3 ο Γ.Ε.Λ Πατρών ΣΧ. ΕΤΟΣ: 2012-2013 ΤΑΞΗ Β

3 ο Γ.Ε.Λ Πατρών ΣΧ. ΕΤΟΣ: 2012-2013 ΤΑΞΗ Β ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΛΑΪΚΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΔΙΚΤΥΩΣΗΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΕΣ: ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΑ, ΠΕ06 ΔΟΜΝΑ ΤΕΚΤΩΝΙΔΟΥ, ΠΕ19

ΟΜΑΔΑ Α ΠΑΠΑΓΙΩΡΓΗΣ ΚΡΙΤΩΝΑΣ ΤΣΑΝΙ ΕΡΙΣΑ ΣΕΛΜΑΝΙ ΑΡΙΦ ΣΙΟΥΤΗ ΜΑΤΙΝΑ ΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ: ΟΜΑΔΑ Β ΑΝΔΡΕΟΥ ΦΩΤΕΙΝΗ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ ΠΑΠΠΑΣ ΜΙΧΑΗΛ ΣΑΟΥΛΙΔΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΟΜΑΔΑ Γ AΪΒΑΛΙΩΤΗΣ ΤΖΑΜΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΣΚΟΥΤΑ ΣΟΦΙΑ ΒΓΕΝΟΠΟΥΛΟΣ ΟΜΑΔΑ Δ ΚΑΛΛΙΑΜΒΑΚΟΣ ΘΩΜΑΣ ΚΑΡΑΧΑΛΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ ΟΜΑΔΑ Ε ΣΤΑΜΑΤΟΓΙΑΝΝΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΟΠΟΥΛΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΠΟΥΛΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΠΟΥΛΟΥ 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ-ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΣΤΑΔΙΟ 1 ο ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ- ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ ΧΟΡΟΙ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΘΗΚΑΝ ΜΕ ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΡΕΜΠΕΤΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΤΙ ΡΟΛΟ ΕΠΑΙΞΕ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΣΕ ΤΟ ΛΑΪΚΟ- ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΤΗΝ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΣΤΗΚΕ ΠΡΩΤΟΙ ΡΕΜΠΕΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΕΜΦΑΝΙΣΤΗΚΕ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΛΑΙΚΟΙ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΕΣ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ ΣΤΑΔΙΟ 2 ο NΕΑ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΓΙΑ Β ΕΞΑΜΗΝΟ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΑΖΙΚΗΣ ΑΠΟΔΟΧΗΣ H ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ PROJECT ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ. 3 σελ. 4 σελ. 5 σελ. 6 σελ. 7 σελ. 7-9 σελ. 10-13 σελ. 14-17 σελ. 17 σελ. 18-20 σελ. 21 σελ. 22-26 σελ. 27-28 σελ. 29-30 σελ. 31-32 σελ. 33-35 σελ. 36-37 σελ. 38-40 σελ. 41 σελ. 42-43 σελ. 44-47 σελ. 48-54 σελ. 55-56 σελ. 57-58 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Μέσα από την, κοινώς, αποδεκτή θεμελιώδη αξία και προσφορά του "ρεμπέτικου τραγουδιού" στο μουσικό στερέωμα της Ελληνικής κοινωνίας, μπορούμε να πάρουμε γνώση και "σοφία". To ρεμπέτικο τραγούδι αποτελεί μια μοναδική καταγραφή ενός κομματιού της σύγχρονης Ελληνικής ιστορίας και της πολιτιστικής μας παράδοσης. Συνεχιστής του ρεμπέτικου τραγουδιού είναι το λαϊκό, που διατηρείται ζωντανό γιατί είναι η έκφραση της λαϊκής ψυχής και στη σύγχρονη εποχή.. Η ιστορία του ρεμπέτικου τραγουδιού είναι αξιοπρόσεχτη από το γεγονός και μόνο ότι διαδραματίζεται σε τόσο στενό χρονικό διάστημα (περίπου 30-40 χρόνια) και ταυτόχρονα όμως έχει τόση μεγάλη επίδραση στην εξέλιξη του Ελληνικού τραγουδιού. Ίσως τελικά να αποτελεί τον "συνδετικό κρίκο" της μουσικής του 19ου και 20ου αιώνα στην Ελλάδα. Πολλοί και διάφοροι παράγοντες συνέβαλλαν στην δημιουργία του ρεμπέτικου αλλά και στην διαμόρφωση του κατά την διάρκεια της μικρής "ζωής" του. Τα δημοτικά τραγούδια, η Βυζαντινή και Βαλκανική μουσική, η Τούρκικη και ανατολίτικη μουσική αλλά και άλλοι, κοινωνικού περιεχομένου παράγοντες, όπως ο τρόπος ζωής (τεκέδες, φυλακές, παρανομία) και μεγάλα ιστορικά γεγονότα (καταστροφή της Σμύρνης το 22 και το κύμα της προσφυγιάς, η βιομηχανική επανάσταση και η άνοδος -και αργότερα κάθοδος- της αστικής τάξης, οι διάφοροι πόλεμοι -1897, Β' παγκόσμιος, εμφύλιος-) διαμόρφωσαν εκτός των άλλων και την ρεμπέτικη μουσική. 4

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ Αν η κοινωνία έχει το βλέμμα στραμμένο μόνο προς το μέλλον χωρίς γνώση του παρελθόντος, τότε από μόνη της υπονομεύει το μέλλον της. Πάντα τα ρεμπέτικα ήταν τραγούδια διαμαρτυρίας και καταγγελίας μιας άκρως συντηρητικής εποχής... Το ρεμπέτικο έγινε έκφραση ζωής μια ατέλειωτη προσπάθεια για επιβίωση μια συνέχεια της ύπαρξής τους Στις μέρες μας ζούμε σε μια κοινωνία που δείχνει να έχει χάσει τις αξίες που στηρίζουν τους νέους.. Η αγάπη για ζωή είναι πηγή έμπνευσης και αγώνα.. και σημείο στήριξης της προσπάθειας για επιβίωση είναι το μουσικό παρελθόν μας.. Οι ρίζες της μουσικής μας κληρονομιάς.. και ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ είναι ένα σημαντικό μέρος της μουσικής μας παράδοσης! ΜΕΘΟΔΟΙ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ Έρευνα μέσω του διαδικτύου αλλά και βιβλίων για εύρεση πληροφοριών για την απάντηση των ερευνητικών ερωτημάτων Βιωματική προσέγγιση: οι μαθητές θα συμμετάσχουν σ ένα δρώμενο που θα θυμίζει την εποχή του μεσοπολέμου χρώμα εποχής.. ρούχα εποχής.. σ ένα ταβερνάκι.. μια ορχήστρα παίζει και τραγουδά.. δυο παρέες διασκεδάζουν, χορεύουν... ματιές, παρεξηγήσεις.. 5

