τόσο τα αρχαία όσο και τα νεώτερα Ελληνικά. Οι απόφοιτοι του Κολλεγίου εργάζονταν ως έμποροι, γραμματείς τραπεζών, διερμηνείς σε Προξενεία και Πρεσβείες, γιατροί, καθηγητές, δάσκαλοι, μηχανικοί, γεωπόνοι. Το ελληνικό κράτος ποτέ δεν επιχορήγησε οικονομικά τα σχολεία ή τα εκπαιδευτήρια της Αμισού. Το Ελληνικό Υπουργείο Παιδείας προχώρησε στην αναγνώριση του γυμνασίου της Αμισού ως ισότιμου με τα Ελλαδικά γυμνάσια. Τα αναγνωρισμένα από το Ελληνικό κράτος γυμνάσια έστελναν τα προγράμματά τους, τις εκθέσεις για τη λειτουργία τους και διάφορα στατιστικά, στο ελληνικό υπουργείο Παιδείας. Οι εξετάσεις τους διέπονταν από τις ίδιες διατάξεις με αυτές των Ελλαδικών. Τα προξενεία μπορούσαν να επικυρώσουν ενδεικτικά και πιστοποιητικά των γυμνασίων. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέχρι την επικράτηση του Νεοτουρκικού κινήματος, σε συνεργασία με τους κατά τόπους μητροπολίτες, είχε την αποκλειστική ευθύνη για την εκπαίδευση των υπόδουλων Ελλήνων. Μέχρι τότε το οθωμανικό υπουργείο Παιδείας απευθυνόταν στο Πατριαρχείο, για να πάρει πληροφορίες για τη λειτουργία των ελληνικών κοινοτικών σχολείων, το οποίο εν συνεχεία απευθυνόταν στους κατά τόπους μητροπολίτες, για να πάρει τα στοιχεία που του είχαν ζητηθεί. Οι Τούρκοι επιθεωρητές του υπουργείου Παιδείας, μπορούσαν να επιθεωρήσουν τα κοινοτικά σχολεία, μόνο μετά από άδεια του Πατριαρχείου και για συγκεκριμένα θέματα, όπως ο έλεγχος των βιβλίων, των πτυχίων και δασκάλων και η παρακολούθηση της διδασκαλίας των μαθημάτων. Σε περίπτωση παρατυπιών απευθυνόταν στο Πατριαρχείο και όχι στο Υπουγείο Παιδείας. 37 Τα ελληνικά σχολεία στηρίζονταν και συντηρούνταν οικονομικά από την Εκκλησία και από τις ελληνικές κοινότητες, χωρίς να έχουν οποιαδήποτε ουσιαστική βοήθεια από το οθωμανικό κράτος. Στα πλαίσια της πολιτικής των Νεότουρκων για αποδυνάμωση και έλεγχο του ελληνικού στοιχείου, ετέθη σαν στόχος ο περιορισμός των εξουσιών του Πατριαρχείου, μέσα από την κατάλυση των προνομίων του. Ο έλεγχος της 37 Θωμάς Αλεξιάδης, Η Αμισός των Ελλήνων του Πόντου, 120-121. 20

εκπαίδευσης, με άμεση παρέμβαση των οθωμανικών αρχών στα εκπαιδευτικά ζητήματα, η δημιουργία εμποδίων στη λειτουργία των σχολείων και οι προσπάθειες εκτουρκισμού της εκπαίδευσης των Ελλήνων, αποτέλεσαν πρωταρχικούς στόχους. Έτσι θα έπλητταν τους δύο κύριους φορείς της αφύπνισης και της ενδυνάμωσης της Εθνικής συνείδησης, την Εκκλησία και την εκπαίδευση. Ο νόμος του 1910 επέβαλλε την υποχρεωτική διδασκαλία της τουρκικής γλώσσας και ιστορίας στα σχολεία των εθνοτήτων που διδασκόταν ως μητρική και εθνική γλώσσα και όχι ως ξένη. Από την αρχή του σχολικού έτους 1908-1909, το υπουργείο Παιδείας απευθύνθηκε απ ευθείας στα σχολεία, ζητώντας πληροφορίες για το είδος των σχολείων, για τον αριθμό, την προέλευση και την ηλικία των μαθητών και στοιχεία για τους δασκάλους. 