ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Η ΗΜΩ ΗΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΙΩΑΣΑΦ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΚΩ ΙΚΑ Ι 104 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Η ΗΜΩ ΗΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΙΩΑΣΑΦ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΚΩ ΙΚΑ Ι 104 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΗΜΩ ΩΝ ΠΑΡΑΛΛΑΓΩΝ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ιατριβή επί διδακτορί?α

2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Η ΗΜΩ ΗΣ ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ ΤΟΥ ΒΑΡΛΑΑΜ ΚΑΙ ΙΩΑΣΑΦ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΚΩ ΙΚΑ Ι 104 ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΜΕΓΙΣΤΗΣ ΛΑΥΡΑΣ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΗΜΩ ΩΝ ΠΑΡΑΛΛΑΓΩΝ ΤΟΥ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑΤΟΣ ιατριβή επί διδακτορί?α

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α.Π.Θ. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003

6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εικόνα του εξωφύλλου είναι αντίγραφο (σε σµίκρυνση) της ξυλογραφίας που κοσµεί τη σελίδα τίτλου του ιταλικού εντύπου του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ του 1524.

Στη γυναίκα µου Ρούλα και στα παιδιά µου Βιβέτα και Αλέξανδρο

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9... ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11... ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: ΤΟ ΙΤΑΛΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΠΟ ΟΣΗ 77... ΚΡΙΤΙΚΟ ΥΠΟΜΝΗΜΑ 173

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 9... ΓΛΩΣΣΑΡΙ... ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ... ΠΙΝΑΚΕΣ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ... 177 191 197

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η ενασχόλησή µου µε την παραλλαγή του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ στο χειρόγραφο της Λαύρας χρονολογείται από το 1991, όταν, κατά τη συνήθειά µου, µελετώντας τον Κατάλογο των κωδίκων της Μεγίστης Λαύρας του Σωφρόνιου Ευστρατιάδη, διαπίστωσα ότι ο κώδικας Ι 104 περιείχε µια άγνωστη για µένα, αλλά και για τους άλλους ερευνητές, παραλλαγή του µυθιστορήµατος. Έσπευσα τότε να προµηθευτώ µικροταινία του κώδικα από το Πατριαρχικό Ίδρυµα Πατερικών Μελετών (Μονή Βλατάδων), και στη συνέχεια να µεταγράψω διπλωµατικά το κείµενο. Από τις διαδοχικές συγκριτικές αναγνώσεις του κειµένου της Λαύρας και του λόγιου κειµένου του µυθιστορήµατος στην πρώτη γνωστή ελληνική µορφή του διαπίστωσα ότι το κείµενο της Λαύρας όχι µόνον ήταν κατά πολύ µικρότερο σε έκταση από το λόγιο κείµενο, αλλά και παρουσίαζε σηµαντικές θεµατικές αποκλίσεις. Ανέφερα τις διαπιστώσεις αυτές στον συνάδελφο καθηγητή Γ. Κεχαγιόγλου, και καταλήξαµε