Η Οικία Αναπαράσταση και τομή αρχαίου σπιτιού στη Δήλο, H ασφάλεια και η διαιώνιση του ονόματος του αρχαίου Οίκου φαίνεται να οδήγησε στην υπερπροστασία της οικογενειακής του ζωής, ιδιαίτερα μάλιστα των γυναικών. Συνέβαλε και αυτή μαζί με το φυσικό περιβάλλον, τη δημιουργία των πυκνοκατοικημένων πόλεων και άλλους ίσως παράγοντες, στη κυριαρχία ενός τύπου σπιτιού με έντονη εσωστρέφεια, που ήταν άριστα προσαρμοσμένο στις κοινωνικές και κλιματολογικές συνθήκες της εποχής και της περιοχής. Λίγα και αποσπασματικά ήταν γνωστά για το αρχαίο σπίτι από τα κείμενα που μας σώθηκαν, έτσι ο τύπος έγινε κυρίως γνωστός από ανασκαφές στην Ολυνθο, την Αθήνα, τη Δήλο, την Ερέτρια, την Πέλλα, τη Πριήνη και άλλες περιοχές, τόσο στον κύριο ελληνικό κορμό όσο και στις αποικίες. Η αρχιτεκτονική του «κοινή» προβλέπει μία σειρά χώρων διαφόρων χρήσεων που ξεδιπλώνονταν γύρω από μία εσωτερική αυλή. Δεδομένου ότι δεν υπήρχαν κεντρική θέρμανση και ψύξη, βασική προϋπόθεση κάθε καλοκτισμένου σπιτιού ήταν ο σωστός του προσανατολισμός, έτσι ώστε να αντιμετωπίζονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι τοπικοί άνεμοι και οι εποχιακές θερμοκρασίες. Τα κύρια δωμάτια και οι κοιτώνες της οικογένειας, έπρεπε να έχουν νότιο προσανατολισμό, έτσι ώστε να είναι δροσερά το καλοκαίρι και θερμά τον χειμώνα. Αυτή η πτέρυγα ήταν συχνά διώροφη. Η εσωτερική αυλή υπήρξε αρχιτεκτονικό στοιχείο γνωστό από την Εποχή του Χαλκού, είχε όμως εξαφανισθεί στα Σκοτεινά Χρόνια με την επικράτηση των αψιδωτών κτιρίων. Ο κλασσικός τύπος εμφανίστηκε ολοκληρωμένος στα τέλη του 5ου αιώνα πχ. αλλά δεν είναι εντελώς σαφής η εποχή πού πρωτοδημιουργήθηκε ούτε οι πρώιμες φάσεις της εξέλιξης του. Οι μέχρι τώρα ανασκαφικές έρευνες υποδεικνύουν ότι παράλληλα με τα αψιδωτά σπίτια, που κυριαρχούσαν στην Ελλάδα στα «Σκοτεινά Χρόνια», τα πρώτα σπίτια με εσωτερική αυλή άρχισαν να επαναεμφανίζονται στα τέλη του 8 ου αιώνα (πχ. στη Ζαγορά της Ανδρου, βλ. δεξιά) και είχαν ίσως καθιερωθεί ως το 600 πχ., δημιουργώντας μία καινούρια επανάσταση στη καθημερινή ζωή της αρχαιότητας: από τα ανοιχτά στο Βλ. W. Hoepfner und E.L. Schwandener, Haus und Stadt im Klassischen Griechenland, Deutscher Kunstverlag, 994, σελ. 296. Σελίδα 42
περιβάλλον νοικοκυριά των «Σκοτεινών Χρόνων» στον περίκλειστο ιδιωτικό χώρο και στις κλειστές οικογενειακές κοινωνίες της Κλασσικής Αρχαιότητας. Η αρχαία οικογένεια μπορούσε να ζεί μέσα στην πόλη και στις όσες διευκολύνσεις εκείνη παρείχε, αλλά μακριά από τον θόρυβο και τα αδιάκριτα βλέμματα των ξένων, σε ένα ιδανικό ιδιωτικό τοπίο που συγκέντρωνε, προστάτευε και διευκόλυνε την καθημερινή επαφή των μελών του Οίκου. Τα πρώιμα πραδείγματα είχαν κοινά στοιχεία με τα κλασσικά αλλά και αρκετές αποκλίσεις, όπως πχ. λιγότερο στεγασμένο χώρο, μικρότερο αριθμό δωματίων, μεγαλύτερη τοπική ποικιλία κλπ. Οι αποκλίσεις αυτές συνέκλιναν στα αρχαϊκά και τα πρώιμα κλασσικά χρόνια. Η αυλή, με έναν βωμό για την οικογενειακή λατρεία, ήταν ο πυρήνας