T_48_t 23-03-09 14:25 ÂÏ 32 32 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΩΣ ΜΕΣΟ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΤΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Των Μιχαήλ Παζάρσκη, Κωνσταντίνου Μητσόπουλου, Αικατερίνης Χασιώτου και Πέτρου Χριστοδούλου Εισαγωγή Ηέννοια της επιχειρηματικότητας, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Ένωση, ορίζεται ως ο κύριος τρόπος με τον οποίο στοιχειοθετείται η καινοτομική δράση και η ανταγωνιστικότητα, καθώς αυτή είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την οικονομική ανάπτυξη, τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την καινοτομία και τεχνολογική αλλαγή, την επιβίωση ε- πιχειρηματικών προσπαθειών και δραστηριοτήτων, την αύξηση της παραγωγικότητας και τις εξαγωγές (European Council, 2000, Points 14 and 15; European Council, 2004, Points 17-18 and 34-40). Αναμφίβολα, η επιχειρηματικότητα αποτελεί μέσο για την προσωπική εξέλιξη και εκπλήρωση διαφόρων φιλοδοξιών του κάθε ατόμου, ενώ είναι επίσης ένα από τα πιο ά- μεσα, αποτελεσματικά και ακίνδυνα αντίδοτα για την ανεργία (Papadopoulos, 2003). Ιδιαίτερα σημαντική πρόκληση αυτής της νέας επιστημονικής θεώρησης και μεθοδολογίας αποτέλεσε η προσπάθεια διδασκαλίας της Επιχειρηματικότητας σε κάθε βαθμίδα της εκπαίδευσης (Eurobarometer, 2003). Στην Ελλάδα, όπως ορίζει η σχετική οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφετηρία της αποτελεί η διδασκαλία της στην τριτοβάθμια εκπαίδευση, δηλαδή η επιμόρφωση για αυτή θα πραγματοποιηθεί αρχικά σε ενήλικες στην Ελλάδα στα πλαίσια της τυπικής εκπαίδευσης, ενώ στη συνέχεια θα επιχειρηθεί να υλοποιηθεί σε κάθε βαθμίδα της εκπαί- Ο Μιχαήλ Παζάρσκης είναι Δρ. Διοίκησης Επιχειρήσεων και έκτακτος Καθηγητής του Τεχνολογικού Εκπαιδευτικού Ιδρύματος Σερρών. Ο Κωνσταντίνος Μητσόπουλος είναι Δρ. Ευρωπαϊκών Πολιτικών και Μέλος της Ομάδας Έργου των Κέντρων Εκπαίδευσης Ενηλίκων, Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Η Αικατερίνη Χασιώτου είναι Πτυχιούχος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας και Εκπαιδευτικός στη Δια Βίου Κατάρτιση. Ο Πέτρος Χριστοδούλου είναι Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.
T_48_t 23-03-09 14:25 ÂÏ 33 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 33 δευσης, με σκοπό την εξοικείωση και την ενεργό ενασχόληση και συμμετοχή σε θέματα επιχειρηματικότητας του κάθε πολίτη, από τα πρώτα του (παιδικά) χρόνια μέχρι και μετά την ενηλικίωσή του (CEC, 2003; CEC, 2004a; CEC, 2004b).Το σύνολο των παραπάνω εγγράφων, τόσο σε ευρωπαϊκό επίπεδο όσο και σε επίπεδο εθνικής ακολουθίας των κοινοτικών επιταγών, αναδεικνύουν την ανάγκη ενασχόλησης με την έννοια της επιχειρηματικότητας, ως αντικείμενο διερεύνησης στα πλαίσια της εκπαιδευτικής διαδικασίας, σε όλα τα στάδια μάθησης του ατόμου.