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ. 1. ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ- ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ 2. ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ 3. ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ 4. ΧΟΡΟΙ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΘΗΚΑΝ ΜΕ ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ 5. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΡΕΜΠΕΤΕΣ 6. ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ 7. ΤΙ ΡΟΛΟ ΕΠΑΙΞΕ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ 8. ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΣΕ ΤΟ ΛΑΪΚΟ- ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΤΗΝ ΟΜΟΓΕΝΕΙΑ ΚΑΙ ΠΩΣ ΕΠΗΡΕΑΣΤΗΚΕ 9. ΠΡΩΤΟΙ ΡΕΜΠΕΤΕΣ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ 10. ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΓΙΑΤΙ ΕΜΦΑΝΙΣΤΗΚΕ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ 11. ΛΑΙΚΟΙ ΣΥΝΘΕΤΕΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΕΣ 12. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ 13. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ 6

ΣΤΑΔΙΟ ΠΡΩΤΟ ΑΠΑΝΤΗΣΗ ΣΤΑ ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ- ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Το ρεμπέτικο είναι ένα είδος μουσικής που έχει τις ρίζες του από την εποχή του βυζαντίου. Αυτό το γνωρίζουμε κι από τον ίδιο τον Μάρκο Βαμβακάρη που σε μια ζωντανή ηχογράφηση του αναφέρει πως τα τραγούδια του είναι βυζαντινά. Το ρεμπέτικο αναπτύχθηκε κυρίως στα παράλια της Μικρά Ασίας, στα μέρη όπου αναπτύχθηκε, κυρίως σύχναζαν άνθρωποι του υποκόσμου. Άνθρωποι που έκαναν χρήση διάφορων ναρκωτικών ουσιών,άνθρωποι που ήταν παραδείγματα προς αποφυγήν. Παρόλα ταύτα οι περισσότεροι κάτοικοι σιγομουρμούριζαν διάφορους σκοπούς από αυτά τα τραγούδια γιατί παρόλο που ήταν απαγορευμένα ο περισσότερος κόσμος τα αγαπούσε. Το ρεμπέτικο μεταφέρθηκε στην κυρίως Ελλάδα με την καταστροφή της ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ Σμύρνης. 7

Το ρεμπέτικο τραγούδι είναι το ελληνικό αστικό τραγούδι στη απαρχή του. Εξελίχθηκε μέσα από την ελληνική μουσική παράδοση, του δημοτικού τραγουδιού και των κλέφτικων από τους κατοίκους των ελληνικών πόλεων. Τα πρώτα ρεμπέτικα ακούσματα άρχισαν να σημειώνονται στην Αθήνα στις φυλακές του Μεντρεσέ το 1834 τα λεγόμενα "μουρμούρικα". Την ίδια εκείνη εποχή οι Βαυαροί προσπαθούσαν να εισάγουν στη τότε αθηναϊκή κοινωνία τις καντρίλιες και την πόλκα. Αντίθετα στη πλατεία του Ψυρρή τα μουρμούρικα, και τα σεβνταλήτικα άρχισαν να βρίσκουν ανάπτυξη. Στις αρχές του 1900 τα ρεμπέτικα αποτελούσαν το λαϊκό τραγούδι των φτωχών συνοικιών των κυριοτέρων πόλεων. Την ίδια εποχή εμφανίζονται στον Πειραιά ως πρωτορεμπέτικα τα λεγόμενα "γιαλάδικα", που πήραν τ όνομά τους από τη συχνά επαναλαμβανόμενη λέξη "γιάλα -γιάλα" ή "αμάν γιάλα" ή "γιαλελέλι". Μετά το 1922 έγινε μίξη των τραγουδιών μ εκείνα της Μικράς Ασίας και του Βοσπόρου, με έντονη την εμφάνιση του αμανετζίδικου λαϊκού τραγουδιού. Τότε εμφανίζονται και τα περισπούδαστα του είδους Καφέ Αμάν όπου το ρεμπέτικο τραγούδι άρχισε ν αναπτύσσεται ευρύτατα μέχρι το 1936 όταν και απαγορεύτηκαν θεωρούμενα ως τουρκοειδή. Σημειώνεται πως ένα χρόνο πριν το 1935, τα αμανετζίδικα είχαν απαγορευτεί στη Τουρκία θεωρούμενα ως κατάλοιπο ελληνικό μουσικό είδος. Σχεδόν από το 1850, στα παράλια της Σμύρνης στη Μικρά Ασία, στη δημοφιλή συνοικία της Κωνσταντινούπολης, στα σοκάκια του λιμανιού της Σύρου, και στις εργατικές τάξεις της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης για να μην αναφέρουμε τις Ηνωμένες Πολιτείες, κι όλα τα μέρη του κόσμου όπου οι Έλληνες μετανάστες είχαν συρρεύσει κατά χιλιάδες άρχισε να δημιουργείται μια νέα μουσική: τα λαϊκά τραγούδια, το στυλ των οποίων σήμερα αποκαλούμε ρεμπέτικο. Διαδόθηκαν ραγδαία. Πρώτα ανάμεσα στους Έλληνες της Μικράς Ασίας, έπειτα στις κοινότητες των μεταναστών στην Αμερική και τελικά μετά το 1922 στην κυρίως Ελλάδα.36 Τα ρεμπέτικα έφτασαν στην ακμή τους στο χρονικό διάστημα ανάμεσα στους δύο παγκόσμιους πολέμους. Ήταν το στάνταρ ρεπερτόριο στα κλαμπ και τα μπαρ και κυριαρχούσαν στη δισκογραφία των 78 στροφών τόσο της Ελλάδας όσο και της Αμερικής εκείνη την εποχή. 8