της ζωής και το κέντρο βάρους της καθημερινότητας. Από εκεί φωτίζονταν και αερίζονταν τα δωμάτια, εκεί μαζευόταν το νερό της βροχής, εκεί απλωνόταν η ζωή τους περισσότερους μήνες του χρόνου, και από εκεί γινόταν η πρόσβαση σε όλες τις στεγασμένες πτέρυγες του σπιτιού 2 : στους κοιτώνες των ενοίκων, στο καθημερινό δωμάτιο με την εστία και τα μαγκάλια, στους κοινόχρηστους και βοηθητικούς χώρους, στον όροφο, τα εργαστήρια και καταστήματα, στα οικόσιτα ζώα, στις προνοητικά οργανωμένες και με τάξη αποθήκες *δροσερές το σιτάρι, ψυχρές το κελλάρι, κλπ.+ κ.ο.κ. Οι κοιτώνες των δούλων φαίνεται ότι ήταν χωρισμένοι ανάλογα με το φύλo στους «ανδρωνίτες» και τους «γυναικωνίτες» των σπιτιών.. Αρχαίο 3 και σύγχρονο πρόπυλο παραδοσιακού σπιτιού. Επειδή η αυλή ήταν το κέντρο βάρους της οικιακής ζωής και οικονομίας, η συνδεση με τον εξωτερικό κόσμο ήταν προστατευμένη και προσεκτικά ελεγχόμενη. Για να μπεί πχ., ο επισκέπτης έπρεπε πρώτα να χτυπήσει την αυλόπορτα του σπιτιού *«αύλειος θύρα» 4, Βλ σχετικά Ian Morris, Archaeology and Gender Ideologies in Early Archaic Greece, Transactions of the American Philological Association 29 (999), 305-37, από όπου και τα σχέδια των σπιτιών παραπάνω.. 2 Που είχαν κάποτε και υπόγεια. Βλ. πχ. Πλούταρχος, Δημοσθένης VII. k d toútou kat geion m n o kodomásai meletht»rion, Ö d¾ diesózeto kaˆ kaq' ¹m j, ntaàqa d p ntwj m n k sthj ¹mšraj katiònta pl ttein t¾n ØpÒkrisin kaˆ diapone n t¾n fwn»n, poll kij d kaˆ mánaj xáj dúo kaˆ tre j sun ptein, xuroúmenon táj kefaláj q teron mšroj Øp r toà mhd boulomšnj p nu proelqe n ndšcesqai di' a scúnhn. 3 Βλ. J. Jones, Town and country houses of Attica in classical times, Miscellanea Graeca, fasciculus, 975Q Thorikos and the Laurion in archaic and classical times, [H. Mussche, P.Spitaels, G. Goemaere-De Poerrck eds.] σελ. 28, εικ. 22. 4 AÜleioj: ¹ põ táj Ðdoà prèth qúra táj o k aj. AÜleioj qúra, kaˆ ProaÚleioj. AÙl a: qúra, pulèn. kaˆ ¹ aüleioj. tîn te aùle wn kaˆ staqmîn t j qúraj xškoyan. AÙle ouj qúraj. kaˆ nikõn aüleion lšgousin æj ¹me j. 'Aristof nhj Dana si prõj tõn strofša táj aùle aj c nou kefaláj katorúttein. AÜlion d kaˆ proaúlion oùdetšrwj. Σούδα *aùl a qúra pulèn Ησύχιος Σελίδα 43
που ήταν συνήθως μία +, να ανοίξει ο εκτελών χρέη θυρωρού και να του επιτρέψει ή όχι την είσοδο. Γίνεται μάλιστα σαφές από τις κατόψεις ότι συχνά λαμβάνονταν μέριμνα ώστε να μην υπάρχει από τον δρόμο 2 θέαση της εσωτερικής αυλής, ή τουλάχιστον μεγάλου της τμήματος. Επάνω δεξιά, αναπαράσταση κλασσικού σπιτιού με δύο αυλές και μία αυλόπορτα, στη Μαρώνεια. 3 Αριστερά, αυλόπορτα από την Εράτυρα Κοζάνης. Δεν διαφέρει ιδιαίτερα από τις αντίστοιχες αύλειες θύρες της αρχαιότητας. 