1. Πόσο μεγάλο θα είναι το Πάρκο του Ελληνικού;

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ Ερευνητική ομάδα Νίκος Μπελαβίλας, Λέκτορας Πολεοδομίας ΕΜΠ (υπεύθυνος έρευνας), Φερενίκη Βαταβάλη Λέκτορας ΠΔ 407 ΔΠΘ, Πασχάλης Σαμαρίνης, Μεταπτ. Ερευνητής ΕΜΠ, Ευαγγελία Χατζηκωνσταντίνου, Μεταπτ. Ερευνήτρια ΕΜΠ, Ειρήνη Λιόβα, Μεταπτ. Ερευνήτρια ΕΜΠ ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΑΡΚΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΞΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΕ ΕΠΙΚΑΙΡΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Στο πλαίσιο του δημόσιου διαλόγου για το μέλλον του χώρου του πρώην Αεροδρομίου Ελληνικού και για τη δημιουργία του μητροπολιτικού πάρκου, το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος ΕΜΠ επιχειρεί να δώσει επιστημονικές απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα που τέθηκαν στα πλαίσια αυτού του διαλόγου την τελευταία περίοδο. 1. Πόσο μεγάλο θα είναι το Πάρκο του Ελληνικού; Σύμφωνα με το Σχέδιο Διαμόρφωσης Μητροπολιτικού Πάρκου Ελληνικού του ΥΠΕΧΩΔΕ που δόθηκε στη δημοσιότητα το Νοέμβριο του 2007, από τα 5.300 στρέμματα της έκτασης δεν θα είναι πράσινο: 629 στρ. «ζώνης αστικής ανάπτυξης», δηλαδή ζώνης με κτίρια επιχειρήσεων, εμπορικά κέντρα και κατοικία 560 στρ. με «σκληρές» επιφάνειες για κίνηση και στάθμευση οχημάτων 192 στρ. με κτίρια του πρώην αεροδρομίου 205 στρ. των αεροδιαδρόμων του πρώην αεροδρομίου 130 στρ. της Λεωφόρου Ποσειδώνος και της νέας Λεωφόρου Ελληνικού. 1

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι τα κτίρια, το μπετόν και η άσφαλτος καλύπτουν 1.716 στρ. της συνολική έκτασης. Πρόκειται δηλαδή για μία πόλη με δρόμους, κτίρια γραφείων, εμπορικών κέντρων και κατοικιών, χώρους στάθμευσης και αυτοκίνητα. Επίσης, σύμφωνα με το συντελεστή δόμησης, τις επιφάνειες δόμησης και την αναλογία κατοικιών, εμπορικών, επιχειρηματικών και τουριστικών δραστηριοτήτων, όπως προτείνονται από το ΥΠΕΧΩΔΕ, προκύπτει ότι στους κατοίκους της «ζώνης αστικής ανάπτυξης» θα αντιστοιχούν 4-6.000 ΙΧ αυτοκίνητα, ενώ, με μετριοπαθείς εκτιμήσεις, υπολογίζεται ότι οι εργαζόμενοι και οι επισκέπτες των εμπορικών κέντρων, των κτιρίων γραφείων και των υπολοίπων χρήσεων θα προσθέτουν καθημερινά στο χώρο 10-15.000 ΙΧ αυτοκίνητα. Συνολικά, εντός του χώρου του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού θα σταθμεύουν 14-21.000 ΙΧ αυτοκίνητα από κατοίκους, εργαζόμενους και επισκέπτες. Τελικά, απομένουν για πράσινο 3.584 στρ. Όμως, σύμφωνα με το Σχέδιο του ΥΠΕΧΩΔΕ οι φυτεύσεις υψηλού πρασίνου θα καλύψουν μόνο 2.650 στρ., με 40.000 έως 60.000 δένδρα. Σημειώνεται δε ότι αυτά θα είναι κατακερματισμένα, λόγω της διατήρησης των αεροδιαδρόμων όπως και των μεγάλων συγκροτημάτων κτιρίων στο εσωτερικό του. Κατά την κατασκευή του Εθνικού Κήπου της Αθήνας, φυτεύτηκαν το 1839-40, 15.000 δένδρα και θάμνοι, εισαγόμενοι από τη Γένοβα, 1.000 φτελιές από την