ΚΑΡΟΛΙΝΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΘΑΝΑΤΟΥ

Συνοπτική παρουσίαση των πολιτικών και διπλωματικών εξελίξεων που προηγήθηκαν των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913). Πώς το αποτέλεσμα αυτών των Πολέμων άλλαξε τη γεωγραφική έκταση και την πληθυσμιακή σύνθεση του ελληνικού κράτους ΚΑΡΟΛΙΝΑ ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΘΑΝΑΤΟΥ Αθήνα, Απρίλιος 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα 1. Εισαγωγή 2 2. Οι πολιτικές εξελίξεις 2.1. Γενικά 2 2.2. Το κίνημα στο Γουδί 2 2.3. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στην Αθήνα 3 2.4. Η Κυβέρνηση Βενιζέλου 4 2.5. Οι εξελίξεις στην Κρήτη 4 3. Διπλωματικές εξελίξεις 5 3.1. Οι συμμαχίες 3.1.1. Η συμμαχία Σερβίας - Βουλγαρίας 5 3.1.2. Η Ελληνοβουλγαρική συμμαχία 6 3.1.3. Η συνθήκη του Βουκουρεστίου 6 4. Αλλαγές στη γεωγραφική έκταση της Ελλάδας 6 5. Επίλογος 7 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 8 2

1. Εισαγωγή Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η παρουσίαση των πολιτικών και διπλωματικών εξελίξεων που είχαν προηγηθεί των Βαλκανικών πολέμων, καθώς επίσης και οι αλλαγές που προέκυψαν σε επίπεδο γεωγραφικής έκτασης και πληθυσμιακής σύνθεσης του ελληνικού κράτους. Ξεκινώντας από τη γενική κατάσταση που επικρατούσε στην Ελλάδα στο τέλος του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου θα γίνει αναφορά στα σημαντικά γεγονότα της περιόδου, το κίνημα στο Γουδί και τον ερχομό του Ελευθέριου Βενιζέλου στην Αθήνα. Θα γίνει επίσης περιγραφή της κατάστασης που επικρατούσε στην Κρήτη καθώς αποτελούσε ένα σοβαρό ζήτημα για την Ελλάδα. Όσον αφορά στις διπλωματικές εξελίξεις θα γίνει μια σύντομη περιγραφή στους χειρισμούς του Ελευθερίου Βενιζέλου καθώς και στις συμμαχίες που συνομολογήθηκαν ανάμεσα στα βαλκανικά κράτη. Τέλος, θα αναφερθούν οι γεωγραφικές περιοχές που προστιθέμενες άλλαξαν τη γεωγραφική έκταση της Ελλάδας και η σύνθεση του ελληνικού πληθυσμού μετά το τέλος του πολέμου. 2. Οι πολιτικές εξελίξεις 2.1. Γενικά Ήδη από την τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα η Ελλάδα βρισκόταν αντιμέτωπη με μια σειρά σημαντικών προβλημάτων που καθιστούσαν αναγκαίες τις πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Η κακή διαχείριση των δημοσιονομικών με χαρακτηριστικό τους τόσο την υπέρμετρη φορολογία στα χαμηλά και μεσαία κοινωνικά στρώματα όσο και τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης ενός μεγάλου τμήματος του αγροτικού πληθυσμού, γεγονός που οφείλεται στη μεγάλη πτώση του εμπορίου της σταφίδας το βασικό προϊόν του εξαγωγικού εμπορίου της χώρας, αλλά και η ήττα της χώρας στον πόλεμο του 1897 με την Τουρκία συνέθεταν την εικόνα της Ελλάδας την εποχής εκείνης. Παράλληλα, η δυσαρέσκεια κατά της πολιτικής κατάστασης και ταυτόχρονα της βασιλικής αυλής ενέτειναν ακόμα περισσότερο την ανάγκη πολιτικών μεταρρυθμίσεων 1. 2.2.Το κίνημα στο Γουδί Με αφορμή ένα σχέδιο νόμου που αφορούσε στις προαγωγές των αξιωματικών των ενόπλων δυνάμεων το οποίο εμπόδιζε τους απόφοιτους της σχολής υπαξιωματικών να αναρριχηθούν δίνοντάς τους τη δυνατότητα να φτάσουν στην καλύτερη περίπτωση μέχρι το βαθμό τους επιλοχία, αυτοί αντέδρασαν έντονα προχωρώντας σε διαδήλωση 1 Γιώργος Ν. Μαργαρίτης, Σπύρος Μαρκέτος, Νίκος Ρωτζώκος, Κωνσταντίνος Μαυρεύας, Ελληνική Ιστορία τ. Γ' Νεώτερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σ. 249 3