38 Οι στατιστικές της Αμισού δείχνουν ότι συνεχίστηκε η άνοδος της ελληνικής εκπαίδευσης, μεταξύ των ετών 1908-1914, ενώ μεγάλη πτώση παρουσιάστηκε μετά το 1914, με την έναρξη των συστηματικών διωγμών. Ένας άλλος τρόπος άμεσου ελέγχου της ελληνικής εκπαίδευσης παρουσιάστηκε και στην απόφαση για επικύρωση των πτυχίων την Ελληνικών σχολείων από το υπουργείο Παιδείας και όχι από το Πατριαρχείο. Η κυβέρνηση ασκούσε άμεσο έλεγχο στην απονομή πτυχίων, πλήττοντας και υποβαθμίζοντας παράλληλα τα ελληνικά σχολεία. Η υποβάθμιση αυτή των πτυχίων επιτάθηκε με το νομοσχέδιο του 1912, με το οποίο απαιτούνταν εξετάσεις και μάλιστα στην τουρκική γλώσσα, για την εισαγωγή σε οθωμανικό πανεπιστήμιο, την στιγμή κατά την οποία οι απόφοιτοι των ελληνικών γυμνασίων της οθωμανικής αυτοκρατορίας γίνονταν δεκτοί στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια χωρίς εξετάσεις. Ένα άλλο σημαντικότερο πρόβλημα προέκυψε με την επικύρωση των διπλωμάτων των δασκάλων των ελληνικών σχολείων, δικαίωμα που μέχρι τότε είχε μόνο το Πατριαρχείο. Στη συνέχεια, κλήθηκαν οι δάσκαλοι των ελληνικών και αρμενικών σχολείων να παρουσιασθούν στο γραφείο της Διεύθυνσης Παιδείας για επικύρωση των διπλωμάτων τους, με την απειλή ότι θα ληφθούν μέτρα εναντίον τους, εάν δεν το έπρατταν. Το Πατριαρχείο επέτρεψε τελικά στους δασκάλους να παρουσιασθούν για να μη δημιουργηθούν προβλήματα. Παράλληλα με την απόφαση για επικύρωση των διδασκαλικών διπλωμάτων, το καθεστώς εξαπέλυσε διωγμό κατά των δασκάλων που είχαν ελληνική υπηκοότητα, ήταν δηλαδή από την Ελλάδα. 39 Στη συνέχεια, οι Νεότουρκοι απαγόρευσαν την πρόσληψη αλλοδαπών 38 Θωμάς Αλεξιάδης, Η Αμισός των Ελλήνων του Πόντου, 122. 39 ό.π., 123. 21

δασκάλων σε όλα τα σχολεία θέλοντας να πλήξουν καίρια την λειτουργία των ελληνικών σχολείων. Επιπλέον, δημιουργήθηκαν προβλήματα με τις άδειες ανέγερσης και λειτουργίας σχολείων και το ιδιοκτησιακό τους καθεστώς. Οι Νεότουρκοι καταργώντας τα εκπαιδευτικά προνόμια, απόκτησαν πλήρη έλεγχο της εκπαίδευσης των Ελλήνων, χωρίς να δαπανούν χρήματα γι αυτήν. 