Η απήχηση των ρεμπέτικων στη λαϊκή μάζα ερχόταν σε αντίθεση με τους εκπροσώπους των ηθικών και πνευματικών αρχών, και η μουσική αυτή λογοκρίθηκε αυστηρά στα 1930. Η λογοκρισία όμως δεν σκότωσε τα ρεμπέτικα. Κάθε άλλο. Αμέσως μετά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο γνώρισαν τεράστια άνθηση στην Ελλάδα, η οποία διήρκεσε μέχρι τα μέσα του 1950. Μια άνθηση που κατά ένα μέρος ίσως εξηγείται από τα βάσανα και τις κοινωνικές αναταραχές που προκάλεσε ο πόλεμος, και κατά ένα άλλο από τις οικονομικές πιέσεις που συνέβαλαν στη δημιουργία μεγάλων αστικών κέντρων, όπως η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη. Στη διάρκεια των τελευταίων είκοσι ετών, όλοι οι κύριοι εκπρόσωποι του ρεμπέτικου, οι συνεχιστές των τραγουδιστών και των συνθετών που είχαν έρθει από τη Μικρά Ασία μετά την καταστροφή του 1922, έχουν πια πεθάνει. Αφήνουν πίσω τους μια πλούσια δισκογραφία, η οποία σιγά-σιγά άρχισε να συλλέγεται και να καταγράφεται από τους ρεμπετολόγους. Στο μεταξύ εμφανίστηκαν καινούριες γενιές τραγουδιστών και οργανοπαιχτών, έτσι ώστε διατηρήθηκε ζωντανή η παράδοση. Όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στις ελληνικές κοινότητες της Αμερικής, της Βρετανίας, της Αυστραλίας και αλλού, υπήρχαν κέντρα όπου όχι μόνο ακούγονταν τα παλιά τραγούδια, αλλά διαμορφώνονταν και καινούρια. Σκοπός αυτής της εισαγωγής είναι να σκιαγραφήσει ένα μέρος του υπόβαθρου και της ιστορίας της ρεμπέτικης μουσικής. 9

Α)Πρώτη περίοδος ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ Η πρώτη περίοδος του ρεμπέτικου τραγουδιού ξεκινάει το 1900 και τελειώνει το 1922, όταν έγινε η Μικρασιατική καταστροφή. Γενικά, για τα ρεμπέτικα τραγούδια, της πρώτης περιόδου, μπορούν να παρατηρηθούν τα εξής : Ο στιχουργός τους δεν είναι συγκεκριμένος. Ο συνθέτης τους είναι ανώνυμος. Ήταν ένα μείγμα από στιχάκια που διαδίδονταν και ερμήνευαν στις παρέες. Έκτος από τα τραγούδια αγάπης και έρωτα, στην θεματολογία τους συναντάμε κομμάτια που αναφέρονται στα ναρκωτικά ή τις φυλακές. Επικρατεί ο αυτοσχεδιασμός. Χρησιμοποιούνται ταξίμια «ανατολικής καταγωγής» και ντουζένια (είδος κουρδίσματος). Κυριαρχούν οι ζεϊμπέκικοι και χασάπικοι ρυθμοί. Στις ηχογραφήσεις υπάρχουν κομμάτια και με διφωνίες επηρεασμένα από την Ευρώπη. Άσκησαν επίδραση στους Σμυρνιούς δημιουργούς αλλά και σε αυτούς που έδρασαν στον Πειραιά. Ο κριτικός Ζαχαρίας Παπαντωνίου, το 1917 εκδίδει ένα άρθρο, το οποίο «επιτίθεται» στα τραγούδια που είναι αμανέδες. Χαρακτηριστική είναι η εμφάνισης της οπερέτας (κωμικού έργου), το 1921, η οποία είχε τον τίτλο «Οι Απάχηδες των Αθηνών». 10

Β) Δεύτερη περίοδος Η Δεύτερη περίοδος είναι αυτή που ξεκινάει το 1922 και φθάνει ως το 1934. Αρχίζει με τον ερχομό πολλών Μικρασιατικών στα μεγάλα αστικά κέντρα, φέρνοντας μαζί τους τις μουσικές τους ρίζες. Τα ρεμπέτικα τραγούδια αυτής της περιόδου ήταν τα σμυρνέικα ρεμπέτικα. Ο χώρος διαμόρφωσής τους ήταν η ταβέρνα ή ο τεκές. Γενικά, τα σμυρνέικα ρεμπέτικα, μπορούν να σημειωθούν τα εξής : Ο δημιουργός τους δεν είναι ανώνυμος. Οι συνθέτες τους είναι, επίσης, στιχουργοί. Το περιεχόμενο των ασμάτων έχει επηρεαστεί από την ζωή των ανθρώπων της πόλης, αλλά αναφέρεται και στα ναρκωτικά και στην παρανομία. Η μελωδία είναι από τη μικρασιατική παράδοση, την οποία γνώριζαν άπταιστα οι συνθέτες και οι τραγουδιστές. Την διασάφηση των τραγουδιών την είχαν οι ερμηνευτές και πιο σπάνια οι συνθέτες. Άρχισαν να παρουσιάζονται άσματα που είχαν διαλογικό χαρακτήρα στους στίχους, όπως στο τραγούδι «Αεροπλάνο θα πάρω» του Παναγιώτη Τούντα. Σε αυτήν την στιγμή, θα ήταν εύλογο να αναφερθούν τα σημαντικότερα γεγονότα που επηρέασαν το ρεμπέτικο τραγούδι. Αυτά ήταν τα παρακάτω: Ο σπουδαίος ηθοποιός Πέτρος Κυριακού που από το 1925 συνεχίζει να κάνει τον τύπο του «ρεμπέτη» και να γνωρίζει μεγάλη επιτυχία. Η κριτική του σύνθεση, ευρωπαϊκής παιδείας, Μανώλης Καλομοίρη, το 1930, που είδε με εύνοια τους αμανέδες. Τα επόμενα τραγούδια που δισκογραφούνται το 1931, ήταν το «Καλέ, μάνα δεν μπορώ», και το «Τα δίστιχα του μάγκα» με ερμηνευτή τον Γιάννη Σπαχάνη. Η αρνητική άποψη της κριτικού Σοφίας Σπανούδη, η οποία από το 1931 και για 20 συναπτά έτη μάχεται εναντίων του ρεμπέτικου τραγουδιού και των αμανέδων. 11