διαμαρτυρίας έξω από τη Βουλή 2. Μαζί με αυτούς συνενώθηκε μια ομάδα κατώτερων αξιωματικών συγκροτώντας τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Τα μέλη του Συνδέσμου ήταν εμφανώς ενοχλημένα από την ευνοιοκρατία που επικρατούσε στο περιβάλλον του διαδόχου Κωνσταντίνου θεωρώντας ότι το γεγονός αυτό εμπόδιζε τις επαγγελματικές τους προοπτικές ανόδου στο στρατό. Υπό την ηγεσία του συνταγματάρχου Νικολάου Ζορμπά, συγκεντρώθηκαν στο Γουδί στις 27 Αυγούστου 1909 περίπου 3.060 αξιωματικοί, υπαξιωματικοί, στρατιώτες και ναύτες, και ένας αριθμός πολιτών όπου ο Σύνδεσμος υπαγόρευσε τους όρους του, χωρίς όμως να δέχεται καμία διαπραγμάτευση. Η άρνηση των κινηματιών για διαπραγμάτευση ανάγκασε τον πρωθυπουργό Δημήτριο Ράλλη να παραιτηθεί. Τα αιτήματα του Συνδέσμου έγιναν όμως αποδεκτά από τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη ο οποίος κατάφερε να σχηματίσει κυβέρνηση υλοποιώντας τις περισσότερες από τις μεταρρυθμίσεις που ζητούσε ο Σύνδεσμος. Σύμφωνα με το περιεχόμενο της προγραμματικής διακήρυξης, που δημοσιεύθηκε μετά το κίνημα στο Γουδί, ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ζητούσε την αναδιοργάνωση του στρατού, του ναυτικού και της χωροφυλακής χωρίς να διαφαίνεται οποιαδήποτε επαναστατική ιδέα, καθώς επιβεβαίωναν την αφοσίωσή τους στο Σύνταγμα και το σύστημα διακυβέρνησης. Η απαίτησή τους για απομάκρυνση των πριγκίπων από το στράτευμα ήταν συμβατή με το Σύνταγμα 3. 2.3. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος στην Αθήνα Ο κρητικός πολιτικός Ελευθέριος Βενιζέλος έφτασε στην Αθήνα τέλος Δεκεμβρίου του 1909 αφού προηγουμένως, από τον Οκτώβριο συγκεκριμένα, είχαν αρχίσει οι επαφές του με τον Στρατιωτικό Σύνδεσμο. Όπως φαίνεται από τα ανώνυμα άρθρα του στην εφημερίδα Κύρηξ των Χανίων τασσόταν υπέρ της προσωρινής στρατιωτικής δικτατορίας στην Ελλάδα η οποία μετά την επιβολή μιας ανορθωτικής νομοθεσίας θα επέστρεφε στον κοινοβουλευτισμό. Με αυτόν τον τρόπο, την επιβολή δηλαδή στρατιωτικής δικτατορίας θα ήταν δυνατόν να εξυπηρετηθεί καλύτερα το ελληνικό επεκτατικό πρόγραμμα και το ζήτημα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα ασκώντας πίεση κατά των Οθωμανών. Κατά τις επαφές του στην Αθήνα με πολιτικούς ηγέτες, τους πρότεινε τον διορισμό μιας νέας κυβέρνησης με σκοπό την αναθεώρηση τους συντάγματος, που όμως δεν θα έθιγε καθόλου το ισχύον πολίτευμα της Συνταγματικής μοναρχίας. Το χρονικό διάστημα που θα 2 Θ. Μποχώτης, Εσωτερική πολιτική, 1900 1920, στο Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα. Όψεις πολιτικής και οικονομικής ιστορίας, Αθήνα 2009, σ. 67 3 Gunnar Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821 1936, τομ. Β', Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2008, σ. 751-755 4