στο συµπέρασµα ότι ο ανώνυµος συγγραφέας του κειµένου της παραλλαγής της Λαύρας πρέπει να είχε χρησιµοποιήσει µάλλον κάποιο δυτικό πρότυπο. Από εκεί και πέρα άρχισε ένας πραγµατικός µαραθώνιος για την ανίχνευση του πιθανού προτύπου, µε θετικά, ευτυχώς, αποτελέσµατα. Εντοπίστηκαν, τελικά, τρία ιταλικά έντυπα, των ετών 1507, 1512 και 1524, που ανήκουν στην ίδια οικογένεια της παράδοσης, και, ύστερα από συγκριτικές αναγνώσεις τους µε το κείµενο της Λαύρας, κατέληξα στο συµπέρασµα ότι ο ανώνυµος συγγραφέας του κειµένου της Λαύρας πρέπει να είχε χρησιµοποιήσει ως πρότυπο το έντυπο του 1512. Η παρούσα διατριβή έχει ως στόχο της αφενός να παρουσιάσει σφαιρικά τις µέχρι σήµερα γνωστές δηµώδεις παραλλαγές του αγιολογικού µυθιστορήµατος Βαρλαάµ και Ιωάσαφ και αφετέρου να προσφέρει τα κείµενα του ιταλικού προτύπου και του χειρογράφου της Λαύρας. Για την εκπόνηση της διατριβής αυτής καθώς και για την τελική της µορφή οφείλω πολλά στον πρωτεύοντα επόπτη της τριµελούς συµβουλευτικής επιτροπής καθηγητή Γ. Κεχαγιόγλου, τον οποίο ευχαριστώ θερµά και από τη θέση αυτή. Επίσης, ευχαριστίες οφείλω και στα άλλα δύο µέλη της επιτροπής, τους καθηγητές Ε. Θ. Τσολάκη και Κ. Τσαντσάνογλου, για την ενθάρρυνση και τη συµπαράσταση που µου έδειξαν. Ευχαριστίες, ακόµη, οφείλω στον καθηγητή Γ. Παράσογλου, ο οποίος είχε την υποµονή να διαβάσει το κείµενο της παραλλαγής Λαύρας

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 11 και να µου κάνει σηµαντικές γλωσσικές υποδείξεις. Τέλος, πρέπει να ευχαριστήσω δηµόσια τη σύζυγό µου Ρούλα Καµαριανού-Βασιλείου για τη σηµαντική συνδροµή της σε ζητήµατα ηλεκτρονικής µεταγραφής της διατριβής αυτής καθώς και για τη συνεχή ενθάρρυνση που µου παρείχε.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το αγιολογικό µυθιστόρηµα Ιστορία ψυχωφελής εκ της ενδοτέρας των Αιθιόπων χώρας, της Ινδών λεγοµένης, προς την Αγίαν Πόλιν µετενεχθείσα διά Ιωάννου µοναχού, ανδρός τιµίου και εναρέτου, µονής του Αγίου Σάββα 1, το οποίο είναι ευρύτερα γνωστό µε τον συµβατικό τίτλο Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, δικαιωµατικά συγκαταλέγεται ανάµεσα στα αριστουργήµατα της βυζαντινής θρησκευτικής λογοτεχνίας 2. Πρόκειται για ένα κείµενο που οφείλει τη γοητεία του 3 αφενός στην εξωτική, ανατολική (ινδική) προέλευση του µύθου του πρόκειται για µια µυθιστορηµατική βιογραφία του πρίγκιπα, και κατόπιν ασκητή, Σιντάρτα Γκαουτάµα-Βούδα, µεταφερµένη έντεχνα, ίσως µέσω αραβικού ενδιαµέσου (= του Kitab Bilawar wa- Yudasaf), στα ελληνικά 4 και αφετέρου στο αφηγηµατικό τάλαντο 1 Ο τίτλος µε τη µορφή αυτή, κυρίως ως προς το όνοµα και τον τόπο διαµονής του συγγραφέα-διασκευαστή, ανήκει στον τύπο Α1 της οµαδοποίησης των τίτλων όλων των σωζόµενων χειρογράφων του έργου, την οποία είχε επιχειρήσει ο F. Dölger το 1953. Σχετικά, βλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman ein Werk des h. Johannes von Damaskos, Ettal 1953, σσ. 3-12. Σηµειώνω ότι, µε την εξάπλωση της χριστιανικής «οικουµένης», χώρα των «Αιθιόπων» και των «Ινδών» κατέληξε να σηµαίνει όχι κυριολεκτικά την Αιθιοπία, Μαύρη Αφρική και Ινδία αντίστοιχα, αλλά κάθε απώτερη εκχριστιανισµένη γεωγραφική περιοχή πέραν της Εγγύς και Μέσης Ανατολής. 