Γ)Τρίτη Περίοδος Η Τρίτη περίοδος αρχίζει από το 1934 και τελειώνει το 1940. Εδώ κυριαρχούν, τα πειραιώτικα ρεμπέτικα τραγούδια, τα οποία, μερικοί μελετητές τα ονομάζουν και «κλασσικά» ρεμπέτικα τραγούδια αφού θεωρούνταν ως το ανώτατο σημείο της ρεμπέτικης δημιουργίας. Γενικά, για τα πειραιώτικα ρεμπέτικα τραγούδια πρέπει να σημειωθούν τα εξής : Δεν είναι ανώνυμων συνθετών και ο ίδιος συνθέτει την μουσική αλλά και γράφει και τους στίχους. Είναι άσματα που έχουν ως περιεχόμενο την απελπισία, την διαμαρτυρία, τον έρωτα και την θλίψη, αλλά υπάρχουν και κάποια»χασικλίδικα». Κάθε τραγούδι διαδίδεται προφορικά αλλά μπορεί και να διαδοθεί μέσω μιας ηχογράφησης ενός δίσκου. Έχουμε λιγότερους αυτοσχεδιασμούς. Υπήρχε μια αύξηση στους χασάπικους ρυθμούς Στην ενορχήστρωση χρησιμοποιείται το μπουζούκι, η κιθάρα και ο μπαγλαμάς. Οι ίδιοι οι συνθέτες ερμηνεύουν τα τραγούδια τους. Το 1936 ο εγκληματολόγος Κώστας Γαρδίκας δηλώνει, σε πανεπιστημιακό σύγγραμα, την αποστροφή του για το ρεμπέτικο μουσικό είδος. ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ Η εποχή εκείνη έχει ως σημείο εκκίνησης το 1941 και καταλήγει στο 1946.Σε αυτή την περίοδο, γράφτηκαν πολλά ρεμπέτικα τραγούδια με σημαντικό ενδιαφέρον, λόγω του ελληνοϊταλικού πολέμου. Τα περισσότερα από αυτά ενθάρρυναν τους στρατιώτες και είχαν μια δόση εθνισμού. Βέβαια κάποιες φορές, καυτηρίαζαν τα συγκεκριμένα γεγονότα, σε αντίθεση με τα λεγόμενα «ελαφρά» τραγούδια που τα επευφημούσαν. Ανάμεσα στα ωραιότερα άσματα που γράφτηκαν εκείνο το διάστημα είναι τα τραγούδια «Αιώνες πέρασαν με νεκρικά τραγούδια»(βασίλης Τσιτσάνης) «Ο μπλόκος της κοκκινιάς»(νίκος Δημόπουλος) «Τους κενταύρους δε φοβάμαι»(δημήτρης Γκόγκος) 12

ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΔΙΚΤΑΤΟΡΙΑΣ Η εποχή εκείνη ξεκινά το 1967 και τελειώνει το 1974,με τον διωγμό του δικτάτορα Παπαδόπουλου από την Ελλάδα. Λίγοι ακόμα, υποστηρίζουν το ρεμπέτικο τραγούδι. Πάντως, και σε αυτή τη χρονική στιγμή έγιναν πολλά περιστατικά που άσκησαν επιρροή στο ρεμπέτικο μουσικό είδος. Τέτοια ήταν: Η πρώτη κυκλοφορία συγγράμματος του Ηλία Πετρόπουλου, το 1968, με τίτλο τα «ρεμπέτικα τραγούδια». Η πραγματοποίηση εκδηλώσεων «ρεμπετολογικού» περιεχομένου, στην Αθήνα σε «μπουγάτσας Πλάκας ή σε «λαϊκά» κέντρα όπου οι «ρεμπέτες» ερμήνευαν τα τραγούδια τους. Τέτοιες εκδηλώσεις έλαβαν τόπο στο θέατρο «Διάνα», στο «Κύτταρο» στο «Μαργώ» στο «Ροντέο» και στις «Χάντρες». Η ίδρυση του «Κέντρου Μελέτης και Έρευνας των Ρεμπέτικων Τραγουδιών» το 1974, το οποίο, αργότερα, έχει τον τίτλο «Κέντρο Μελέτης του Ελληνικού Τραγουδιού». ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΣΗΜΕΡΑ Είναι η εποχή όπου το χρονικό της σημείο είναι το 2001 και συνεχίζει μέχρι και σήμερα. Σε αυτήν την περίοδο δε συνέβησαν τόσα γεγονότα που να επηρεάσουν το ρεμπέτικο τραγούδι όσα στην προηγούμενη, ωστόσο θα ήταν σκόπιμο να τα αναφέρουμε. Αυτά, λοιπόν, ήταν: Η έκδοση του εγχειρίδιου του συγγραφέα Νέαρχου Γεωργιάδη για τον Βασίλη Τσιτσάνη, με τίτλο «Το φαινόμενο Τσιτσάνης» το 2001. Το ανάθημα, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών για τον Βασίλη Τσιτσάνη το οποίο ήταν πέντε συναυλίες του τραγουδιστή Γιώργου Νταλάρα, το 2001, με τίτλο «Ότι και αν πω δε σε ξεχνώ». Η έκδοση του συγγράμματος του Πάνου Σαββόπουλου με τίτλο «Περί της λέξεως ρεμπέτικο το ανάγνωσμα». 13

ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ Τα βασικά όργανα του ρεμπέτικου τραγουδιού της κλασικής περιόδου είναι το τρίχορδο μπουζούκι η κιθάρα ο τζουράς αλλά και ο μπαγλαμάς. Χρησιμοποιούνται επίσης το ακορντεόν, το βιολί, το πιάνο, και ως κρουστά τα κουτάλια, τα ζίλια. Στις παλαιότερες ηχογραφήσεις, πιο κοντά στη δημοτική ή στην ανατολική παράδοση, ακούγονται σαντουροβιόλια (σαντούρι και βιολί), κανονάκι και ούτι. Ορισμένες φορές ακούγεται κάτι σαν ήχος γυαλιού. Πρόκειται για τον ήχο που παράγεται από το χτύπημα ενός κομπολογιού σε ένα ποτήρι, γνωστό και ως ποτηροκομπολόγι. Στις παρέες και στις ταβέρνες συνήθιζαν να συνοδεύουν τους μουσικούς με αυτόν τον τρόπο, συνήθεια που πέρασε και σε κάποιες ηχογραφήσεις. Σημειώνεται ότι στις ταβέρνες του Γυθείου μέχρι τη δεκαετία του 1980 προς ενίσχυση του ήχου ενός μπουζουκιού οι θαμώνες χρησιμοποιούσαν μεταλλικές ή γυάλινες κανάτες που έβαζαν μέσα μαχαιροπήρουνα, τις οποίες και ανακινούσαν ρυθμικά. Ένας σημαντικός παίκτης μπουζουκιού ο ποίος ζούσε στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής είναι ο Ιωάννης Χαλκιάς ή Jack Gregory. ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ Το μπουζούκι ήταν σε χρήση στον ελληνικό χώρο επί αιώνες. Είναι μια παραλλαγή της οικογένειας των ταμπουράδων («bouzouk»: τούρκικη λέξη που σημαίνει σπασμένος). Πιθανότατα όμως η ονομασία του προέρχεται από το «ντουζένι», τρόπο κουρδίσματος του τουρκικού «σαζ». Ανάλογα με τον τρόπο κατασκευής, το μέγεθος, το σχήμα, τον αριθμό χορδών κ.ά. διακρίνουμε το μπουζούκι, τον «τζουρά», τη «μπουζουκομάνα», το «γόνατο» (σκαφτό), το «μπαγλαμά». Το μήκος του μπουζουκιού είναι περίπου 90 εκ. έως ένα μέτρο και ηχεί σαν το λαγούτο. Ο μπαγλαμάς, που είναι το μικρότερο όργανο της οικογένειας, έχει μήκος περίπου 40-60 εκ. και τρεις διπλές χορδές. Το μπουζούκι παίζεται με πένα. Είναι συνήθως τρίχορδο ή τετράχορδο. Το τρίχορδο έχει τρεις διπλές χορδές, ενώ το τετράχορδο έχει μονές ή διπλές τις δύο χαμηλότερες χορδές και διπλές τις δύο ψηλότερες. 14