μεσολαβούσε ανάμεσα στην αναθεωρητική εθνοσυνέλευση και τις εκλογές θα ήταν ικανό να καθησυχάσει τις ευρωπαϊκές δυνάμεις αλλά και να αποσπάσει τη συγκατάθεση του βασιλιά Γεωργίου 4. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος μετά την παραίτησή του από το αξίωμα του πρωθυπουργού της Κρήτης, που τότε ήταν αυτόνομο κράτος, ήρθε στην Αθήνα και στις 5 Σεπτεμβρίου εκφώνησε τον προγραμματικό του λόγο από το μπαλκόνι του ξενοδοχείου Grand Hotel στην πλατεία συντάγματος. Στην ομιλία εκείνη παρουσιάστηκε όχι ως αρχηγός ενός κόμματος αλλά ως σημαιοφόρος νέων πολιτικών ιδεών 5. Στη συγκεκριμένη ομιλία αναφέρθηκε στην τροποποίηση της νομοθεσίας -αστικής, εμπορικής και ποινικής-, στη μεταρρύθμισης της αυτοδιοίκησης, στον προσανατολισμό της εκπαίδευσης και στα μέτρα που θα ληφθούν για την προστασία εργατών και αγροτών 6. 2.4. Η Κυβέρνηση Βενιζέλου Η πρώτη κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Ελευθέριο Βενιζέλο ορκίστηκε στις 6 Οκτωβρίου 1910 αναλαμβάνοντας παράλληλα ο ίδιος και τα υπουργεία Στρατιωτικών και ναυτικών. Στις 9 Οκτωβρίου ολοκληρώθηκε η συζήτηση για τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης αλλά η έλλειψη απαρτίας (ήταν παρόντες μόνον 162 βουλευτές) είχε ως συνέπεια να μην μπορεί ο Πρωθυπουργός να λάβει ψήφο εμπιστοσύνης. Αυτό οδήγησε τον Βενιζέλο να υποβάλει στον βασιλιά την παραίτησή του κάτι που δεν έγινε αποδεκτό. Το αποτέλεσμα της επαναληπτικής ψηφοφορίας αν και θετικό, δεν κρίθηκε ικανοποιητικό από την κυβέρνηση, συγκεκριμένα από το σύνολο 266 παρόντων βουλευτών 208 ψήφισαν υπέρ. Το γεγονός αυτό οδήγησε τον Γεώργιο Α' να αποδεχθεί την εισήγηση του Βενιζέλου και έτσι με το διάταγμα της 12ης Οκτωβρίου η Α αναθεωρητική Βουλή διαλύθηκε και προκηρύχθηκαν εκλογές για την ανάδειξη της Β' Αναθεωρητικής Βουλής 7. Κατά την περίοδο 1910 1912 που ο Ελευθέριος Βενιζέλος κυβέρνησε την Ελλάδα έγιναν (συγκεκριμένα στο πρώτο εξάμηνο του 1911) 53 τροποποιήσεις σε θεμελιώδεις διατάξεις του Συντάγματος, χωρίς όμως αυτές να αποτελούν ριζικές αλλαγές. Οι τροποποιήσεις αυτές περιλάμβαναν μέτρα που διασφάλιζαν την οριοθέτηση και το διαχωρισμό της νομοθετικής, της διοικητικής και της δικαστικής εξουσίας. Στην ίδια περίοδο της πρωθυπουργίας του Βενιζέλου στο πλαίσιο του μεταρρυθμιστικού 4 Μποχώτης, ο.π. σ. 78 5 Hering, ο.π. σ. 780 6 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. ΙΔ', Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977, σ. 272 7 Ό.π. σ. 273-274 5

έργου της Κυβέρνησης ψηφίστηκαν 337 νέοι νόμοι. Μεταξύ άλλων επιτεύχθηκε η βελτίωση της δημόσιας διοίκησης, ιδρύθηκε το υπουργείο Γεωργίας, η τοπική αυτοδιοίκηση αναδιοργανώθηκε, καθιερώθηκαν κανονισμοί για τις συνθήκες εργασίας και δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ενίσχυση των ενόπλων δυνάμεων τόσο με την προμήθεια εξοπλισμού όσο και στον τομέα της εκπαίδευσης 8. 2.5. Οι εξελίξεις στην Κρήτη Οι εργασίες της Κρητικής συνέλευσης που άρχισαν τον Νοέμβριο του 1910 δυσαρέστησαν τους Νεότουρκους. Σε λιγότερο από ένα χρόνο από τη συνέλευση, τον Σεπτέμβριο του 1911 έληγε η θητεία του Αλέξανδρου Ζαΐμη ως διοικητή του νησιού και ο ίδιος εξέφρασε την επιθυμία να επιστρέψει στην Ελλάδα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες οι Τούρκοι δήλωσαν ότι ο διάδοχός του πρέπει να εγκριθεί από την Πύλη, και ότι θα στείλουν στο νησί δικαστές. Η απάντηση των Δυνάμεων