Αιτωλοακαρνανία και άγνωστος αριθμός δένδρων από το Σούνιο και την Εύβοια. Συνέχισε να φυτεύεται για 50 χρόνια από την ίδρυση του. Σήμερα περιλαμβάνει 7.000 μεγάλα δένδρα και 40.000 μικρά δένδρα και θάμνους. Η έκταση του Εθνικού Κήπου ανέρχεται μόλις στο 3% του χώρου του Ελληνικού. Αν στο Ελληνικό εφαρμοζόταν ένα ανάλογο σενάριο, όπως αυτό του 1839-40, θα έπρεπε να φυτευτούν 1.600.000 δένδρα και θάμνοι. Ένα πιο ήπιο σενάριο, για τη διαμόρφωση του, ως αστικού πάρκου και όχι ως βοτανικού κήπου προϋποθέτει τη φύτευση 100-150.000 μεγάλων δένδρων (πεύκα, πλατάνια, κυπαρίσσια, λεύκες, ακακίες, ελιές κ.α.) και 400-600.000 μικρότερων δένδρων και θάμνων. Συνολικά δηλαδή θα έπρεπε να φυτευτούν στο Ελληνικό 500.000-750.000 μεγάλα και μικρά δένδρα και θάμνοι. 2

2. Το Μητροπολιτικό Πάρκο του Ελληνικού θα είναι το μεγαλύτερο πάρκο της Ευρώπης; Αναφέρθηκε κατ επανάληψη και επισήμως ότι το Πάρκο του Ελληνικού «θα είναι όχι μόνο το μεγαλύτερο πάρκο της Ευρώπης αλλά και ένα από τα μεγαλύτερα στον κόσμο σε αστική περιοχή». Από τα στοιχεία των ευρωπαϊκών πάρκων προκύπτει ότι αυτό δεν ισχύει. Τα Πάρκο του Ελληνικού, θα είναι ένα μεσαίου μεγέθους πάρκο, λαμβάνοντας υπόψη τα μεγέθη των πάρκων σε άλλες πρωτεύουσες στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και τη Ρωσία. Η Μαδρίτη για παράδειγμα διαθέτει τουλάχιστον δέκα μεγάλα πάρκα, εκ των οποίων το Casa de Campo έχει έκταση 17.220 στρ. Στη Βιέννη, το πασίγνωστο Wiener Prater έχει έκταση 12.870 στρ. Στη Μόσχα το πάρκο Gorky στο κέντρο της πόλης, με έκταση 1.200 στρ., είναι το μικρότερο από τα πάρκα της ρωσικής πρωτεύουσας. Προηγούνται το πάρκο Kuzminsky- Lyublino με έκταση 3.750 στρ. και το πάρκο Sokolniki με έκταση 6.000 στρ. Στο Παρίσι υπάρχουν δέκα μητροπολιτικής σημασίας χώροι πρασίνου, εκ των οποίων το Bois de Vincennes με 9.950 στρ., το Bois de Boulogne με 8.460 στρ. και το Parc de Saint Cloud με 4.600 στρ. Στο Λονδίνο, η συνολική έκταση των βασιλικών και δημοτικών πάρκων της πόλης ανέρχεται σε 60.000 στρ. Δηλαδή δώδεκα φορές η έκταση του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού. Εξ αυτών το γνωστό Hyde Park, είναι ένα από τα πιο μικρά, με έκταση 1.420 στρ. Με μία διαφορά! Τόσο αυτό όσο και ένα άλλο διάσημο πάρκο, το Central Park της Νέας Υόρκης με έκταση 3.372 στρ., βρίσκονται στο κέντρο της πόλης. Αντιστοιχούν δηλαδή ως προς τη θέση στον Εθνικό Κήπο της Αθήνας, μόνο που ο Εθνικός Κήπος έχει έκταση μόλις 158 στρ. ή 288 μαζί με το Ζάππειο. Άλλα πάρκα του Λονδίνου, όπως το Richmond Park, το Bushy Park ή το Hampstead Heath έχουν έκταση 9.550, 4.400 και 3.650 στρ. αντίστοιχα. ΠΑΡΚΑ ΣΤΟ ΛΟΝΔΙΝΟ Hyde Park 1.420 στρέμματα Kensington Gardens 1.100 στρέμματα Bushy Park 4.400 στρέμματα Green Park 212 στρέμματα Greenwich Park 740 στρέμματα Regent's Park 1.948 στρέμματα Richmond Park 9.550 στρέμματα Kew Royal Botanic Gardens1.200 στρέμματα Buckingham Palace Garden 170 στρέμματα Hampstead Heath & Kenwood 3.650 στρέμματα 3