40 Το Πατριαρχείο έστειλε υπόμνηματα διαμαρτυρίας ζητώντας από την κυβέρνηση να παράσχει άδεια στα σχολεία που δεν είχαν, να συντάσσει το Πατριαρχείο τα προγράμματα των σχολείων, να καθοριστεί οριστικά ο αριθμός των κοινοτικών σχολείων, να επικυρώνονται τα διδασκαλικά πτυχία από το Πατριαρχείο ή τις μητροπόλεις, να απαλλάσονται από τη στράτευση οι δάσκαλοι, να επιτραπούν οι αλλοδαποί δάσκαλοι, να επιθεωρούν ελεύθερα τα σχολεία οι κοινοτικοί επιθεωρητές, ενώ οι Οθωμανοί μόνο μετά από άδεια των τοπικών εκκλησιαστικών αρχών. Τα πτυχία να είναι ελληνικά, να επικυρώνονται από το Πατριαρχείο και να έχουν ίση αξία με τα κυβερνητικά, την οικονομική ενίσχυση και επιχορήγηση στα σχολεία, μέσω των τοπικών εκκλησιαστικών αρχών και να επιτρέπονται οι έρανοι όποτε το κρίνει σκόπιμο η τοπική εκκλησία. Οι Έλληνες βουλευτές έστειλαν υπόμνημα τον Αύγουστο του 1910 με το οποίο διαμαρτύρονταν για την υποβάθμιση των ελληνικών σχολείων, για την προσπάθεια άμεσης επέμβασης στο εκπαιδευτικό σύστημα ζητώντας από τους δασκάλους πτυχία, προγράμματα και στατιστικές σχολείων και για την αφαίρεση από το Πατριαρχείο εκκλησιών και σχολείων. Το υπόμνημα συνοδεύτηκε από τα αιτήματα της απαγόρευσης της ανάμειξης των κυβερνητικών υπαλλήλων στα εκπαιδευτικά ζητήματα των Χριστιανών, αυτά να δρομολογούνται μόνο μέσω των εκκλησιαστικών αρχών και της ψήφισης νόμου που να κατοχυρώνει τα ενδεικτικά των ελληνικών σχολείων, ως ισόβαθμα με τα αντίστοιχα κυβερνητικά. 41 1.3.Τραπεζούντα η πρωτεύουσα του Πόντου ΤΡΑΠΕΖΟΥΣ Η ωραιότερη πόλη του Πόντου, η πρωτεύουσα της Αυτοκρατορίας των Κομνηνών, το τελευταίο καταφύγιο του Ελληνισμού. Η Τραπεζούντα ιδρύθηκε το 756 π.χ για πρώτη φορά από Ίωνες αποίκους, έμεινε Ελληνική επί 2.678 χρόνια μέχρις ότου το 1922 αναγκάστηκε ο Ελληνισμός της να καταφύγει στην Ελλάδα. Είχε στην παρακμή της μόνο 4.200 οικογένειες. Είχε 4 αλληλοδιδακτικά σχολεία δημόσια, δύο Παρθεναγωγεία με την Ελληνική Σχολή 40 Θωμάς Αλεξιάδης, Η Αμισός των Ελλήνων του Πόντου, 124. 41 ό.π., 124-125. 22

«Φροντιστήριο» και άλλα ιδιωτικά Σχολεία. Η Διοίκηση των Σχολείων γινόταν από το Ανώτατο Συμβούλιο, το οποίο άλλαζε κάθε δύο χρόνια και είχε ένα πρόεδρο και Εφορεία με τρία μέλη. Η ανωτέρα Ελληνική κοινωνία Τραπεζούντας φρόντιζε πολύ για τα Σχολεία, τις εκκλησίες και την εν γένει κοινωνική ζωή. Ο Ελληνισμός συντηρούσε την Φιλόπτωχο Αδελφότητα την Αδελφότητα Κυριών η Μέριμνα, η οποία σπούδαζε με έξοδά της άπορα παιδιά και ένα σπουδαστή στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Ιδιαίτερη αξία για την Τραπεζούντα, και ολόκληρο τον Πόντο, έχει το Φροντιστήριο ή Σχολή από την οποία έβγαιναν οι δάσκαλοι του Πόντου. Το Φροντιστήριο στεγαζόταν σε ένα πολύ μεγάλο κτίριο με τρία πατώματα. Η ίδρυσή του, χάνεται μέσα στα σκοτεινά χρόνια της Τουρκοκρατίας. Κατ άλλους ιδρύθηκε το 1682 από τον Τραπεζούντιο δάσκαλο Σεβαστό Κυμινήτη. Ο Γεώργιος Υπομενάς χαρίζοντας την Βιβλιοθήκη του στην Σχολή έγραψε τη σχετική αφιέρωση: «Τω Φροντιστήριω