4 Οχι όμως απαραίτητα μία, όπως προκύπτει από τις ανασκαφές (πχ. στην Ολυνθο, αλλά και την παράδοση. Βλ. πχ. Λυσίου ΧΙΙ, Κατά Ερατοσθένους 5-6, όπου αναφέρεται η «αμφίθυρος» οικία του Λυσία: ke nou d dialegomšnou QeÒgnidi (œmpeiroj g r ín túgcanon táj o k aj, (œmpeiroj g r ín túgcanon táj o k aj, kaˆ Édein Óti mf quroj e h) dòkei moi taútv peir sqai swqánai, nqumoumšnj Óti, n mn l qw, swq»somai, n d lhfqî, ¹goÚmhn mšn, e Qšognij e h pepeismšnoj ØpÕ toà Damn ppou cr»mata labe n, oùdn Âtton feq»sesqai, e d m», Ðmo wj poqane sqai. taàta dianohqeˆj œfeugon, ke nwn pˆ tí aùle J qúrv t¾n fulak¾n poioumšnwn triîn d qurîn oùsîn, j œdei me dielqe n, (του δωματίου και της αυλής) pasai nejgmšnai œtucon. 2 'EpaÚleioj: ¹ táj aùláj ÐdÒj. Σούδα 3 Βλ. Γ. Λάββα, Η Αρχιτεκτονικη της Βορειοελλαδικής Παράδοσης, στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονικη, Μακεδονία Α, Εκδόσεις Μέλισσα, σελ. 7. 4 Βλ. Δ. Αϊβάζογλου, Εράτυρα, στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονικη, Μακεδονία Α, Εκδόσεις Μέλισσα, σελ. 280 Σελίδα 44
Αρχαία σπίτια. Βλ. J. Jones, Town and country houses of Attica in classical times, Miscellanea Graeca, fasciculus, 975Q Thorikos and the Laurion in archaic and classical times, [H. Mussche, P.Spitaels, G. Goemaere- De Poerrck eds.] σελ. 28, εικ. 22 Ο προσανατολισμός των σπιτιών είχε συγκεκριμένους κανόνες: «-Οταν βλέπουν προς νότο, ο ήλιος τον χειμώνα λάμπει μέσα στις αίθουσες ενώ το καλοκαίρι έχουν σκιά, γιατί ο ήλιος περνά πάνω από τα κεφάλια μας και τις στέγες. Πρέπει λοιπόν τα κύρια δωμάτια να βλέπουν προς νότο και να γίνονται ψηλότερα ενώ τα απέναντι, που βλέπουν βόρεια, χαμηλότερα, έτσι ώστε να μην αποκλείεται ο ήλιος αλλά και να αποφεύγονται οι βόρειοι άνεμοι. Και για να μην πολυλογούμε, το σπίτι που είναι ευχάριστο καταφύγιο όλες τις εποχές αλλά και που προστατεύει τα υπάρχοντα μας, αυτό είναι και το καλύτερο σπίτι.» Ξενοφών, Απομνημονεύματα, 3,8 Σελίδα 45
Σπίτι με εσωτερική αυλή και στοές στις τρεις πλευρές (δεξιά) και κάτοψη οικοδομικών τετραγώνων (αριστερά πάνω) κλασσικής πόλης με κεντρική αυλή και πλατυμέτωπη στοά ανάμεσα στα κυρίως δωμάτια του σπιτού, (παστάς) και την αυλή. Πρόκειται για ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο που θυμίζει έντονα το παραδοσιακό χαγιάτι της νεώτερης αρχιτεκτονικής. Τα υπνοδωμάτια των συζύγων και τα υπόλοιπα καθώς και ο γυναικωνίτης ήταν στον όροφο, τα καθημερινά δωμάτια, τα μαγειρία, τα κελλάρια, οι αποθήκες, τα μαγαζιά, τα εργαστήρια και ο ανδρώνας στο ισόγειο. st a g r stin Ð q lamoj tîn suzúgwn. e kõj g r Ãn toàton eˆ qrhne n œrhmon táj suneúnou t¾n st an kaˆ t¾n kl nhn Ðrînta. scholia vetera *Δημ. Τρ.+ Αισχύλου Αγαμέμνων 427α q lamoj *o koj Agn. mucòj. numfikõj o koj Ησύχιος q lamoj Ð koinõj o koj, q lamoj ¹ poq»kh, kaˆ q lamoj Ð koitèn. Scholia vetera εις Ιλ. 4 43 α2 q lamoj m n g r Ð œsw o koj táj aùláj, tõ d prõ aùtoà pròdomoj. a qousa d tõ per stulon, toutšstin prõj ¼lion tetrammšnh sto, par tõ a qesqai. Scholia vetera εις Ιλ. 9 473 β q lamoj] Ð koitën, Ð ndòtatoj o koj, par tõ q llein ma. Scholia vetera εις Ιλ. 425 q lamoj Ð koinõj o koj, q lamoj ¹ poq»kh, kaˆ q lamoj Ð koitèn. b(bce`3e`4) Scholia vetera εις Ιλ. 4 43α q lamoj kur wj stˆn o koj n ú katakle ontai aƒ numfeuòmenai, Óti q llousai tí ¹lik v sunšrcontai g mj katacrhstikîj d nàn Ólaj t j o k aj qal mouj e pen Ð P ndaroj. scholia vetera Πιδάρου 5, 29h q lamoj g r où mònon Ð pastõj, ll kaˆ Ð o koj. B. poll d' kritòfurtoj] ¹ poll¾ d dòsij kaˆ Ð karpõj táj gáj, ¹ kritòfurtoj kaˆ namemigmšnh, fšrotai n to j toà polšmou eúmasin. scholia vetera Σελίδα 46