αυτή η προσπάθεια ξεκινά από τις βασικές βαθμίδες εκπαίδευσης αλλά η ανάγκη να συνεχιστεί και αμέσως μετά, όταν το άτομο είναι πλέον οικονομικά ενεργό αυξάνεται ραγδαία. Επίσης, πρέπει να τονίσουμε ότι η επιχειρηματικότητα ως έννοια προς διδασκαλία λαμβάνει ουσιαστική μορφή με πρακτικές ανταποδόσεις ουσιαστικά μόνο στα πλαίσια της δια βίου μάθησης. Θεωρούμε δηλαδή ότι η επιχειρηματικότητα ως έννοια δύναται ά- μεσα ή περισσότερο ευκολότερα να διδαχθεί, να κατανοηθεί και να προωθηθεί σε ενήλικες, παρά σε άτομα ανήλικα, τα οποία αφενός, αδυνατούν να αφομοιώσουν εύκολα τα διάφορα συστατικά στοιχεία της και αφετέρου, δεν είναι εφικτό να ξεκινήσουν άμεσα τις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες. Η παρούσα εργασία σκιαγραφεί την εφικτότητα της διδασκαλίας της, ως και τις έως τώρα προσπάθειες με τις προοπτικές εξέλιξης στην Ελλάδα στο τομέα της δια βίου μάθησης, πέραν των δομών της τυπικής εκπαίδευσης. Ουσιαστικά, η παρούσα εργασία προσπαθεί να απαντήσει στο εξής ερώτημα: Δύναται η εκπαίδευση ενηλίκων στην Ελλάδα να αποτελέσει μέσο προώθησης της επιχειρηματικότητας; Με βάση την απάντηση στο παραπάνω ερώτημα η δομή της εργασίας προκύπτει ανάλογα στη συνέχεια και έχει ως εξής: στην επόμενη παράγραφο παρατίθενται οι ενέργειες που έγιναν στο χώρο της εκπαίδευσης ενηλίκων (δια βίου μάθηση) στην Ελλάδα και πως αυτές στόχευσαν στην διδασκαλία της επιχειρηματικότητας. Στην παράγραφο που ακολουθεί αναλύεται η έννοια της επιχειρηματικότητας και η εφικτότητα διδασκαλίας της.τέλος, στην τελευταία παράγραφο καταγράφονται τα όποια συμπεράσματα προκύπτουν από την παρούσα εργασία. Οι εξελίξεις στο χώρο της δια βίου μάθησης στην Ελλάδα και η διδασκαλία της επιχειρηματικότητας στα πλαίσια αυτής Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, το 1996 καθιερώθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο ως ευρωπαϊκό έτος της δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης 1, ενώ το 1995 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έκδωσε για πρώτη φορά Λευκό Βιβλίο που αφορούσε αποκλειστικά την εκπαίδευση και την κατάρτιση με σκοπό την επίτευξη της κοινωνίας της μάθησης (CEC, 1995). Η έκθεση της Επιτροπής επικεντρώθηκε στη διατύπωση πέντε βασικών στόχων προς επίτευξη (απόκτηση βασικών γνώσεων, σύνδεση ε- πιχειρήσεων και εκπαίδευσης, αποφυγή κάθε είδους εκπαιδευτικού αποκλεισμού, εκμάθηση γλωσσών και επένδυση στην κατάρτιση), με απώτερο σκοπό την εκκίνηση μιας συζήτησης όλων των εμπλεκόμενων μερών πάνω σε θέματα δια βίου μάθησης και κατάρτισης. Στα πλαίσια αυτής της στρατηγικής για τη δια βίου εκπαίδευση και κατάρτιση, ό- πως όρισε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο το 1997 2, η Ελλάδα, εάν και οργάνωσε τις διάφορες δομές της συνεχούς εκπαίδευσης από αρκετά νωρίτερα, κατέληξε ουσιαστικά να είναι ουραγός μεταξύ των εταίρων της στην Ε.Ε. και σε μεγάλη απόσταση από το στόχο που έχει τεθεί στη Λισσαβόνα, ενώ μόνο κατά τα τελευταία έτη επιχείρησε και τελικά κατάφερε με σχετική επιτυχία να ξεφύγει από αυτή την αρνητική για αυτή κατάσταση.