Τραπεζούντος». Ξαναγίνεται λόγος για το Φροντιστήριο το 1778, όταν ήλθε ο Ηλίας Κανδύλης, με ενίσχυση των ευεργετών Μουρούζη και Υψηλάντη, να διευθύνει το Φροντιστήριο. Ο Κανδύλης έμεινε 6 χρόνια στην Σχολή. Από τους διδασκάλους των περασμένων αιώνων γνωστοί ήταν ο Σάββας Κωνσταντινίδης και Γεώργιος Ξενοφών. Γνωστοί είναι ο Περικλής Τριανταφυλλίδης, ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, ο Ευστάθιος Κλεόβουλος, ο Ηλίας Κωνσταντινίδης και Κ.Παπαδόπουλος. Οι διδάσκαλοι ήταν 8, στα αλληλοδιδακτικά ήταν 7 και στο Παρθεναγωγείο 4. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η ΠΑΙΔΕΙΑ ΣΕ ΓΕΝΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΣΤΟΝ ΠΟΝΤΟ 2.1. Η παιδεία στην Τραπεζούντα και τα σχολεία σε γενικά πλαίσια Τους δύο πρώτους αιώνες μετά την άλωση της Τραπεζούντας, τα γράμματα καλλιεργούνταν ελάχιστα και μόνο στις περιόδους διακοπής των διωγμών. Πιο σταθερή και διαρκής ήταν η ανάπτυξη των γραμμάτων στα μοναστήρια της Σουμελά, του Βαζελώνος και του Περιστερεώτα. 42 Η καλλιέργεια των γραμμάτων στα μοναστήρια μαρτυρείται από τα χειρόγραφα τα αντεγραμμένα από λόγιους καλόγερους. Από τα μοναστήρια ξεκινούσε μία επίδραση στην εκπαιδευτική 42 Χρήστος Σαμουηλίδης, Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, 178. 23

ανάπτυξη των κοντινών χωριών ειδικά τους δύο δύσκολους πρώτους αιώνες μετά την άλωση της Τραπεζούντας. Αργότερα συνέβαινε το αντίστροφο, όσο αναπτύσσονταν οι πόλεις, τόσο πιο πολλοί μορφωμένοι καλόγεροι παρατούσαν τα μοναστήρια και συγκεντρώνονταν στα αστικά κέντρα. Στην Τραπεζούντα, άρχισε να καλλιεργείται πιο συστηματικά η παιδεία όταν τη διεύθυνση του Φροντιστηρίου ανέλαβε ο Σεβαστός Κυμινήτης ο Τραπεζούντιος, ο οποίος καταγόταν από ένα μικρό χωριό της κοντινής περιοχής Χότζη, τα Κύμινα. Σπούδασε αρχικά στην Τραπεζούντα, αργότερα στην Κωνσταντινούπολη, όπου εξελίχθηκε σε δάσκαλο και σχολάρχη της Πατριαρχικής Σχολής το 1671, αφού διαδέχθηκε στη σχολαρχία τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Το 1682 αναγκάστηκε να παραιτηθεί και να επιστρέψει στην Τραπεζούντα την πατρίδα του, παρά το γεγονός ότι του προτάθηκε να διδάξει στην ελληνική σχολή της Μόσχας πράγμα που το αρνήθηκε. Το 1690 διορίστηκε δάσκαλος στο «Αυθεντικόν Ελληνικόν Φροντιστήριον του Βουκουρεστίου». Το σχολείο αυτό το προήγαγε ο Σεβαστός Κυμινήτης σε Ακαδημία, όπου δίδαξε για δώδεκα χρόνια και με την πνευματική του δράση στην πρωτεύουσα της Βλαχίας συνετέλεσε στην αναγέννηση του ρουμανικού λαού. Η θρησκευτική, ηθική, γλωσσική, εθνική και πολιτική αναγέννηση που διήρκεσε από το 1644 μέχρι το 1821, οφείλεται στα ελληνικά Φροντιστήρια και τις Ακαδημίες του Βουκουρεστίου, ιδρύματα στα οποία έλαμψε το φως της ελληνικής παιδείας, με πρωτεργάτες στην αναγέννηση του ρουμανικού λαού τους δάσκαλους από την Τραπεζούντα και με αργηχό τον Σεβαστό Κυμινήτη, ο οποίος πέθανε το Σεπτέμβρη του 1702 στο Βουκουρέστι, αφήνοντας πίσω του ένα τεράστιο εκπαιδευτικό και συγγραφικό έργο, φιλολογικής, θεολογικής και φιλοσοφικής έρευνας. Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας που αποκαλέστηκε και «Φάρος του Πόντου» από τα χρόνια του Σεβαστού Κυμινήτη και μετά σημίωσε ιδιαίτερη ακμή. Παρόλα αυτά για πενήντα χρόνια έπαιξε σπουδαίο ρόλο στην καλλιέργεια και την πνευματική εξέλιξη του τόπου. Στην ανάπτυξη του Φροντιστηρίου συνετέλεσαν και οι παρακάτω διευθυντές: ο Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος, ο Βεργάδης, ο Ι. Παρχαρίδης, ο Μιχαήλ Παρανίκας και ο Ν. Λιθοξόος. Από το Φροντιστήριο αποφοίτησε μια σειρά από λόγιους, κληρικούς και λαϊκούς, οι οποίοι με τη σοφία τους, τα συγγράμματά τους και με την πνευματική δράση τους, βοήθησαν στην 24

εκπαιδευτική αναγέννηση του ποντιακού λαού καθώς και του Ελληνισμού ευρύτερα, που έχει αντίκτυπο μέχρι και το Βουκουρέστι. 43 Σχολεία κατώτερης εκπαίδευσης όπως τα λεγόμενα δημοτικά δεν υπήρχαν στην Τραπεζούντα πριν το 1840. Υπήρχαν τα ιδιωτικά γραμματοδιδασκαλεία όπου δίδασκαν την Πινακίδα, την Οκτώηχο και το Ψαλτήριο σε σπίτια προσφέροντας απλή ανάγνωση και γραφή. Πρώτα δημιουργήθηκε το αλληλοδιδακτικό σχολείο ή δημοτική σχολή το 1840 από τον Α.Καρυοφύλλου, όπου δίδαξε μέχρι το 1850, όταν επέστρεψε από την Αθήνα ο Παρασκευάς Ψωμιάδης και ανέλαβε την τελειοποίησή του. Το Παρθεναγωγείο ιδρύθηκε το 1846 με πρωτοβουλία του Δημητρίου Αυγερινού και με τις προτροπές του Ξανθοπούλου και Τριανταφυλλίδου. Η Μαριγώ Καρυοφύλλη αναφέρεται ως διδασκάλισσα, η οποία διαδέχθηκε τον Κ.Κεφαλίδη, διευθύνοντας το Παρθεναγωγείο μέχρι το 1851. 44 Υπήρχαν και ξενόγλωσσα σχολεία στην ευρύτερη περιοχή της Τραπεζούντας του Πόντου όπως τα Τουρκικά Δημοτικά Σχολεία και το Γαλλικό Λύκειο την δεκαετία του 1910-1920. Στη συνέχεια περιγράφεται η μεγαλοπρεπής εμφάνιση του κτιρίου του Φροντιστηρίου ως ένα τετραώροφο κτίριο από την παραθαλάσσια όψη του, ενώ ως διώροφο από την κύρια όψη του, με βιβλιοπωλείο στο εσωτερικό του, με γυμναστήριο και μεγάλες αίθουσες με διπλές μεγάλες ξύλινες πόρτες. Εκτός από το Διοικητικό προσωπικό, τους Διδασκάλους, τους Καθηγητές και τους Διευθυντές υπήρχε και το βοηθητικό προσωπικό με τους επιστάτες και τον Θυρωρό. Το εκπαιδευτικό σύστημα που ακολουθούσε το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας καθώς και τα σχολεία όλης της περιοχής του Πόντου ήταν πανομοιότυπο με αυτό το εκπαιδευτικό σύστημα των σχολείων που εφαρμόζονταν στην Ελλάδα. 