σχετικά με τις δηλώσεις των Τούρκων ήταν ότι αυτό θα ερχόταν σε αντίθεση με τους όρους της συμφωνίας. Άλλη μία πρόταση που τέθηκε κατά τη συνέλευση ήταν η εφαρμογή των ελληνικών νόμων στην Κρήτη και η μεταφορά της στην Αθήνα ώστε να αποτελέσει μέρος του ελληνικού κοινοβουλίου, κινήσεις τις οποίες ο Βενιζέλος φρόντισε να αποτύχουν ενώ τον Νοέμβριο του 1911 κατάφερε την διάλυση της συνέλευσης. Αποτέλεσμα αυτών ήταν να ζητηθεί η εκλογή κρητικών βουλευτών και η μετάβασή τους στην Αθήνα. Το γεγονός αυτό έκανε τον Βενιζέλο να δηλώσει στη βουλή την άρνησή του να εμπλακεί σε πόλεμο με την Τουρκία λόγω των Κρητικών. Πράγματι, μετά την ανακίνηση και πάλι του ζητήματος από τους κρητικούς ο Βενιζέλος ζήτησε από τις Δυνάμεις να φροντίσουν για τον διακανονισμό του. Η Πύλη όμως εξακολουθεί να εμμένει στην ίδια στάση δηλώνοντας ότι η παραδοχή των βουλευτών της Κρήτης στο ελληνικό κοινοβούλιο θα αποτελούσε αιτία πολέμου (casus belli). 9 3. Διπλωματικές εξελίξεις Κύριο μέλημα του Βενιζέλου ήταν, μέχρι να ολοκληρωθεί η στρατιωτική προπαρασκευή της χώρας, να μην υπάρξει καμία ένταση στις σχέσεις με την Τουρκία. Η ελληνική διπλωματία, την εποχή εκείνη είχε να επιλέξει ανάμεσα σε δύο εναλλακτικές δυνατότητες όσον αφορά στις σχέσεις της με τις γείτονες χώρες: η μία ήταν η προσέγγιση με την Τουρκία και η άλλη η συνένωση με τα χριστιανικά κράτη της Βαλκανικής 8 Douglas Dakin, Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770 1923, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005 (ε' ανατύπωση) σ. 281-284 9 Dakin, ό.π. σ. 286-287 6

χερσονήσου 10. Ήδη, πριν από τον Βενιζέλο, ο Στέφανος Δραγούμης ως πρωθυπουργός έδειξε πως έκλεινε προς την δεύτερη επιλογή, δηλαδή την Ελλάδα κοντά στους βόρειους γείτονές της. Αρχικά, Έλληνες και Βούλγαροι διατύπωσαν ένα κοινό πρόγραμμα προς την Πύλη σχετικά με την προάσπιση των αλύτρωτων ομοεθνών τους. Μια τέτοια ενέργεια όμως είχε ως βασική προϋπόθεση να ενταθούν οι προσπάθειες τόσο για τον εξοπλισμό όσο και για την αναδιοργάνωση των ενόπλων δυνάμεων 11. 3.1. Οι συμμαχίες 3.1.1. Η συμμαχία Σερβίας - Βουλγαρίας Προκειμένου να διευκολυνθεί η διείσδυση προς την Κωνσταντινούπολη και τα Στενά και να ανασταλεί η επέκταση της αυστρογερμανικής επιρροής στα Βαλκάνια και την Εγγύς Ανατολή, η Ρωσία ενθάρρυνε τη δημιουργία συμμαχιών μεταξύ των νότιων Σλάβων. Έτσι, από τη μια πλευρά η Σέρβοι υπό την έντονη πίεση της Αυστροουγγαρίας και η Βούλγαροι που είχαν απογοητευθεί από την ματαίωση των προσδοκιών τους για μια ημιαυτόνομη βουλγαρική Μακεδονία, είδαν θετικά την ιδέα και ανταποκρίθηκαν στη Ρωσική εισήγηση 12. Τα δύο μέρη που απαρτίζουν τη συμμαχία συμφώνησαν να συνδράμει το ένα το άλλο, με όλες τις δυνάμεις που διαθέτει, στην περίπτωση που οποιαδήποτε Μεγάλη Δύναμη επιχειρήσει να εισβάλει, προσαρτήσει ή καταλάβει τμήμα των βαλκανικών εδαφών που βρίσκονται υπό την κυριαρχία τους. Επίσης, συμφώνησαν ότι τα εδάφη που θα κατακτούσαν με κοινή δράση θα ανήκαν και στα δύο μέρη, και ότι για κάθε απόφασή τους να δράσουν θα ενημέρωναν τη Ρωσία 13. 