2 Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας, µεταφρασθείσα υπό Γ. Σωτηριάδου, τ. 3, Αθήνα 1900 [και ανατύπωση 1974], σ. 201, όπου το έργο χαρακτηρίζεται ως «το περιφηµότατον και άριστον εκκλησιαστικόν µυθιστόρηµα του µέσου αιώνος». Αντίθετη γνώµη φαίνεται να έχει, για επιµέρους τµήµατα του έργου, ο Γ. Κεχαγιόγλου, ο οποίος σηµειώνει ότι «[...] χαλαρή είναι, στην πραγµατικότητα, η διήγηση-πλαίσιο του µυθιστορήµατος [...]: µέσα στο κείµενο, το βάρος πέφτει στη µακροσκελή κατήχηση του Ιωάσαφ από τον Βαρλαάµ». Σχετικά, βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, Η παλαιότερη πεζογραφία µας. Από τις αρχές της ως τον πρώτο παγκόσµιο πόλεµο, τ. Β, 1: 15ος αιώνας - 1830, Αθήνα, Σοκόλης, 1999, σ. 293. 3 Βλ. και Ισαβ. Τσαβαρή (επιµ.), Ιωάννου αµασκηνού, Βαρλαάµ και Ιωάσαφ. Μεταφράζει ο Νικηφόρος Βενετζάς, Ηράκλειο, ήµος Ηρακλείου - Βικελαία Βιβλιοθήκη, 1992, σ. 13. 4 Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία, ό.π., σσ. 202-203, H.-G. Beck, Ιστορία της βυζαντινής δηµώδους λογοτεχνίας, µετάφραση Νίκης Eideneier, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1988, σ. 80,

14 ΕΙΣΑΓΩΓΗ του Έλληνα διασκευαστή του, του µοναχού Ιωάννου (σύµφωνα µε τον τίτλο του έργου), που δεν αποκλείεται να ταυτίζεται µε τον γνωστό θεολόγο της εικονοµαχικής περιόδου Ιωάννη αµασκηνό (µέσα 7ου αι. - 753/754) 5. Το κείµενο του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ υπήρξε αναµφισβήτητα ένα από τα πιο αγαπητά και περισσότερο διαδεδοµένα έργα της χριστιανικής λογοτεχνίας. Ο µεγάλος αριθµός µεταφράσεων και, στην περίπτωσή µας, των ελληνικών χειρογράφων, που µας έχουν παραδώσει το έργο, αποτελούν αψευδή µάρτυρα της δηµοτικότητάς του: Ο F. Dölger έχει καταγράψει 140 ελληνικά χειρόγραφα 6, ενώ ο Γ. Κεχαγιόγλου δικαιολογηµένα ανεβάζει τον αριθµό τους σε «ίσως και πάνω από 150», αν αναλογιστεί κανείς τον αριθµό των ελληνικών χειρογράφων που λανθάνουν ακόµη ή παραµένουν ακαταλογογράφητα σε διάφορες ευρωπαϊκές και άλλες βιβλιοθήκες 7. Ισαβ. Τσαβαρή, Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σσ. 13-15, και Γ. Κεχαγιόγλου, Πεζογραφική Ανθολογία. Αφηγηµατικός γραπτός νεοελληνικός λόγος. Βιβλίο πρώτο: Από τα τέλη του Βυζαντίου ως τη Γαλλική Επανάσταση, Θεσσαλονίκη, Α.Π.Θ. Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη], 2001, σ.156. 5 Για το ανοιχτό µέχρι σήµερα ζήτηµα της πατρότητας του έργου και της απόδοσης του στον Ιωάννη αµασκηνό, βλ. K. Krumbacher, Ιστορία, ό.π., σ. 204, όπου αµφισβητείται η απόδοση του έργου στον Ιωάννη αµασκηνό. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman, ό.π., σσ. 1-104, ο οποίος στηριζόµενος σε εσωτερικά κριτήρια και σε µια εντυπωσιακή σειρά από παράλληλα χωρία του κειµένου του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ και των γνήσιων έργων του αµασκηνού αποδίδει ανεπιφύλακτα το έργο σε αυτόν. H.-G. Beck, Ιστορία, ό.π., σσ. 81-82, ο οποίος δεν αποκλείει απόδοση του έργου στον Ιωάννη αµασκηνό, ενώ είναι µάλλον αρνητικός για απόδοσή του στον γεωργιανό Ευθύµιο, γιο του ιδρυτή της µονής των Ιβήρων στο Άγιο Όρος Ιωάννη. Από τους νεότερους µελετητές ο Γ. Κεχαγιόγλου (Η παλαιότερη πεζογραφία µας, ό.π. σ. 290) και η Ισαβ. Τσαβαρή (Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σσ. 13, 15-16) φαίνεται να συντάσσονται µε την άποψη του Beck, ενώ η Immaculada Pérez Martin υποστήριξε πρόσφατα ότι το έργο «λανθασµένα αποδόθηκε στον Άγιο Ιωάννη το αµασκηνό». Σχετικά µε την άποψη της τελευταίας, βλ. Imm. Pérez Martin, ύο νεοελληνικές διασκευές της «ψυχωφελούς ιστορίας» του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ. Τα χειρόγραφα Βουλής 11 και ΜΙΕΤ 25, Πρακτικά του 4ου ιεθνούς Συνεδρίου Neograeca Medii Aevi (Νοέµβριος 1997, Λευκωσία), Ηράκλειο, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2002, σ. 47. 6 Βλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman, ό.π., σσ. 4-11. 7 Βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, Η παλαιότερη πεζογραφία µας, ό.π., σ. 293. Στον αριθµό αυτόν ο Γ. Κεχαγιόγλου προφανώς συµπεριλαµβάνει και τα 6 ελληνικά χειρόγραφα δηµωδών παραλλαγών, τα οποία ανιχνεύτηκαν σχετικά πρόσφατα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 2. Η υπόθεση του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ Τον καιρό που, ύστερα από το κήρυγµα του απόστολου Θωµά, η χριστιανική θρησκεία άρχισε να εξαπλώνεται και να χτίζονται µοναστήρια σε όλα τα µέρη της απώτερης Aνατολής, ζούσε στην «Ινδία» ένας ειδωλολάτρης βασιλιάς, ο Αβενήρ, ο οποίος ήταν πολέµιος και διώκτης των χριστιανών και κυρίως των µοναχών. Την κοσµική ευτυχία του Αβενήρ την τάραζε όµως ο «δεσµός» της ατεκνίας, γι αυτό και θυσίαζε στους βωµούς των ειδώλων των ψευδωνύµων θεών, προκειµένου αυτοί να του χαρίσουν ένα παιδί. Κάποτε, από θεία οικονοµία και όχι γιατί εισακούστηκε από τα είδωλα, απέκτησε έναν γιο, που του έδωσε το όνοµα Ιωάσαφ. γι αυτόν οι αστρολόγοι, τους οποίους είχε καλέσει επί τούτου ο Αβενήρ, προφήτεψαν πως, όντας προικισµένος µε ξεχωριστή εξυπνάδα και οµορφιά, δεν θα βασίλευε στο βασίλειο του πατέρα του, αλλά θα ασπαζόταν τον χριστιανισµό και θα συγκαταλεγόταν στη χορεία εκείνων που ο πατέρας του κατεδίωκε, δηλ. των µοναχών και ασκητών. Ο βασιλιάς Αβενήρ προσπαθεί να µαταιώσει την εκπλήρωση της προφητείας των αστρολόγων, ενώ στο µεταξύ η χώρα έχει πληµµυρίσει από χριστιανικές κοινότητες, και ο µοναχισµός και ο ερηµιτισµός έχουν εξαπλωθεί