T_48_t 23-03-09 14:25 ÂÏ 34 34 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Ως αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν η δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου για τη δια βίου μάθηση που εκφράστηκε αρχικά με την ψήφιση του νόμου-πλαίσιο 3369/2005 για τη διά βίου μάθηση. Στη βάση αυτού του νόμου συγκροτήθηκε με ταχύτατο ρυθμό ένα δίκτυο εκπαίδευσης ενηλίκων, που κάλυπτε όλη την επικράτεια και περιλάμβανε σύνολο δομών και προγραμμάτων που είχαν άμεση σχέση με τη δια βίου μάθηση όλου του πληθυσμού. Η υλοποίηση αυτών των προγραμμάτων γίνεται μέσω κοινοτικής χρηματοδότησης και θεσμικός φορέας χάραξης στρατηγικής είναι η Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης (Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων έως τον Οκτώβριο του 2008). Στη συνέχεια ψηφίστηκε ο ν. 3687/2008 με τον οποίο αφενός ρυθμίζονται οι διαδικασίες εκπαίδευσης και επιμόρφωσης των εκπαιδευτών ενηλίκων των φορέων παροχής υ- πηρεσιών δια βίου μάθησης του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων (Υπ.Ε.Π.Θ.) και αφετέρου καταρτίζεται ενιαίο μητρώο των εκπαιδευτών ενηλίκων του Υπ.Ε.Π.Θ. και καθορίζονται οι όροι και οι προϋποθέσεις της σχετικής εγγραφής τους. Τέλος, με το ν. 3699/2008 η Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων του Υπ.Ε.Π.Θ. μετονομάζεται σε Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης, ενώ πάλι με τον ίδιο νόμο, για τη διάγνωση των αναγκών της δια βίου εκπαίδευσης και δια βίου κατάρτισης, καθώς και για τη διασύνδεσή τους με το Εθνικό Σύστημα Σύνδεσης της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης με την Απασχόληση συνιστάται το συλλογικό όργανο της Εθνικής Επιτροπής Δια Βίου Μάθησης. Καταλήγοντας, σήμερα η Γενική Γραμματεία Δια Βίου Μάθησης (Γ.Γ.Δ.Β.Μ.) του Υπ.Ε.Π.Θ. αποτελεί τον κύριο φορέα της διά βίου μάθησης στην Ελλάδα. Σε αυτή υπάγεται το Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων (Ι.Δ.ΕΚ.Ε.).Το Ι.Δ.ΕΚ.Ε., ως φορέας υλοποίησης της πολιτικής που χαράσσει η Γενική Γραμματεία, έχει ως κύρια αποστολή τη τεχνολογική και επιστημονική υποστήριξη των προγραμμάτων της Γ.Γ.Δ.Β.Μ. και την υλοποίηση ενεργειών που αφορούν στη διά βίου μάθηση (ν. 2909/2001). Συγκεκριμένα, η Γ.Γ.Δ.Β.Μ. εφαρμόζει την πολιτική της μέσω: α) του Ι.Δ.ΕΚ.Ε και των δομών του (των Κέντρων Εκπαίδευσης Ενηλίκων, των Σχολείων Δεύτερης Ευκαιρίας, των Σχολών Γονέων, του Κέντρου Εκπαίδευσης - Επιμόρφωσης Ενηλίκων από Απόσταση, του Κέντρου Μελετών Διά Βίου Εκπαίδευσης Επιμόρφωσης, του Κέντρου Επιμόρφωσης Εκπαιδευτών Ενηλίκων) β) των Νομαρχιακών Επιτροπών Λαϊκής Επιμόρφωσης (Ν.Ε.Λ.Ε.), τις οποίες χρηματοδοτεί με εθνικούς πόρους γ) του Κέντρου Επαγγελματικής Κατάρτισης (Κ.Ε.