ΤΟΥΜΠΕΛΕΚΙ Το τουμπελέκι αποτελείται από έναν πήλινο σκελετό σε σχήμα στάμνας χωρίς λαβή, ανοιχτή στο στόμιο και σκεπασμένη στον πάτο με τεντωμένο δέρμα το οποίο κολλούν ή δένουν στο ηχείο. Το τουμπελέκι συναντιέται σε διάφορα μεγέθη. Η καταγωγή του είναι μικρασιατική, όμως χρησιμοποιείται από παλιά στη Μακεδονία, τη Θράκη και τα νησιά του ανατολικού Αιγαίου. ΚΟΥΤΑΛΙΑ Τα κουτάλια συνήθως φτιάχνονται από σκληρό ξύλο. Ο εκτελεστής είναι συνήθως ο ίδιος ο χορευτής, κρατάει στο κάθε χέρι δυο κουτάλια με το κοίλο μέρος προς τα έξω, έτσι ώστε να χτυπάει το ένα με το άλλο, όταν ανοιγοκλείνουν τα δάχτυλα. ΤΑΜΠΟΥΡΑΣ Ελλήνων με τους Τούρκους. Από πολύ παλιά χρησιμοποιείται στην Ελλάδα η ονομασία ταμπουράς για μια σειρά έγχορδα όργανα της οικογένειας του Λαγούτου. Τα όργανα αυτά, ανάλογα με το μέγεθος, τον αριθμό χορδών και το κούρδισμα είναι γνωστά με τις ονομασίες: σάζι, μπουζούκι, γιοκάρι, μπουλκαρί, κίτελι, καβόντο, τζιβάρι, καραντουζένι, τζουράς κλπ. Σήμερα, απ' την ποικιλία των ταμπουράδων παίζονται το μπουζούκι, ο μπαγλαμάς, το σάζι (που λένε και ταμπουρά), καθώς και ο τζουράς. Οι ονομασίες αυτές είναι γνωστές από τη μακρόχρονη επικοινωνία των Όργανα, όμως, του τύπου "ταμπουράς" (με μακρύ χέρι και μικρό ηχείο) ανιχνεύονται στον Ελλαδικό χώρο από τους αρχαιοελληνικούς χρόνους με την ονομασία "Πανδούρα" ή "τρίχορδο". Η σημερινή ονομασία "ταμπουράς" προέρχεται απ' το αρχαιοελληνικό "Πανδούρα". Η πορεία "μετάλλαξης" της λέξης μες στο χρόνο προσδιορίζεται ως εξής: Πανδούρα--> φανδούρα--> θαμπούρα-->θαμπούριν--> ταμπούριν--> ταμπούραν --> ταμπουράς 15

Από τα αρχαιολογικά ευρήματα, σχετιζόμενα με την Πανδούρα, ενδεικτικά αναφέρονται τα εξής: το ανάγλυφο της Μαντινείας του 4ου π.χ. αιώνα οι τερακότες με παραστάσεις οργάνων του ίδιου τύπου και η παράσταση σε μωσαϊκό μιας Πανδούρας στο παλάτι των βυζαντινών αυτοκρατόρων Έκτοτε, η πορεία του ταμπουρά και παραλλαγών του στους επόμενους Βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους μαρτυρείται από πολλές φιλολογικές και εικονογραφικές πηγές. Η ευρεία διάδοση των οργάνων τύπου "ταμπουρά" στην Ελλάδα οφείλεται κυρίως στους Έλληνες της Μικράς Ασίας, που ήρθαν στη χώρα ύστερα από τη καταστροφή του '22 και την ανταλλαγή των πληθυσμών το '23, οπότε και αρχίζει η διαμόρφωση της λαϊκής μας μουσικής, όπως την γνωρίζουμε σήμερα. ΚΟΜΠΟΛΟΙ Το κομπολόι κρεμασμένο από κουμπί γιλέκου ή πουκαμίσου, κρατιέται τεντωμένο με το αριστερό χέρι, ενώ το δεξί τρίβει ρυθμικά τις χάντρες με τα χείλια ενός μικρού, χοντρού κρασοπότηρου. Το κομπολόι συνόδευε παλιότερα το τραγούδι, ή ακόμη και όργανα όπως τον ταμπουρά, τον μπαγλαμά κ.ά., με ρυθμικούς σχηματισμούς. ΜΠΑΓΛΑΜΑΣ Ο μπαγλαμάς ή μπαγλαμαδάκι, είναι νυκτό μουσικό όργανο, όπως κι ο ταμπουράς, μετεξέλιξη της αρχαιοελληνικής, πανδούρας και μικρογραφία του μπουζουκιού που χρησιμοποιείται στην ελληνική λαϊκή μουσική. Κατά κανόνα έχει τρεις διπλές χορδές. Ο ήχος του μπαγλαμά είναι οξύς. Κάθε χορδή κουρδίζεται μία οκτάβα υψηλότερα από την αντίστοιχη στο μπουζούκι.ο λόγος που ο μπαγλαμάς έχει μικρότερες διαστάσεις είναι ότι έτσι θα μπορούσαν οι παίχτες να τον κρύψουν εύκολα αφού απαγορευόταν επί τουρκοκρατίας και μετέπειτα επί δικτατορίας. 16