παντού. Φοβισµένος ο βασιλιάς Αβενήρ χτίζει σ ένα αποµακρυσµένο τόπο ένα µεγαλόπρεπο παλάτι, το οποίο προορίζει για κατοικία του γιου του. Βάζει µέσα σ αυτό τον Ιωάσαφ και για δασκάλους και υπηρέτες τού δίνει νέους και όµορφους ανθρώπους, τους οποίους διατάζει να µη φανερώσουν τίποτε στον Ιωάσαφ από τα κακά και δυσάρεστα του κόσµου, δηλ. τη φτώχεια, τις αρρώστιες, τα γηρατειά και τον θάνατο. τίποτε δεν επιτρέπεται να σκιάζει τη χαρά και το κέφι του νεαρού πρίγκιπα. Κυρίως όµως απαγορεύεται να του γίνει οποιαδήποτε νύξη σχετικά µε τον Χριστό και την ασκητική διδασκαλία του χριστιανισµού. Ακόµη, κανείς ξένος δεν επιτρέπεται να τον πλησιάσει και να συνοµιλήσει µαζί του. µόνον αυτοί που είναι µαζί του στο παλάτι και τον υπηρετούν. Ωστόσο, όλα αυτά τα µέτρα προστασίας δεν κατορθώνουν να τον προφυλάξουν. Μεγαλώνοντας, ο Ιωάσαφ αρχίζει να αναρωτιέται γιατί ο πατέρας του τον έχει κλεισµένο στο παλάτι και µαθαίνει από κάποιον έµπιστό του υπηρέτη τον λόγο, δηλ. τα όσα προφήτεψαν οι

16 ΕΙΣΑΓΩΓΗ αστρολόγοι, καθώς και τον διωγµό που είχε εξαπολύσει ο πατέρας του εναντίον των χριστιανών. Ο Ιωάσαφ παρακαλεί τον πατέρα του να τον αφήσει να βγει έξω, για να δει και να γνωρίσει πράγµατα που µέχρι τότε δεν είχε δει. Κατά την περιδιάβαση του νεαρού πρίγκιπα Ιωάσαφ στη χώρα, η τύχη (ή θεϊκή πρόνοια) το φέρνει ώστε να έρθει σε επαφή µε τον ανθρώπινο πόνο και την ανθρώπινη δυστυχία στη µορφή ενός τυφλού, ενός λεπρού και ενός γέροντα, και τελικά να γνωρίσει και τον θάνατο. Πέφτει σε περισυλλογή, εξαιτίας της εµπειρίας του αυτής, και τον καταλαµβάνει µεγάλη εσωτερική ανησυχία. Τα πλούτη και οι υλικές χαρές του κόσµου χάνουν πλέον κάθε αξία γι αυτόν. Τον καιρό εκείνο ζούσε στην έρηµο Σενααρίτιδα, µακριά από την «Ινδία», ένας άγιος ερηµίτης, ονόµατι Βαρλαάµ, στον οποίο στέλνεται άγγελος Κυρίου και του αποκαλύπτει όλα τα σχετικά µε τον νεαρό πρίγκιπα Ιωάσαφ. Ο Βαρλαάµ, ύστερα από αυτή τη θεϊκή αποκάλυψη, εγκαταλείπει την ασκητική ζωή, µεταµφιέζεται σε έµπορο και καταφέρνει να τον οδηγήσουν στον Ιωάσαφ, λέγοντας ότι έχει να του δείξει έναν σπάνιο πολύτιµο λίθο. Κατά τη συνάντησή τους ο Βαρλαάµ κατορθώνει να κερδίσει την εµπιστοσύνη του Ιωάσαφ, τον κατηχεί και τον µυεί στη χριστιανική διδασκαλία. Όταν ο βασιλιάς Αβενήρ πληροφορήθηκε τα συµβάντα, έγινε έξω φρενών και κατέβαλε πολλές προσπάθειες για να αποσπάσει τον γιο του από τον χριστιανισµό. µάταια όµως. Στο τέλος, και αφού προηγουµένως ο Ιωάσαφ έχει βαπτιστεί χριστιανός, αποφασίζει ο βασιλιάς Αβενήρ, ύστερα από πρόταση ενός συµβούλου του, να µοιράσει όσο ζει το βασίλειό του στα δύο και να παραχωρήσει στον πρίγκιπα το µισό, πιστεύοντας ότι η κοσµική δόξα ίσως κατορθώσει να αποσπάσει τον γιο του από τον χριστιανισµό. Ο Ιωάσαφ κατανοεί τον σκοπό της ενέργειας αυτής του πατέρα του, αλλά παρ όλα αυτά δέχεται. Στέφεται βασιλιάς παρά τους ενδοιασµούς που είχε και τις