Κ.), εθνικής εμβέλειας Η βασική δομή της ΓΓΔΒΜ που ασχολείται με θέματα δια βίου μάθησης στο αντικείμενο της επιχειρηματικότητας είναι τα Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Σε μία από τις δέκα θεματικές ενότητες που διδάσκονται 3, έχει αρχίσει η διδασκαλία μαθημάτων επιχειρηματικότητας με την υλοποίηση του προγράμματος Καινοτομία-Επιχειρηματικότητα-Επιχειρήσεις της θεματικής ενότητας Οικονομία-Διοίκηση-Επιχειρήσεις, διάρκειας πενήντα ωρών, με βασικό στόχο την παροχή βασικών γνώσεων σε θέματα μεθόδων και τεχνικών για την παραγωγή πρωτότυπων ιδεών, για ενέργειες που απαιτούνται για την νομική έναρξη μιας επιχείρησης, για τους τρόπους αναζήτησης φορέων χρηματοδότησης ενός οικονομικού οργανισμού και για την ενθάρρυνση της αυτοαπασχόλησης. Δεδομένου ότι η διδασκαλία της επιχειρηματικότητας, σύμφωνα με τα ως άνω, σε κάθε περίπτωση, προβάλλει επιτακτική σε μια κοινωνία για την κοινωνική ισορροπία και ευημερία αυτής, σίγουρα η υλοποίηση του ως άνω προγράμματος είναι προς την σωστή κατεύθυνση ως αρχική ενέργεια, κρίνεται όμως σίγουρα για τη συνέχεια ανεπαρκής, κα-
T_48_t 23-03-09 14:25 ÂÏ 35 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 35 θώς και μόνο από τη διάρκεια του προγράμματος σε σχέση με την ύλη που υπάρχει προς μελέτη, ο κάθε υποψήφιος που θα επιμορφωθεί δεν θα έχει την ευκαιρία να εντρυφήσει σε σημαντικό βαθμό με τις διάφορες έννοιες που αναλύονται στα πλαίσια των εν λόγω μαθημάτων, αλλά και να πληροφορηθεί διάφορες βέλτιστες πρακτικές που έχουν προκύψει και εφαρμοστεί ανά επιχειρηματικό κλάδο δραστηριότητας κατά το παρελθόν, ό- πως και να ενημερωθεί πιθανές λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζει σε μια ήδη υ- πάρχουσα επιχείρηση που κατέχει και λειτουργεί. Η έννοια της επιχειρηματικότητας και η εφικτότητα διδασκαλίας της Είναι γεγονός ότι δεν υπάρχει ένας και καθολικός ορισμός για την έννοια του όρου της επιχειρηματικότητας (Formica, 2005). Εντούτοις, γενικά είναι παραδεκτό ότι ε- πιχειρηματίας θεωρείται κάποιος που δημιουργεί μια επιχείρηση, κάποιος που αλλάζει την επιχειρησιακή στρατηγική κατεύθυνση μιας ήδη υπάρχουσας επιχείρησης, κάποιος που εξαγοράζει μια επιχείρηση με σκοπό να αναμειγνύεται ενεργά στη διοίκησή της, είτε κάποιος που εμπλέκεται και τοποθετεί κεφάλαια σε μια καινοτομική δραστηριότητα. Συνεπώς, η άσκηση της επιχειρηματικής δραστηριότητας συνδέεται με την πραγματοποίηση μιας σειράς ενεργειών, που όλα εμπεριέχουν την αντίληψη μιας ευκαιρίας και την θέληση για την υλοποίησή της με σκοπό το κέρδος. Πάντως, είναι ξεκάθαρο ότι στις παραπάνω ενέργειες εμπεριέχεται η έννοια του ρίσκου για τον επιχειρηματία και της ευκαιρίας που του δίνεται να κάνει συναλλαγές σε έ- να αβέβαιο επιχειρησιακό περιβάλλον όπου θα λειτουργεί την επιχείρησή του.το επιχειρησιακό περιβάλλον δε, δημιουργείται από πολλά σύνθετα και αλληλένδετα στοιχεία, ό- πως πελάτες, ανταγωνισμός, οικονομικοί παράγοντες, κοινωνικές και δημογραφικές ε- ξελίξεις, κυβερνητική πολιτική (με ενέργειες για μακροοικονομικό και μικροοικονομικό σχεδιασμό), τεχνολογικές εξελίξεις, κ.