ΠΑΡΚΑ ΣΤΟ ΠΑΡΙΣΙ Bois de Vincennes 9.950 Jardin du Luxembourg 200 στρέμματα Versailles 1.000 στρέμματα Jardin des Tuileries 280 στρέμματα Parc de Saint Cloud 4.600 Parc de la Villette 550 στρέμματα Champ de Mars 250 στρέμματα στρέμματα στρέμματα Bois de Boulogne 8.460 στρέμματα Parc Monceau 120 στρέμματα Parc André Citroën 130 στρέμματα Η σύγκριση του μελλοντικού Πάρκου του Ελληνικού, όπως αυτό παρουσιάζεται στο Σχέδιο του ΥΠΕΧΩΔΕ, με τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά δυστυχώς είναι απογοητευτική. Το Ελληνικό θα μπορούσε να είναι ένα ωραίο πάρκο μεσαίου μεγέθους, αν πρασίνιζε ολόκληρο και βέβαια εάν δεν ήταν το μονα δικό στην Αθ ήνα! 3. Τα πάρκα είναι «νεκροί» χώροι; Όχι δεν είναι. Τα δέκα μεγαλύτερα λονδρέζικα πάρκα δέχθηκαν το 2007, 29 εκατομ. επισκέπτες. Περίπου 8 φορές τον πληθυσμό της Αθήνας. Εξ αυτών, μόνο ο Βοτανικός Κήπος του Λονδίνου είχε 1.906.000 επισκέπτες, ενώ η ιστοσελίδα του δέχτηκε 21.600.000 επισκέψεις. Ο Κήπος διαθέτει ερευνητικό κέντρο, θερμοκήπια και εργαστήρια. Οι επιστήμονες που εργάζονται εκεί, έκαναν σε ένα έτος 424 επιστημονικές και ερευνητικές δημοσιεύσεις. Στα θερμοκήπια και στα παρτέρια του αναφύονται 5.500 διαφορετικά είδη φυτών. Κατά το περασμένο έτος, οι εργαζόμενοι στον Κήπο αφιέρωσαν 7.600 εργατοημέρες στην έρευνα και την εκπαίδευση, προστατεύοντας έμπρακτα τη βιοποικιλότητα των φυτών. Η εικόνα του Hyde Park του Λονδίνου, του Central Park της Νέας Υόρκης, του Prater της Βιέννης, του Buen Retiro της Μαδρίτης, του Gorky της Μόσχας, με χιλιάδες περιπατητές, ποδηλάτες, ζευγάρια, ηλικιωμένους και παιδιά είναι μία εικόνα καθημερινότητας που δίνει ευκαιρίες για χαλάρωση, παιχνίδι και άθληση στους κατοίκους της πόλης. Ακόμη και ο μικρός Εθνικός Κήπος της Αθήνας σύμφωνα με στοιχεία της διεύθυνσης του, δέχεται 2-3.000 επισκέπτες ημερησίως, ή περισσότερους από 1.000.000 επισκέπτες ετησίως. Βέβαια, προϋπόθεση για την καλή λειτουργία των πάρκων είναι η καθαριότητα, η φροντίδα των υποδομών και η προστασία του πρασίνου, που θα στηρίζονται σε ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για την οργάνωση και λειτουργία τους. 4

4. Πόσο κοστίζει η συντήρηση των πάρκων; Η συντήρηση και λειτουργία των πάρκων κοστίζει αναλογικά, λιγότερο ή το ίδιο με άλλες λειτουργίες της πόλης, όπως για παράδειγμα η συντήρηση και λειτουργία των δρόμων, του μετρό, των λεωφορείων, η καθαριότητα, ο φωτισμός κ.α. Σύμφωνα με τις ετήσιες εκθέσεις που κατατέθηκαν στη Βουλή των Κοινοτήτων της Μεγάλης Βρετανίας, τα Βασιλικά Πάρκα με 20.000 στρ. υψηλού πρασίνου στην Βρετανική πρωτεύουσα, είχαν προϋπολογισμό για το 2007, 31,5 εκατομμύρια ή περίπου 42 εκατομμύρια. Δηλαδή 2.100 /στρέμμα κατ έτος. Στον προϋπολογισμό αυτόν περιλαμβάνεται μέχρι και το κόστος της μητροπολιτικής αστυνομίας, η οποία έχει την ευθύνη της φύλαξης των συγκεκριμένων πάρκων. Το Hampstead Heath, ένα πάρκοδάσος 3.650 στρ. στο κέντρο του Λονδίνου