προσπάθειες που κατέβαλε προηγουµένως να κάνει κάποιον άλλον βασιλιά στη θέση του, και διαλέγει µια πόλη για πρωτεύουσα του κράτους του. Ως θρησκεία του κράτους του, όπως είναι αυτονόητο, καθιερώνεται ο χριστιανισµός, οι ειδωλολατρικοί ναοί κατεδαφίζονται και στη θέση τους ανεγείρεται ναός αφιερωµένος στον Χριστό. Μοιράζει τα πλούτη του στους φτωχούς, βοηθά όσους έχουν ανάγκη και γίνεται πατέρας ορφανών και προστάτης χηρών. Η επιτυχία του Ιωάσαφ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 στον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας του πείθει και τον βασιλιά Αβενήρ µαζί µε το ειδωλολατρικό περιβάλλον του να αποκηρύξουν τα είδωλα και να ασπαστούν τον χριστιανισµό. Ο Αβενήρ χαρίζει ολόκληρο το βασίλειό του στον Ιωάσαφ, βαφτίζεται χριστιανός, αποσύρεται και γίνεται µοναχός. Ο Αβενήρ ζει τέσσερα περίπου χρόνια ακόµη και πεθαίνει ειρηνικά. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, ο Ιωάσαφ παραιτείται από την εξουσία, εγκαταλείπει τον θρόνο του και εγκαθιστά άλλον βασιλιά, τον Βαραχία. Αναχωρεί και αυτός στην έρηµο Σενααρίτιδα, µονάζει εκεί για ένα διάστηµα µαζί µε τον διδάσκαλο και πνευµατικό πατέρα του Βαρλαάµ, κάνοντας θαύµατα µε τη χάρη του Θεού, και ύστερα από τον θάνατο του Βαρλαάµ τελειώνει και αυτός τη ζωή του ως ευσεβής ασκητής. Ο διάδοχός του στον θρόνο Βαραχίας, όταν πληροφορήθηκε τον θάνατο του Ιωάσαφ, έσπευσε ο ίδιος µε πλήθος λαού, αρχιερέων και ιερέων στην έρηµο, παρέλαβε τα σκηνώµατα των οσίων Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, τα µετέφερε στην πρωτεύουσα του κράτους και τα κατέθεσε στον ναό του Χριστού τον οποίο είχε ανεγείρει ο ίδιος ο Ιωάσαφ. Πλήθη κόσµου συνέρεαν σε προσκύνηµα των σκηνωµάτων των Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, οι οποίοι και ύστερα από τη µετάστασή τους στον ουρανό εξακολουθούσαν να κάνουν θαύµατα ευεργετώντας τους ανθρώπους. 3. Οι τύχες του έργου Το µυθιστόρηµα Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, πέρα από τη µεγάλη διάδοση που γνώρισε στον ελληνόφωνο χώρο, όπως τουλάχιστον προκύπτει από τον µεγάλο αριθµό των ελληνικών χειρογράφων, έχει διαγράψει µιαν πολύ επιτυχηµένη διαδροµή σε όλες σχεδόν τις ανατολικές γραµµατείες, καθώς και στις δυτικοευρωπαϊκές µεσαιωνικές και σλαβικές: έτσι, π.χ., από τα µέσα του 11ου αιώνα το ελληνικό κείµενο µεταφράστηκε στα παλαιά σλαβονικά και από αυτά στα ρωσικά, λευκορωσικά και σερβικά 8. Μεταφράστηκε επίσης στα αρµενικά και στα αραβικά 9, από τα οποία προήλθε µια περίεργη αιθιοπική παραλλαγή ( µεταφρασµένη και εκδοµένη το 8 Βλ. E. Kuhn, Barlaam und Josaphat, eine bibliographisch-literaturgeschichtliche Studie, στο Abhandlungen der Königlichen bayerischen Akademie der Wissenschaften, 20, I Abt. 1893. 9 P. Peters, La première traduction latine de «Barlaam et Joasaph» et son original grec, Analecta Bollandiana 49 (1931) 306-307.