Αναπαράσταση αρχαίας αγροτικής οικίας στο Δέμα της Αττικής με στοά του τύπου της αρχαίας «παστάδος», και σπίτι του Πηλίου με παρόμοια στοά του νεώτερου τύπου «χαγιάτι». 2 Αισχύλου Προμηθεύς 359 6 q lamoj Ora d Óti par m n `Om»rJ, q lamoj kaˆ ndre oj o koj lšgetai. oƒ d meq' Omhron, t¾n gunaikwn thn oûtw kaloàsin. (Vers. 428.) Ευστάθιος Σχ. Ιλ. 73 Βλ. Robinson, David M., Excavations at Olynthus, Part VIII, The Hellenic House, Baltimore 938, Domestic and Public Architecture, Baltimore 946 2... Σελίδα 47
Σοχός, περιοχή Λαγκαδά Θεσσαλονίκης: παράδειγμα σπιτιού μακεδονίτικης αρχιτεκτονικής με αυλή και διόροφο χαγιάτι, όπως η παστάς της αρχαιότητας, Ιδια υλικά και ίδιες ανάγκες ίσως γέννησαν και πάλι τις ίδιες αρχιτεκτονικές λύσεις στον ίδιο τόπο. Οπως και για τις υπόλοιπες ομοιότητες, λόγω και του κενού της έρευνας, δεν υπάρχει απόδειξη αναγωγής τους στην αρχαιότητα, ούτε όμως και το αντίθετο. Δεξιά κάτω, χαγιάτι στη Μούσθενη περιοχής Παγαίου. Βλ. Γ. Αθανασόπουλου, Λαγκαδάς, και Γ. Μήτσου, Παγγαίο, στο Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονικη, Μακεδονία Β-Θράκη, Εκδόσεις Μέλισσα, σελ. 28 και 28. Σελίδα 48
Αρχαίο σπίτι από την Ολυνθο Ανάλογα με τη μορφή της στοάς ανάμεσα στα δωμάτια και την αυλή, (κάποτε ονομαζόταν και αίθουσα, όταν στρεφόταν προς τον ήλιο, από το αίθω= καίω+ τα αρχαία σπίτια κατατάσσονται στους τύπους α. με παστάδα, όπως της Ολύνθου, στοά παρόμοια με το σημερινό χαγιάτι (βλ. πάνω), β. με προστάδα, μία στενομέτωπο στοά, πρόδομο, «εν παραστάσει», μπροστά από ένα κύριο δωμάτιο του σπιτιού, όπως στη Πριήνη της Μ.Ασίας (βλ. κάτω), γ. με περιστύλιο, περιμετρική στοά που περιβάλλει όλες τις πλευρές της αυλής, τύπο που δημιουργήθηκε στα τέλη του 5 ου αιώνα και θεωρείται κάποτε ως μία παραλλαγή του τύπου με παστάδα. (βλ. επόμενη σελίδα, επάνω) Τα πολυτελέστερα σπίτια της αρχαιότητας καθώς και τα μακεδονικά ανάκτορα κατασκευάστηκαν με αυτόν τον τύπο. Χαρακτηρηστικό είναι ότι κωμικοί της αρχαιότητας σατίριζαν εκείνους που από μόδα και για επίδειξη προσέθεταν περίστυλες αυλές σε παλιότερα σπίτια. Βλ. Ε. Warter-Καρύδη, Το Ελληνικό Σπίτι, Αθήνα 996, 25. Σελίδα 49
δ. Υπάρχουν και περιπτώσεις παραλλαγών, όπως πχ. στη βορειοδυτική Ελλάδα, με κύριο χαρακτηριστικό έναν μεγάλο καθημερινό χώρο με εστία (πιθανώς λόγω ψυχρότερου κλίματος) διά του οποίου επικοινωνούσαν άλλα δωμάτια. (βλ. κάτω). Εκτός από τους κυρίαρχους τύπους, υπάρχουν και παραδείγματα με εσωτερική αυλή χωρίς στοά ή και στοά άλλου τύπου. Ολα τα σπίτια ανεξαρτήτως τύπου, παρουσιάζουν πολυμορφία ανάλογη με την πρίπτωση, την εποχή και την περιοχή. Σελίδα 50