45 Η Βιβλιοθήκη διέθετε βιβλία του Γεωργίου Υπομενά, Σκίβα, Σεβαστού Κυμινήτη όπως επίσης και χειρόγραφα εκκλησιαστικών κανόνων του Βαλσαμώνος. Η αξία των χειρογράφων ήταν πολύ μεγάλη λόγω της παλαιότητάς τους. Είχε Ευαγγέλια, εκκλησιαστικά βιβλία και νεώτερα χειρόγραφα, του Σεβαστού Κυμινήτου και Ηλία Κανδύλη. Όλες τις εποχές αποφοιτούσαν από την Σχολή νέοι που ευδοκιμούσαν στο εμπόριο, τα γράμματα και την εκκλησία. 46 43 Χρήστος Σαμουηλίδης, Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, 179. 44 Επαμεινώνδας Κυριακίδης, Βιογραφίαι των εκ Τραπεζούντος, 236-237. 45 Ανδρέας Σπυράντης, Τραπεζούς και η Μονή Σουμελά του Πόντου Αναμνήσεις από τα χρόνια 1910-1922, 45-51. 46 Γεώργιος Ανδρεάδης, Ο Πολιτισμός του Πόντου, 41-43. 25

2.2. ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ 2.2.1. Η Εκπαίδευση στην Τραπεζούντα Στην ανάπτυξη της παιδείας με την ίδρυση σχολείων και την χορήγηση χρηματικών ποσών, βοήθησαν οι τρεις μεγάλοι τραπεζικοί οίκοι της Τραπεζούντας: του Γ. Καπαγιαννίδη, των αδελφών Φωστηροπούλου και Αδάμ Θεοφυλάκτου και του Α.Λεωντίδου. 47 Μετά την άλωση της Τραπεζούντας από τους Τούρκους το 1462 αρχίζει να ακμάζει η πόλη. Η Μονή της Αγίας Λαύρας η οποία διατηρούσε και σχολή χτίστηκε το 961 μ.χ. από τον Αθανάσιο τον Τραπεζούντιο όταν ήλθε στο Άγιο Όρος, η οποία όμως σχολή στο πέρασμα του χρόνου τους προσεχείς αιώνες έχασε την αρχική της σημασία, διότι φαινόταν πιο σημαντικό και περίφημο το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας το οποίο ιδρύθηκε το 1682. 48 Το Φροντιστήριο της Τραπεζούντας Ο Σεβαστός Κυμινήτης δίδαξε στο Φροντιστήριο μέχρι και το 1686 αγωνιζόμενος για την Παιδεία και την ορθοδοξία. Τον Κυμινήτη διαδέχτηκε ο Θεόδωρος Συμεώνος τα έτη 1689-1692. Στη συνέχεια, ακολούθησε ο λόγιος ιερομόναχος Νικόδημος 1692-1740, ο οποίος δίδασκε στη Μονή Περιστερεώτα. Αργότερα, μέχρι και το 1745, δίδαξε ο Γεώργιος Υπομενάς αφιερώνοντας όλα τα βιβλία του στο Φροντιστήριο. Το 1748 προσλήφθηκε διδάσκαλος ο ιερομόναχος Ιερεμίας, ο οποίος δίδαξε μόνο ένα έτος διότι πήγε στη Βλαχία και το 1752 τον διαδέχτηκε ο Θεόδωρος Χατζά Πέτρου και αυτόν ο Θεοφάνης. Μέχρι και το 1777 δίδαξε ο Ιωάννης Οικονόμος, ενώ τη χρονική περίοδο 1778-1784 ο Ηλίας Κανδήλογλους. 49 Μέχρι και το 1816 που διορίσθηκε σχολάρχης ο Σάββας Τριανταφυλίδης, το 47 Χρήστος Σαμουηλίδης, Ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού, 183. 48 Τρύφων Ευαγγελίδης, Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, 265-266. 49 ό.π., 267-268. 26