18 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1923 από τον Sir Ernest Wallis Budge) 10. Στη δυτική Ευρώπη η ιστορία διαδόθηκε µέσα από τρεις χωριστές λατινικές µεταφράσεις 11. Ο Vincent de Beauvais (περ. 1190-1264) συµπεριέλαβε µια συντοµευµένη παλαιογαλλική διασκευή στο έργο του Speculum Historiae, ενώ ο Jacob de Voragine (1230-1298) ενσωµάτωσε την ιστορία στο έργο του Legenda Aurea, απ όπου µεταφράστηκε στα αγγλικά και τυπώθηκε στο Westminster το 1483 από τον William Caxton 12. Από τις πολλές µεσαιωνικές γαλλικές και αγγλονορµανδικές παραλλαγές η πιο γνωστή είναι η έµµετρη παραλλαγή του Guy de Cambrai 13. Η παραλλαγή αυτή µεταφράστηκε στα ισπανικά και στα προβηγκιανά 14. Γύρω στα 1220 ο Rudolf von Ems έδωσε µια µετάφραση στα γερµανικά 15. Τριάντα χρόνια αργότερα µεταφράστηκε στα νορβηγικά, ενώ αποτέλεσε το θέµα διαφόρων θρησκευτικών θεατρικών έργων (mystères), γαλλικών και ιταλικών, του 15ου αιώνα 16. Ακόµη, το µυθιστόρηµα Βαρλαάµ και Ιωάσαφ αποτέλεσε πηγή έµπνευσης και για έργα των εικαστικών τεχνών: σκηνές ή µοτίβα του έργου απεικονίζονται τόσο σε ιστορηµένα χειρόγραφα 17 όσο και σε γλυπτικές συνθέσεις 18, µε περιφηµότερη το γλυπτό του Benedetto Antelami στη νότια είσοδο του Βαπτιστηρίου της Πάρµας 19.Επίσης, µία θεµατική ενότητα του µυθιστορήµατος, αυτή της τέταρτης 10 R. Wallis Budge, Barlaam and Yêwasêf, being the Ethiopian version of the Chistianised recension of the Buddhist legend of the Bouddha and the Bodhisattva, τ. 1-2, Cambridge 1923. 11 Βλ. P. Peters, La première traduction, ό.π., σσ. 276-312. 12 Βλ. H.-G.Beck, Ιστορία, ό.π., σ. 84, και Ισαβ. Τσαβαρή, Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σ. 17. 13 Βλ. J. Sonet, Le roman de Barlaam et Josaphat, τ. 1-2, Namur - Paris 1949. 14 Βλ. G. Moldenhauer, Die Legende von Barlaam und Josaphat auf der iberischen Halbinsel. Untersuchungen und Texte, Halle 1929, και F. Heuckenkamp, Die provenzallischer Prosaredaktion des geistlichen Romans von Barlaam und Josaphat, Halle 1912. 15 Βλ. K. Krumbacher, Ιστορία, ό.π., σ. 206 16 Βλ. Ισαβ. Τσαβαρή,Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σ. 17. 17 Βλ. Θ.Μ.Προβατάκης, Ο διάβολος εις την βυζαντινήν τέχνην. Συµβολή εις την έρευναν της ορθοδόξου ζωγραφικής και γλυπτικής, Θεσσαλονίκη 1980, και Εύη. Σαµπανίκου, Η εικονογράφηση της σκηνής του µαινοµένου µονοκέρωτος από το µυθιστόρηµα Βαρλαάµ και Ιωάσαφ στην ελλαδική µεταβυζαντινή τοιχογραφία, ωδώνη 19 (1990) 127-157. 18 Βλ. S. Der Nersessian, L illustration du Roman de Barlaam et Joasaph, Paris 1937. 19 Βλ. L. di Francia, Una parabola buddhistica scolpita nel Battistero di Parma, Etudes italiennes 4 (1934) 105-135, και G. de Francovich, Benedetto Antelami, Architetto e scultore, e l arte del suo tempo, τ. 1-2, Milano - Firenze 1952.