ΤΖΟΥΡΑΣ Ο τζουράς είναι νυκτό μουσικό όργανο, οκτάχορδο ή εξάχορδο. Θεωρείται μικρογραφία του μπουζουκιού, καθώς έχει μανίκι και κεφαλάρι όμοιο, αλλά μικρότερο σκάφος, περίπου διπλάσιο από τον μπαγλαμά. Κατασκευάζεται από τα ίδια υλικά και με παρόμοιες τεχνικές με το μπουζούκι και ανήκει και αυτό το ίδιο, στα έγχορδα λαϊκά όργανα της οικογένειας των λαούτων, εξέλιξη του ταμπουρά, που θεωρείται απόγονος της αρχαιοελληνικής πανδούρας ή πανδουρίδας ή πανδούριο. Ο ήχος του θυμίζει μπουζούκι αλλά έχει τη δική του ιδιαίτερη χροιά, γι' αυτό ο τζουράς έχει κατακτήσει την θέση που έχει σήμερα στην ελληνική λαϊκή ορχήστρα. ΝΤΕΦΙ Το ντέφι είναι ένας ξύλινος κύλινδρος. Η μία βάση του κυλίνδρου είναι σκεπασμένη με δέρμα. Πολλά ντέφια έχουν γύρω-γύρω στον κυλινδρικό σκελετό, σε ίση απόσταση, ζίλια, μικρά δηλαδή μπρούντζινα διπλά κύμβαλα. Το μέγεθός του ποικίλλει από 20-50 εκ. ή και περισσότερο. ΧΟΡΟΙ ΠΟΥ ΣΥΝΔΕΘΗΚΑΝ ΜΕ ΤΟ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟ Οι χοροί που χορεύονταν τα ρεμπέτικα και εξακολουθούν να υπάρχουν από εκείνη την εποχή είναι τρεις: ο χασάπικος, ο ζεϊμπέκικος και το τσιφτετέλι. Ο χασάπικος (2/4) θεωρείται ότι ήταν ο χορός των χασάπηδων της Κωνσταντινούπολης, που θεωρούνταν ιδιαίτερα άγριοι. Χορευόταν από δύο ή τρία άτομα, συνήθως άντρες, που κρατιόταν από τους ώμους με ιδιαίτερα βήματα που απαιτούσαν απόλυτο συγχρονισμό. Ο ζεϊμπέκικος (9/8) ήταν πολεμικός χορός μιας πολεμικής φυλής θρακικής καταγωγής. Ήταν αντικριστός χορός και χορευόταν από δύο άντρες, χωρίς ιδιαίτερα βήματα. Το τσιφτετέλι (από την τούρκικη λέξη που σημαίνει «δύο χορδές»), αρχικά παιζότανε από δίχορδο βιολί και διαδόθηκε στην Ελλάδα μετά το 1923. Ήταν χορός των προσφύγων από τη Σμύρνη και οι ρεμπέτες της Αθήνας τον θεωρούσαν θηλυπρεπή. 17

ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΡΕΜΠΕΤΕΣ Οι Ρεγγίνας, Ζυμαρίτης, Μιμίκος Βογιατζής, Σκριβάνος, Ο Στέλιος Περπινιάδης, Ο Γιάννης Γυλιάς, Το Αλεκάκι, Ο Χαρίλαος Κηρομύτης, Ο Νίκος Αϊβαλιώτης, Ο Γιώργος Μπάτης, Ο Γιάννης Παπαϊωάννου, Ο Κώστας Σκαρβέλης, Ο Βασίλης Τσιτσάνης, Ο Στράτος Παγιουμτζής, Ο Μάρκος Βαμβακάρης που δούλευε σαν εκδοροσφαγέας στο γειτονικά σφαγεία, Ο Ανέστης Δελιάς, Ο Γιάννης Λελάκης, Ο Στέλιος Κερομύτης Ο Ηλ. Ποτοσίδης Ο Απόστολος Χατζηχρήστος, Ο Δημ. Γκόγκος, Ο Παναγιώτης Τούντας, Ο Σ. Περιστέρης, Ο Μιχάλης Γενίτσαρης, Ο Μακαρόνας, Ο Σοφρωνίου, Ο Στέλιος Κερομύτης, και ο Μιχάλης Γενίτσαρης. 18

Ο Μάρκος Βαμβακάρης υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός μουσικός του ρεμπέτικου. Τα ηχογραφημένα τραγούδια του Βαμβακάρη υπερβαίνουν τα 200. Ηχογράφησε 149 τραγούδια δικής του σύνθεσης και 220 ως ερμηνευτής (131 δικά του και 89 άλλων δημιουργών) μεταξύ των οποίων συνθέσεις του Σπύρου Περιστέρη (30 τραγούδια), του Βασίλη Τσιτσάνη (24 τραγούδια), του Απόστολου Χατζηχρήστου (7 τραγούδια) και άλλων. Ο Στράτος Παγιουμτζής ήταν Έλληνας ρεμπέτης. Γνωρίστηκε με τους Βαμβακάρη, Δελιά και Μπάτη και άρχισαν να τραγουδάνε, με το όνομα «Τετράς του Πειραιά». Είχαν τεράστια επιτυχία, ιδίως ο Παγιουμτζής. Ο Δημήτρης Γκόγκος ήταν σπουδαίος ρεμπέτης, γνωστός και ως «Μπαγιαντέρας». Γεννήθηκε το 1903 στο Χατζηκυριάκειο, στον Πειραιά, και ήταν το τελευταίο από τα 22 παιδιά του Γιάννη Γκόγκου, υπαξιωματικού του Βασιλικού Ναυτικού από τον Πόρο, και της Αγγελικής από την Ύδρα. Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΒΟΥΡΑΣ, πρώτο παιδί της οικογένειας, γεννιέται στα 1909 (ή πολύ πιθανόν το 1907). Στα 1918 όλη η οικογένεια βρίσκεται στον Πειραιά, κατοικούν αρχικά στο Χατζηκυριάκειο και μετά τη Μικρασιατική καταστροφή στη Δραπετσώνα. Αρχίζει να ασχολείται με τη μουσική σαν οργανοπαίκτης αρχικά - έπαιζε βιολί, σαντούρι αλλά και κιθάρα - στην κομπανία του πατέρα του, παίζοντας στις ταβέρνες του Πειραιά και σε πανηγύρια. Σύντομα οι συνθέτες της εποχής αναγνωρίζουν τις τεράστιες δυνατότητες της ιδιόμορφης φωνής του. Στη δισκογραφία εμφανίζεται στα 1936 με το τραγούδι του Ιάκωβου Μοντανάρη «Ο σερέτης». 19