ά. (Λαζαρίδης & Παπαδόπουλος, 2002; Papadopoulos, 2004) Σύμφωνα με τον John W. Lewis, υπάρχουν τρία βασικά συστατικά στοιχεία στο ξεκίνημα (start-up) και τη λειτουργία μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας. Πρώτο συστατικό στοιχείο της είναι η ύπαρξη μιας επιχειρηματικής ιδέας (idea), η οποία θα μπορέσει να αποτελέσει τον θεμέλιο λίθο μιας βιώσιμης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Δεύτερο στοιχείο, είναι ανάγκη να υπάρχει η προσωπικότητα (personality) ως το φυσικό πρόσωπο που θα ενεργήσει προκειμένου να υλοποιήσει την ιδέα. Τρίτο στοιχείο, είναι ανάγκη να υπάρχουν οι κατάλληλες δεξιότητες (skills), που θα αναγνωρίσουν πότε το περιβάλλον είναι βασικά ευνοϊκό για την δημιουργία της επιχείρησης και θα ενεργήσουν α- νάλογα. Μόνο αν υπάρχει επικάλυψη μεταξύ αυτών των στοιχείων, τότε μόνο μπορούμε να έχουμε ένα δυνητικό επιχειρηματικό ξεκίνημα, χωρίς να είναι καταδικασμένο σε α- ποτυχία. Εάν υπάρχει μερική επικάλυψη, τότε θα έχουμε μία κατάσταση που σίγουρα, αργά ή γρήγορα, θα δούμε ότι τελικά η όποια προσπάθεια δεν θα τελεσφορήσει. Δεδομένου ότι τα τρία αυτά στοιχεία δεν υπάρχουν σε μεγάλο αριθμό ατόμων, καθώς συνήθως τα περισσότερα άτομα θεωρείται να έχουν ένα ή δύο από τα βασικά στοιχεία ε- πιχειρηματικότητας, δημιουργείται το εύλογο ερώτημα: μπορούν αυτά τα τρία να αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας;. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θέλοντας να απαντήσει θετικά και άμεσα στην παραπάνω ε- ρώτηση, στα πλαίσια της εκπαιδευτικής της πολιτικής σε επίπεδο διακρατικής συνεργασίας, προώθησε ενεργά εντός των κρατών-μελών της την επιχειρηματικότητα ως βασική ικανότητα η οποία θα μπορούσε να συμπεριληφθεί ρητά στο εθνικό πρόγραμμα σπου-
T_48_t 23-03-09 14:25 ÂÏ 36 36 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH δών, ανάλογα με τη διάρθρωση του εκάστοτε εκπαιδευτικού συστήματος της κάθε χώρας-μέλους (CEC, 2004a). Στην προσπάθειά της αυτή θέλησε να προωθήσει την ενσωμάτωση της επιχειρηματικότητας στην τυπική εκπαίδευση και ειδικότερα, καταρχήν πιλοτικά στην τριτοβάθμια εκπαίδευση με έμφαση στο τρίτο στοιχείο που όρισε ως άνω ο John W. Lewis και έπειτα με μεθοδευμένες προσπάθειες στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση με στόχο να δοθεί έμφαση στα δύο παραπάνω πρώτα συστατικά στοιχεία της επιχειρηματικής δραστηριότητας. Βέβαια, σχετικά με τα τρία κύρια συστατικά της επιχειρηματικότητας, ο John W. Lewis, διατύπωσε αναφορικά με τη διδασκαλία τους τα εξής: (i) σχετικά με το πρώτο στοιχείο της δυνατότητας που έχει κάποιος να εντοπίζει μια επιχειρηματική ευκαιρία, θεωρεί ότι κάτι τέτοιο δεν είναι εύκολο να αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας, (ii) σχετικά με το δεύτερο στοιχείο, που