3.1.2. Η Ελληνοβουλγαρική συμμαχία Ο χαρακτήρας της συμμαχίας αυτής ήταν καθαρά αμυντικός. Η συνθήκη ορίζει ότι τα δύο μέρη θα ασκούσαν την ηθική επιρροή τους στους ομοεθνείς της Τουρκίας και θα υποστήριζαν κάθε διάβημα που αφορά στην εξασφάλιση των δικαιωμάτων της ελληνικής ή της βουλγαρικής εθνότητας, τόσο προς την Πύλη όσο και προς τις Μεγάλες Δυνάμεις 14. 10 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Ό.π. σ. 285 11 Κωνσταντίνου Σβολόπουλου, Η ελληνική εξωτερική πολιτική, 1900 1945, τομ. Α', Αθήνα: Εστία, 2005 (ιγ' έκδοση, σ. 66 12 Ό.π. σ. 68-69 13 Dakin, ό.π., σ. 289 14 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ό.π. σ. 287 7

3.1.3. Συνθήκη του Βουκουρεστίου Η συνθήκη του Βουκουρεστίου υπογράφηκε τον Αύγουστο του 1913 και αποτελεί την συνθήκη ειρήνης που καθόρισε το τέλος του Β' Βαλκανικού Πολέμου. Συνομολογήθηκε, από τη μία πλευρά, ανάμεσα στην Ελλάδα, τη Ρουμανία, τη Σερβία και το Μαυροβούνιο και από την άλλη πλευρά τη Βουλγαρία 15. Στο παράρτημα της συνθήκης ορίστηκαν τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας ενώ απέκτησε την Κρήτη και την Μακεδονία. 4. Αλλαγές στη γεωγραφική έκταση της Ελλάδας Με το τέλος των Βαλκανικών πολέμων η Ελλάδα αύξησε την γεωγραφική της έκταση με την προσθήκη της Ηπείρου και αρκετών νησιών, δηλαδή κατά 68%. Παράλληλα αυξήθηκε και ο πληθυσμός της σε 4.800.000 κατοίκους σε σχέση με τα 2.700.000 που ήταν πριν τους πολέμους. Επιπλέον η Ελλάδα απέκτησε κι έναν αριθμό μη ελληνικού πληθυσμού. Πρόκειται για 465.000 μουσουλμάνους που ζούσαν στο ελληνικό τμήμα της Μακεδονίας. Ακόμα στα εδάφη της Ηπείρου που είχαν κερδηθεί ζούσαν 38.000 μουσουλμάνοι και 10.000 Εβραίοι. Όσον αφορά στα νησιά του Αιγαίου, θα μπορούσε κανείς να τα χαρακτηρίσει εντελώς ελληνικά με εξαίρεση τη Μυτιλήνη και τη Λήμνο όπου ζούσαν περίπου 9.000 μουσουλμάνοι 16. 5. Επίλογος Η Ελλάδα παρουσιάζοντας ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα μια εικόνα όπου κυριαρχούν τα προβλήματα, τόσο σε επίπεδο οικονομικό αλλά και δημοσιονομικά κατάφερε τελικά να αντεπεξέλθει. Για να επιτευχθεί αυτό δεν ήταν αρκετό να γίνουν οι απαραίτητες μεταρρυθμίσεις αλλά και να συνομολογηθούν συμμαχίες με τα γειτονικά βαλκανικά κράτη. Οι συμμαχίες αυτές κατάφεραν να ανατρέψουν κατά τη διάρκεια των δύο Βαλκανικών πολέμων τα επεκτατικά σχέδια της Τουρκίας και της Βουλγαρίας. Όχι όμως μόνον αυτό αλλά και να διαμορφώσουν τη γεωγραφική έκταση της χώρας προσαρτώντας σε αυτήν περιοχές που της ανήκαν. 15 Σβολόπουλου ό.π. σ. 96 16 Dakin, ό.π. σ. 303-304 8

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. ΙΔ', Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1977 2. Μαργαρίτης Ν. Γιώργος κ.ά., Ελληνική Ιστορία τ. Γ' Νεώτερη και Σύγχρονη Ελληνική Ιστορία, ΕΑΠ, Πάτρα 1999 3. Μποχώτης Θ., Εσωτερική πολιτική, 1900 1920, στο Χρ. Χατζηιωσήφ (επιμ.), Ιστορία της Ελλάδος του 20ου αιώνα. Όψεις πολιτικής και οικονομικής ιστορίας, Αθήνα 2009 4. Σβολόπουλου Κωνσταντίνου, Η ελληνική ε ξωτερική πολιτική, 1900 1945, τομ. Α', Αθήνα: Εστία, 2005 (ιγ' έκδοση) 5. Dakin Douglas, Η ενοποίηση της Ελλάδας, 1770 1923, Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2005 (ε' ανατύπωση) 6. Hering Gunnar, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821 1936, τομ. Β', Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2008 9