που περιλαμβάνει λίμνες κολύμβησης, ήπιες αθλητικές εγκαταστάσεις, παιδικές χαρές και εκατοντάδες χιλιάδες δένδρα, έχει ετήσιο προϋπολογισμό λειτουργίας και συντήρησης 5,1 εκατομμύρια ή 6,8 εκατομμύρια. Δηλαδή 1.900 /στρέμμα κατ έτος. Με «αγγλικές τιμές», το ετήσιο κόστος λειτουργίας του Πάρκου του Ελληνικού θα ανερχόταν σε 10 με 12 εκατομμύρια. Το κόστος λειτουργίας του Πάρκου Ελληνικού θα μπορούσε να είναι ένα ελάχιστο ποσοστό του προϋπολογισμού ενός από τους μεγάλους δήμους του Λεκανοπεδίου. Ενδεικτικά, ο Δήμος Αθηναίων έχει ετήσιο προϋπολογισμό 800 εκατομμυρίων, και ο Δήμος Πειραιά, 330 εκατομμυρίω ν. 5. Τα πάρκα «βγάζουν τα λεφτά τους»; Πουθενά στον κόσμο τα πάρκα και το πράσινο δεν καλύπτουν το κόστος συντήρησης και λειτουργίας τους. Η αυτοδιοίκηση και το κράτος καλύπτουν σε ποσοστό που υπερβαίνει συνήθως το 90% του συνολικού κόστους, τα λειτουργικά έξοδα και τη συντήρηση των πάρκων, των μεγάλων πλατειών, των δημοσίων κήπων και γενικά όλων των ελεύθερων δημόσιων χώρων, πράσινων ή μη. Έσοδα από επισκέπτες ή δραστηριότητες αποτελούν ελάχιστο τμήμα αυτών των προϋπολογισμών. Η ανταπόδοση έρχεται από το συνολικό όφελος για την πόλη και την αναβάθμιση του περιβάλλοντος. Αξίζει να τονιστεί ότι ακόμη και σε χώρες όπου ιδιωτικοποιήθηκαν όλες οι βασικές υποδομές των πόλεων, η συντήρηση και λειτουργία των πάρκων παρέμεινε στις αρμοδιότητες του δημόσιου τομέα. 6. Πόσα πάρκα χρειάζεται η Αθήνα; Τη δεκαετία του 90 σχεδιάστηκε ένα δίκτυο μεγάλων πάρκων και χώρων πρασίνου στην Αθήνα για να αντιμετωπιστεί το τεράστιο έλλειμμα της πρωτεύουσας. Τότε, περί το 1996, εμφανίστηκε και στην Ελλάδα ο όρος 5

Μητροπολιτικό Πάρκο, αναφερόμενος κυρίως στο Γουδί και το Ελληνικό. Όμως τι έχει γίνει από τότε μέχρι σήμερα; ΠΑΡΚΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ Ελαιώνας 8.300 στρέμματα ΔΕΝ ΥΛΟΠΟΙΗΘΗ Φαληρική Ακτή & Ιππόδρομος 1.000 στρέμματα ΔΕΝ ΥΛΟ Γουδί-Ιλισσός 4.500 στρέμματα ΔΕΝ ΥΛΟΠΟΙΗ ΘΗΚΕ Τουρκοβούνια-Αττικό Άλσος 350 στρέμματα ΔΕΝ ΥΛΟΠΟΙΗΘΗΚΕ Σελεπίτσαρι-Νίκαια 450 στρέμματα ΔΕΝ ΥΛΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΚΕ ΠΟΙΗΘΗΚΕ Πύργος Βασιλίσσης 980 στρέμματα ΥΛΟΠΟΙΗΘΗΚΕ/ΥΠΟΛΕΙΤΟΥΡΓΕΙ Ο Ελαιώνας είναι το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα χαμένης ευκαιρίας. Η έκταση των 8.300 στρ. προσφέρονταν για την ανάσα της Αθήνας. Με μικτές χρήσεις πρασίνου και βιοτεχνικού-βιομηχανικού πάρκου. Το μόνο μεγάλο έργο που δρομολογήθηκε από το 1991 μέχρι σήμερα είναι η κατασκευή του αθλητικού-εμπορικού κέντρου της ΠΑΕ Παναθηναϊκός, το οποίο κάθε άλλο παρά «ανάσα» πρασίνου θα είναι για τους κατοίκους της πρωτεύουσας. Στο Σελεπίτσαρι της Νίκαιας σχεδιάστηκε το 1992-1994 το "Πολιτιστικό Πάρκο Τέχνης και Άθλησης" σε έκταση 450 στρ. Το πάρκο δεν υλοποιήθηκε ποτέ. Αντίθετα ο χώρος δεσμεύτηκε για την κατασκευή του τεράστιου ολυμπιακού συγκροτήματος της Άρσης Βαρών, στο οποίο πρόκειται να εγκατασταθεί το Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Το 1996-98 σχεδιάστηκε το Μητροπολιτικό Πάρκο Γουδί-Ιλισσός από το ΕΜΠ με εντολή του ΥΠΕΧΩΔΕ. Σε αυτό προβλεπόταν η δημιουργία μίας ζώνης μεικτών λειτουργιών με πράσινο 4.500 στρ. και η οριοθέτηση ενός πυρήνα 950 στρ. αμιγώς υψηλού πρασίνου. Μετά από δέκα χρόνια δεν έχει γίνει ούτε ένα βήμα για την υλοποίηση του. Αντίθετα, ο χώρος συνεχίζει να τεμαχίζεται και να δομείται. Ολυμπιακές εγκαταστάσεις, υπουργικά κτίρια και νοσοκομειακές επεκτάσεις κατατρώγουν τον ελεύθερο χώρο. Στα Τουρκοβούνια και το Γαλάτσι, η ιδέα ενός μεγάλου πάρκου 350 στρ., τορπιλίστηκε με την κατασκευή συγκροτήματος ολυμπιακών εγκαταστάσεων, οι οποίες μετασχηματίζονται σήμερα σε ένα γιγαντιαίο εμπορικό κέντρο. Στη Φαληρική Ακτή η έκταση των 1.000 στρ. δεσμεύτηκε αρχικά για «λυόμενες» ολυμπιακές εγκαταστάσεις που στην πορεία εξελίχθηκαν σε μόνιμα κτίρια. Στον Ιππόδρομο αναμένεται να προστεθούν τα κτίρια της Εθνικής Βιβλιοθήκης και του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Το οικολογικό πάρκο μεταξύ των εκβολών του Ιλισού και του Κηφισού που επρόκειτο να δημιουργηθεί το 2003-2004 δεν υλοποιήθηκε ποτέ. 6

Από τον σχεδιασμό της δεκαετίας του 80 μέχρι σήμερα προχώρησε με επιτυχία μόνο η Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, αναβαθμίζοντας τους υπάρχοντες χώρους πρασίνου γύρω από την Ακρόπολη. Δημιουργήθηκε επίσης το Πάρκο «Αντώνης Τρίτσης» στον Πύργο Βασιλίσσης σε έκταση 980 στρ. Το πάρκο σήμερα φθίνει λόγω της έλλειψης κονδυλίων. Από τους υπόλοιπους πράσινους χώρους μεσαίου και μικρού μεγέθους, διασώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση ο Εθνικός Κήπος, ο Λυκαβηττός, ο Αρδηττός, ο Λόφος Φινόπουλου, το Άλσος Νέας Σμύρνης και ο Λόφος Κολωνού και τα δημοτικά άλση Αιγάλεω και Περιστερίου. Στο Άλσος Νέας Φιλαδέλφειας απετράπη την τελευταία στιγμή η κατασκευή σταδίου και εμπορικού κέντρου σε τμήμα του. Πιέσεις δέχονται ο Λόφος Στρέφη, το Ζάππειο, οι αλέες του οποίου έχουν μετατραπεί σε χώρο στάθμευσης, και το Πεδίο του Άρεως με καταπατήσεις και αυθαίρετα κτίσματα. Η Αθήνα βάσει του ρυθμιστικού σχεδίου της, θα μπορούσε και θα έπρεπε να εξασφαλίσει περισσότερα από 10.000 στρ. πρασίνων χώρων αξιοποιώντας τις δημόσιες εκτάσεις της. Αυτό δεν έχει συμβεί. Οι ελεύθερες εκτάσεις δομήθηκαν από το Δημόσιο και από τον ιδιωτικό τομέα ή εγκαταλείφθηκαν. Η περιβαλλοντική καταστροφή που προκλήθηκε από τις πυρκαγιές του 2007 στην Αττική πρέπει να οδηγήσει σε άμεση αναθεώρηση της στρατηγικής για το περιβάλλον στο Λεκανοπέδιο. Η δημιουργία ενός ενιαίου, ελεύθερου από ρύπανση, με υψηλό πράσινο και χωρίς δόμηση, Μητροπολιτικού Πάρκου στο Ελληνικό είναι ένας ρεαλιστικός στόχος για την ανάκτηση τμήματος του χαμένου πράσινου της Αθήνας. ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΑΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΤΗΛ 210 7723590-91 FAX 210 7723592, http://www.arch.ntua.gr/envlab, ΠΑΤΗΣΙΩΝ 42, 10682 ΑΘΗΝΑ 7