Ο Γιώργος Μπάτης (πραγματικό του όνομα: Γιώργος Τσώρος, γνωστός και ως Γιώργος Αμπάτης Μέθανα, 1885 10 Μαρτίου 1967) ήταν ένας από τους πρώτους και επιδραστικότερους μουσικούς του ρεμπέτικου καθώς επίσης και γνωστός μάγκας του Πειραιά. Είχε μεγάλη αγάπη για τη μουσική και είχε σημαντική υλλογή μουσικών οργάνων (μπουζουκιών, μπαγλαμάδων,).την δεκαετία του '30 ασχολήθηκε επαγγελματικά με τη μουσική και συνεργάστηκε στενά, μεταξύ άλλων, με τον Μάρκο Βαμβακάρη στη ρεμπέτικη κομπανία με όνομα Η τετράς η ξακουστή του Πειραιώς. Το 1933 ο Γιώργος Μπάτης κάνει τις πρώτες ηχογραφήσεις με μπουζούκι στην Ελλάδα. Ο Στέλιος Περπινιάδης, γνωστός και ως Στελλάκης, ήταν λαϊκός τραγουδιστής και οργανοπαίκτης ενώ φέρεται και ως συνθέτης, κυρίως του ρεμπέτικου τραγουδιού. Γεννήθηκε το 1899 στην Τήνο, μεγάλωσε στην Κωσταντινούπολη και το 1923 μετακόμισε στον Πειραιά, όπου ήρθε σε επαφή με Μικρασιάτες ρεμπέτες. Συνεργάστηκε κατά καιρούς σχεδόν με όλους τους μεγάλους συνθέτες, όπως ο Πάνος Τούντας, ο Γιοβάν Τσαούς, ο Κώστας Σκαρβέλης, ο Κώστας Καρίπης, ο Βαγγέλης Παπάζογλου, ο Βασίλης Τσιτσάνης. Αξίζει να σημειωθεί για το ήθος των καλλιτεχνών του είδους και της εποχής ότι ο Στελλάκης δε δίσταζε να κάνει δεύτερη φωνή και μάλιστα πολύ διακριτικά σε καλλιτέχνες των οποίων τα ονόματα ήταν μηδαμηνά μπροστά στο δικό του 20

ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ Ο Ηλίας Πετρόπουλος, σημαντικός ερευνητής του Ρεμπέτικου, γεννήθηκε το 1928 στην Αθήνα και φοίτησε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης. Ξεκίνησε να δημοσιογραφεί στη Θεσσαλονίκη και στη συνέχεια στην εφημερίδα Μεσημβρινή. Πρωτοεμφανίστηκε ως κριτικός τέχνης στα περιοδικά Διαγώνιος και Ζυγός. Το πλούσιο συγγραφικό έργο του Ηλία Πετρόπουλου από μόνο του αποτελεί μάρτυρα της πολυπραγμοσύνης του. Έχει δημοσιεύσει πάνω από σαράντα βιβλία με θέματα που αφορούν τα ρεμπέτικα τραγούδια, τον υπόκοσμο, τη λαϊκή παράδοση, την παραδοσιακή τέχνη, την ιστορία της Θεσσαλονίκης, την επίδραση των τούρκικων παραδόσεων στις ελληνικές. Η μελέτη του για τα Ρεμπέτικα Τραγούδια πρωτοδημοσιεύτηκε το 1968 χωρίς την άδεια της ελληνικής λογοκρισίας, γεγονός για το οποίο καταδικάστηκε σε πεντάμηνη φυλάκιση. Ο Ηλίας Πετρόπουλος κατατάσσει τα ρεμπέτικα σε κατηγορίες ανάλογα με τη θεματολογία τους: 21

ΤΙ ΡΟΛΟ ΕΠΑΙΞΕ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ Η θεματολογία των ρεμπέτικων τραγουδιών κινείται σε χώρους συνηθισμένους σε κάθε είδος μουσικής, π.χ. έρωτας, αλλά και στο χώρο της μαγκιάς. Αρχικά κυριαρχούσε το ερωτικό στοιχείο και η θεματολογία ναρκωτικά - φυλακή - παρανομία. Σταδιακά και με την εξάπλωση του ρεμπέτικου σε ευρύτερες μάζες η τα μάγκικα τραγούδια πέρασαν στο περιθώριο, και αναδεικνύονται πολλά κοινωνικά θέματα χωρίς βέβαια να χάσει τη πρωτοκαθεδρία του ο έρωτας. Έχουν γραφτεί ρεμπέτικα τραγούδια για θέματα όπως ο έρωτας, τα ναρκωτικά (χασίς, κοκαΐνη κ.α.) και οι τεκέδες, η φυλακή, για συγγενικά πρόσωπα (π.χ. η μητέρα), ο θάνατος, η ξενιτιά, σατιρικά, για τον στρατό και τον πόλεμο, για «μικρά» θέματα της καθημερινής ζωής, για εξωτικούς τόπους, για τη φτώχεια, για πρόσωπα, για την εργασία, την ασθένεια, την πορνεία, για τις μικρές λύπες και καημούς των ανθρώπων, και άλλα. Ειδικότερα για τους ρεμπέτες χαρακτηριστικοί υπήρξαν οι "αισιόδοξοι" στίχοι δύο κλασικών ρεμπέτικων τραγουδιών: Όλοι οι ρεμπέτες του ντουνιά εμένα μ αγαπούνε, μόλις θα μ αντικρύσουνε θυσία θα γενούνε. (στίχοι, σύνθεση Μ. Βαμβακάρη) -------------------------------------------------------------------- Εβίβα ρεμπέτες εβίβα παιδιά, μες τη ρεμπέτικη τούτη βραδιά. Παίξε μπουζούκι μου κι όχι πολλά, λίγα χρόνια και καλά. (στίχοι σύνθεση Απ. Καλδάρα) Μετά την επανάσταση του 1821 δημιουργείται το 1829 το πρώτο ανεξάρτητο Ελληνικό κράτος που περιλαμβάνει μόνο την στερεά Ελλάδα, την Πελοπόννησο και τις Κυκλάδες. Ωστόσο, οι Έλληνες κατοικούν και σε άλλες περιοχές όπως Μακεδονία, Δωδεκάνησα, Μικρά Ασία. Το 1833-1863 κατά την περίοδο της Βασιλείας του Όθωνα αναπτύσσεται η Σύρος και γίνεται κέντρο εμπορικών ανταλλαγών. Αργότερα την δεκαετία του 1870-1880 αναπτύσσεται ο Πειραιάς. Η ανάπτυξη του λιμανιού του Πειραιά συμπίπτει με την βιομηχανική επανάσταση στην Ελλάδα, η οποία, βέβαια, ποτέ δεν έφτασε τα επίπεδα της Ευρώπης. Έτσι αρχίζει μια εποχή εμπορίου και αστικοποίησης. Από το 1890 έως τις αρχές του 20ου αιώνα πραγματοποιείται ένα κύμα μετανάστευσης προς την Αμερική. Οι Έλληνες της Αμερικής θα είναι αυτοί που θα ηχογραφήσουν για πρώτη φορά Ελληνικά τραγούδια (1910-1934) και μάλιστα,όπως υποστηρίζουν πολλοί, τα τραγούδια αυτά ήταν πολύ παλαιότερα. Ηχογραφούν Σμυρναίικα, δημοτικά και ρεμπέτικα τραγούδια, τα οποία μέχρι τότε υπήρχαν μόνο ως τραγούδια γραμμένα από αγνώστους, μες τις φυλακές ή τους τεκέδες και είχαν διαδοθεί από στόμα σε στόμα. Ο Καρκαβίτσας αναφέρει στίχους τραγουδιών από την φυλακή στο Παλαμήδι το 1880!. Τα τραγούδια λοιπόν που δημιουργούνται στο τέλος του 19ου και αρχές 20ου αιώνα, είναι τραγούδια των κατώτερων κοινωνικών ομάδων των μεγάλων αστικών κέντρωνλιμανιών (Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς). Μέσα σε αυτήν την αστικοποίηση, και την εισβολή των δυτικών συμφερόντων στον Ελληνικό χώρο, αναπτύσσεται το ρεμπέτικο τραγούδι από τους απλούς ανθρώπους των πόλεων, 22