αφορά την διαμόρφωση της προσωπικότητας, σημειώνει ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να επηρεαστεί ιδιαίτερα, καθώς είναι συνάρτηση της εξέλιξης της ιδιοσυγκρασίας του κάθε ατόμου και των ερεθισμάτων που δέχεται διαχρονικά, (iii) σχετικά με το τρίτο στοιχείο, όμως, τις δεξιότητες, θεωρεί ότι μπορεί να αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας. Συνεπώς, με βάση την υπάρχουσα κατάσταση στο χώρο της εκπαίδευσης, η διδασκαλία ενός μαθήματος είτε μιας σειράς εισηγήσεων με αντικείμενο διδασκαλίας τις α- παιτούμενες δεξιότητες για το ξεκίνημα μιας επιχείρησης και την κατάλληλη παρακίνηση σε όσους έχουν μια επιχειρηματική ιδέα υποστηρίζεται ότι μπορεί να αυξήσει σημαντικά τον αριθμό των δυνητικών επιχειρηματιών (Palmintera, 2005; Mitra, 2005; Luczkiw, 2005). Επίσης, είναι γεγονός ότι οι όποιες προσπάθειες για αναθεώρηση του εθνικού προγράμματος σπουδών σε επίπεδο ελληνικού κράτους με τη διδασκαλία-εμφύτευση της επιχειρηματικότητας ως μάθημα στην πρωτοβάθμια ή την δευτεροβάθμια και την α- νάπτυξη του πρώτου και δεύτερου συστατικών αυτής δεν έχουν ακόμη να τελεσφορήσει προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Επομένως, επιβάλλεται επί του παρόντος, η ελληνική κρατική πολιτική να επικεντρωθεί στη δημιουργία ενός συστήματος μάθησης που θα στοχεύει να διδάσκει άμεσα σε ενήλικες, είτε μέσω της τυπικής εκπαίδευσης είτε μέσω της δια βίου μάθησης, το τρίτο κατά σειρά συστατικό της επιχειρηματικότητας, τις απαιτούμενες δεξιότητες για το ξεκίνημα μιας επιχείρησης και την κατάλληλη παρακίνηση σε όσους έχουν μια επιχειρηματική ιδέα. Μια τέτοια ενέργεια είναι ιδιαίτερα σημαντική για τη μακροχρόνια βιωσιμότητα μιας επιχείρησης, καθώς έχει αποδειχθεί από πολλές εμπειρικές μελέτες ότι η α- πουσία γνώσεων σε θέματα διοίκησης είναι ο πρωταρχικός παράγοντας αποτυχίας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (Norgard, 1987, Thompson, 2001). Συμπεράσματα Στην παρούσα εργασία εξετάστηκε η έννοια της επιχειρηματικότητας που ορίζεται ως ο κύριος τρόπος με τον οποίο στοιχειοθετείται η καινοτομική δράση και η ανταγωνιστικότητα. Μια θετική και σταθερή σχέση πρεσβεύει ότι υπάρχει ανάμεσα σε αυτή και την οικονομική ανάπτυξη, την καινοτομία και τεχνολογική αλλαγή, την επιβίωση επιχειρηματικών προσπαθειών και δραστηριοτήτων, τη δημιουργία θέσεων εργασίας, την αύξηση της παραγωγικότητας και τις εξαγωγές. Επιπρόσθετα, είναι προφανές ότι η επιχειρηματικότητα συμβάλλει στην ανάπτυξη των κοινωνιών όπου ζούμε, καθώς όχι μόνο εμφανίζεται σαν μέσο για την προσωπική ε- ξέλιξη του κάθε ατόμου, αλλά και αποτελεί ένα από τους πιο άμεσους και αποτελεσμα-