φτωχούς, κοινωνικά αδικημένους, φυλακισμένους, παράνομους και ανθρώπους του "περιθωρίου". Μια ομάδα τέτοιων ανθρώπων ήταν και οι κουτσαβάκηδες που έδρασαν στου Ψυρρή από το 1867-1897 που όμως τους εξόντωσε ο Μπαϊρακτάρης. Οι κουτσαβάκηδες, όπως και άλλοι άνθρωποι του υποκόσμου,που χαρακτηρίζονταν ως μάγκες,βλάμηδες, τσίφτηδες, αλάνια και ρεμπέτες, είχαν αναπτύξει ένα δικό του τρόπο ζωής (αργκό, τραγούδια, συνήθειες, ενδιαφέροντα) που δεν συμβάδιζε με τον νέο αστικό τρόπο ζωής, που εισήγαγε η νέα ανερχόμενη αστική τάξη. Από αυτή την ομάδα ανθρώπων με τον εναλλακτικό τρόπο ζωής γεννήθηκε το ρεμπέτικο τραγούδι. Μετά τους βαλκανικούς πολέμους (1912-13) και τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο (1917), το πιο συνταραχτικό γεγονός που επηρέασε βαθειά το ρεμπέτικο τραγούδι ήταν η καταστροφή της Σμύρνης (1922) και η ανταλλαγή των πληθυσμών. Οι Μικρασιάτες μουσικοί διαδίδουν την λαϊκή μουσική της Σμύρνης και της Πόλης (Σμυρναίικο) και αρχίζει η μίξη των δύο ειδών μουσικής, δηλαδή του Σμυρναίικου και τραγουδιού των ρεμπετών (μουρμούρικο, της φυλακής, του τεκέ, μάγκικο, μποέμικο). Τα καφέ-αμάν ενώ υπήρχαν ήδη από το 1900, τώρα μεσουρανούν και διαδίδουν τον τρόπο αυτό διασκέδασης με το ρεμπέτικο τραγούδι. Συνθέτες της εποχής εκείνης : ο Δραγάτσης, ο Καρίπης,ο Σεμσής, ο Τούντας ο Γιοβάν Τσαούς, ο Πωλ, και ερμηνευτές : η Ρόζα Εσκενάζη, η Ρίτα Αμπατζή, η Μαρίκα Παπαγκίκα, ο Αντώνης Νταλγκάς, ο Νούρος. Αν και οι πρώτες ηχογραφήσεις τραγουδιών είχαν ξεκινήσει στο εξωτερικό από το 1907-1910, οι οργανωμένες ηχογραφήσεις στην Ελλάδα με την συμμετοχή μεγάλων δισκογραφικών εταιριών γίνονται μετά το 1931. Απόσπασμα από την ομιλία του Μάνου Χατζηδάκη που σκιαγραφεί το ρόλο του ρεμπέτικου στη ζωή των Ελλήνων: «Αυτά τα τραγούδια είναι τόσο κοντινά σε μας και σε τέτοιο σημείο δικά μας, που δεν έχoμε νομίζω σήμερα τίποτ άλλο για να ισχυριστούμε το ίδιο. Μα πριν μπούμε σ ένα αναλυτικότερο κοίταγμα του είδους αυτών των τραγουδιών, ας επιστρέψουμε για χατίρι μου σε μια κοντινή μα περασμένη πια εποχή και να δούμε μαζί εξελικτικά όλη την ποιητική ατμόσφαιρα, που συνθέτουν και δημιουργούν τα ρεμπέτικα, μέσα στην αυστηρή και δικιά τους περιοχή. Κατοχή. Πάνω σε μια γυμνή και παγωμένη άσφαλτο με μοναδικό φωτισμό την ψυχρή όψη ενός φεγγαριού, προχωράμε μ ένα φίλο. Ένας λεπτός μα διαπεραστικός ήχος μπουζουκιού καθρεφτίζεται -λες- μες στην άσφαλτο και μας ακολουθεί βήμα προς βήμα. Ο φίλος μου προσπαθεί να μου εξηγήσει τη διάθεση φυγής και την έντονη εμμονή σ αυτή τη διάθεση που κρατούν οι τέσσερις νότες του περιφερόμενου τότες τραγουδιού «Θα πάω εκεί στην αραπιά». Μάταια προσπαθούσε να μου μεταδώσει τη συγκίνησή του και να μου δείξει μαζί αυτό το αντίκρισμα που υπήρχε αυτής της «διάθεσης φυγής» - καθώς την ονόμαζε στην όλη δημιουργημένη ατμόσφαιρα της πολιτείας των Αθηνών. Του λόγου μου -κάπως δικαιολογημένα βλέπετε με τη μικρή μου τότες ηλικία- του έφερνα όλες μου τις αντιρρήσεις, κουβαλώντας γνωστά επιχειρήματα που ιδιαίτερα σήμερα χρησιμοποιούνται πάρα πολύ από Αθηναίους της ώριμης ηλικίας. Δηλαδή περί αγοραίου, φτηνού και χυδαίου είδους καθώς κι άλλα παρόμοια. Αυτός όμως επέμενε τονίζοντας την κάθε λέξη του σύμφωνα με το ρυθμό «Θα πάω εκεί στην αραπιά», θέλοντας ίσως να μου δώσει και μια ρυθμική επαλήθευση των όσων έλεγε πάνω στο τραγούδι. Αργότερα ο ίδιος φίλος, στον ίδιο δρόμο, μου μιλούσε για κάτι καινούργιο. Μα τώρα ήταν καλοκαίρι και η άσφαλτος μύριζε. Το ίδιο σκοτάδι, μα η κάψα έλιωνε τις φωνές και τις έφτιαχνε μόνιμους ίσκιους στα σπίτια. 23