T_48_t 23-03-09 14:25 ÂÏ 37 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH 37 τικούς τρόπους αντιμετώπισης της ανεργίας και αποφυγής κοινωνικών προβλημάτων (Karanassios et al., 2006, Καρανάσιος κ.ά., 2006). Προφανώς, η σωστή και πετυχημένη υιοθέτηση κατάλληλης μεθοδολογίας στη διδασκαλία της επιχειρηματικότητας στην εκπαίδευση ενηλίκων στην Ελλάδα από όλους τους εκπαιδευτικούς και ιδιαίτερα πριν από όλους από το ελληνικό κράτος θα συντελέσει σε μια ιδιαίτερα πετυχημένη προσέγγιση και πρακτική για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα. Τα τελικά συμπεράσματα που προέκυψαν από την παρούσα εργασία είναι ότι πρέπει άμεσα η ελληνική κρατική εκπαιδευτική πολιτική να επικεντρωθεί στη δημιουργία ενός συστήματος μάθησης που θα στοχεύει να διδάσκει άμεσα και περισσότερο στοχευμένα, όπως και σε μεγαλύτερη διάρκεια ενήλικες, μέσω της τυπικής εκπαίδευσης (ενηλίκων), αλλά προπάντων μέσω της δια βίου μάθησης (εκπαίδευση ενηλίκων), το τρίτο κατά σειρά συστατικό της επιχειρηματικότητας: τις απαιτούμενες δεξιότητες για το ξεκίνημα μιας επιχείρησης, με κατανοητό τρόπο και πετυχημένα παραδείγματα του παρελθόντος, τις πληροφορίες για πιθανές λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζει σε μια ήδη υπάρχουσα επιχείρηση που κατέχει και λειτουργεί κάποιος ενήλικας και, ιδιαίτερα, την κατάλληλη παρακίνηση σε όσους έχουν μια επιχειρηματική ιδέα. Έτσι, με τον τρόπο αυτό θα εξαλειφθεί και η απουσία γνώσεων σε θέματα διοίκησης που είναι ο βασικός παράγοντας της μακροχρόνιας βιωσιμότητας μιας επιχείρησης και έχει αποδειχθεί από πολλές εμπειρικές μελέτες ότι η έλλειψη αυτών είναι η πρωταρχική αιτία αποτυχίας των μικρομεσαίων επιχειρήσεων. Σημείωση Οι απόψεις των συγγραφέων στην παρούσα εργασία δεν αντιπροσωπεύουν οπωσδήποτε και τις απόψεις των φορέων στους οποίους δραστηριοποιούνται. Yποσημειώσεις 1. Απόφαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για την καθιέρωση του 1996 ως ευρωπαϊκού έτος της δια βίου εκπαίδευσης και κατάρτισης (Official Journal No L 256, 26.10.1995). 2. Βλ. Official Journal No C 7, 10.01.1997. 3. Βλ. για λεπτομέρειες τη σχετική ιστοσελίδα (http://kee.ideke.edu.gr) καθώς επίσης και Γ.Γ.Ε.Ε. (2007) Δια Βίου Μάθηση. Κέντρα Εκπαίδευσης Ενηλίκων, (Ενημερωτικό Φυλλάδιο) Γενική Γραμματεία Εκπαίδευσης Ενηλίκων ΕΠΕΑΕΚ. Βιβλιογραφία Commission of the European Communities (CEC) (2003) Green Paper. Entrepreneurship in Europe, COM(2003) 27 final, Brussels: European Communities, 21.1.2003. CEC (2004a) Action Plan: The European Agenda for Entrepreneurship, Communication from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions, COM(2004) 70 final, Brussels: European Communities, 11.02.2004. CEC (2004b) Key Action of the Entrepreneurship Action Plan, COM(2004) 123 final, Brussels: European Communities, 29.07.2004.
T_48_t 23-03-09 14:25 ÂÏ 38 38 ΔIOIKHTIKH ENHMEPΩΣH Eurobarometer (2003) Entrepreneurship, No 146, October, Luxembourg: Office for Official Publication of the E.C. European Council (2000) Presidency Conclusions, Lisbon Extraordinary European Council, March 23-24, 2000 (http//:ue.eu.int/uedocs/cms_data/docs/ pressdata/ en/ec/00100-r1.en0.htm). European Council (2004) Presidency Conclusions, Brussels Extraordinary European Council, March 25-26, 2004 (http//:ue.eu.int/uedocs/cms_data/docs/ pressdata/ en/ec/79696.pdf). Formica, P. (2005) Knowledge transfer mechanisms from universities and other HEIS to the SME sector, OECD Conference on Fostering Entrepreneurship: The Role of Higher Education, June 23-24, 2005, Trento, Italy (http://www.oecd.org/document/19/0,2340,en_2649_201185_34029651_1_1_1_1,00.html). Karanassios, N., Pazarskis, M., Mitsopoulos, Κ. and Christodoulou, P. (2006) EU strategies to encourage youth entrepreneurship; evidence from higher education in Greece, Industry & Higher Education, Issue 1,Volume 20, February 2006, pp. 43-50. Καρανάσιος, N., Παζάρσκης, Μ., Δρογαλάς, Γ. και Χριστοδούλου, Π. (2006) Διδασκαλία Επιχειρηματικότητας στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση στην Ελλάδα: Λάθη, Μύθοι & Πραγματικότητα, 1 ο Διεθνές Συνέδριο Διοίκησης Εκπαίδευσης, Κέντρο Διαπολιτισμικής Εκπαίδευσης, Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, 1-3 Δεκεμβρίου 2006, Άρτα. Λαζαρίδης, Ι. και Παπαδόπουλος, Δ. (2002) Χρηματοοικονομική Διοίκηση, Τεύχος Β, Αυτοέκδοση, Θεσσαλονίκη. Luczkiw, E.(2005) Jazzin in the vineyard Entrepreneurial education in an age of chaos, complexity and disruptive change, OECD Conference on Fostering Entrepreneurship: The Role of Higher Education, June 23-24, 2005, Trento, Italy. Lewis, J. (1981) Can Entrepreneurship Be Taught?, The Accountnant s Magazine, June 1981, pp. 189-190. Mitra, J. (2005) Fostering a culture for innovation and entrepreneurship: the university as the innovative stakeholder, OECD Conference on Fostering Entrepreneurship: The Role of Higher Education, June 23-24, 2005, Trento, Italy. Norgard, R. (1987) The Causes of Corporate Collapse, Australian Accountant, April 1987, pp. 24-25. Papadopoulos, D. (2003) Encouragement and support of youth entrepreneurship in higher education institutions: the case of University of Macedonia, 3rd International Conference New Horizons in Industry and Education, Dep. of Applied Informatics and Multimedia of the T.E.I. of Crete, August 28-29, 2003, Santorini, Greece. Papadopoulos, D. (2004) Encouragement and Support of Youth Entrepreneurship in Higher Education Institutions of South-Eastern European Countries: the case of University of Macedonia, 9th International Congress Entrepreneurship, Competitiveness, and Growth in South-Eastern Europe, Economic Society of Thessaloniki, September 23-25, 2004, Thessaloniki, Greece. Palmintera, D. (2005) Universities as a pipeline for entrepreneurship and technology transfer, OECD Conference on Fostering Entrepreneurship: The Role of Higher Education, June 23-24, 2005, Trento, Italy. Thompson, J.(2001) Strategic Management, Fourth Edition,Thomson/Learning International, U.S.