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19 παραβολής του ανθρώπου που καταδιώκεται από τον µονόκερο, προφανώς και µέσω µιας ανάλογης εικονιστικής παράστασης, έχει αποτελέσει αντικείµενο αφηγηµατικής εκµετάλλευσης στην πρώτη φάση του ονείρου του Απόκοπου του Μπεργαδή 20. Φυσικά, κυριότερο µάρτυρα της µεγάλης δηµοτικότητας που γνώρισε το έργο, ειδικά στον ελληνόγλωσσο χώρο, αποτελούν οι έξι, τουλάχιστον, σωζόµενες δηµώδεις παραλλαγές, ανώνυµες είτε επώνυµες, οι οποίες γράφτηκαν στο χρονικό διάστηµα από τον 16ο έως και τον 18ο αιώνα. Όπως θα δείξω στη συνέχεια, οι τέσσερις από αυτές αντλούν από το ελληνικό (βυζαντινό) λόγιο πρότυπο, ενώ οι άλλες δύο από δυτικά πρότυπα 21. 4. Οι ελληνικές δηµώδεις παραλλαγές 4. 1. Παραλλαγή χφ. Μονής Παντελεήµονος 538 (6045) Η πρώτη γνωστή δηµώδης παραλλαγή του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ παραδίδεται, δυστυχώς ανέκδοτη στο σύνολό της ως σήµερα, στον κώδικα 538 (6045) της Βιβλιοθήκης της Μονής Παντελεήµονος Αγίου Όρους 22. Το χειρόγραφο της παραλλαγής αυτής ήταν καταλογογραφηµένο ήδη από το 1900 από τον Σπυρίδωνα Λάµπρο 23, όµως, εξαιτίας των ελλιπών (ή και λανθασµένων) στοιχείων του σχετικού λήµµατος, της είχε δοθεί ελάχιστη προσοχή. Στο σχετικό λήµµα του Καταλόγου του Λάµπρου διαβάζουµε τα ακόλουθα: «Χαρτ. 8 (0,215 0,155). XVI. (φ 2 + 272). I. Οµιλίαι κγ εις διαφόρους Κυριακάς και δεσποτικάς εορτάς. Εν τ?η καθωµιληµέν?η. 2. Ιωάννου µοναχού Βίος Βαρλαάµ και Ιωάσαφ. Εν τ???η καθωµιληµέν?η. Ατελής εν ταις λέξεσιν. έστοντα οπού ήθελε τον έχει δακωµένον ένα θηρίον εις το ποδάριον, και ήτον το ποδάριόν του βλαµµένον δυνατά... Προτάσσεται του 20 Βλ. Π. Βασιλείου, Ερµηνευτικές προτάσεις στον Απόκοπο του Μπεργαδή, Ελληνικά 43 (1993) 133-139, όπου και σχετική βιβλιογραφία. 21 Βλ. αµέσως παρακάτω. 22 Αποσπάσµατά της έχει δηµοσιεύσει πρόσφατα ο Γ. Κεχαγιόγλου (βλ. Η παλαιότερη πεζογραφία µας, ό.π., σσ.311-312, και Πεζογραφική Ανθολογία, ό.π., σσ. 157-160. Έχω ετοιµάσει έκδοση όλου του σωζόµενου κειµένου της παραλλαγής αυτής, η οποία θα δηµοσιευθεί προσεχώς στο περιοδικό Ελληνικά. 23 Βλ. Σπ. Λάµπρος, Κατάλογος των εν ταις Βιβλιοθήκαις του Αγίου Όρους ελληνικών κωδίκων, τ. 2, Camdridge 1900, σ. 391 (αριθ. 6045. 538).

20 ΕΙΣΑΓΩΓΗ κώδικος Πίναξ των περιεχοµένων. Ο κώδιξ ην ποτε κτήµα ωροθέου Βουλησµά» 24. Έτσι, το 1953 ο F. Dölger στο εγχείρηµά του της οµαδοποίησης και ταξινόµησης των τίτλων 140 χειρογράφων του µυθιστορήµατος, βασιζόµενος στο σχετικό λήµµα του Καταλόγου Λάµπρου, κατέταξε την παραλλαγή αυτή στον τύπο Ε 6, έναν τύπο που δεν είχε καµιά ανταπόκριση µε το περιεχόµενο του κειµένου 25. Αυτοψία στο ίδιο το χειρόγραφο δείχνει ότι ο τίτλος της παραλλαγής είναι τελείως διαφορετικός από εκείνον που είχε καταγράψει ο Σπ. Λάµπρος 26. Έκτοτε η παραλλαγή αυτή περιέπεσε σε λήθη. Την ύπαρξή της την αγνόησε ακόµη και ο H.-G. Beck, ο οποίος δεν κάνει την παραµικρή νύξη γι αυτήν 27. Το 1988 είχα δηµοσιεύσει µελέτηµα σχετικό µε την πρώτη αυτή δηµώδη παραλλαγή 28, όπου είχα καταλήξει, ύστερα από σχετική έρευνα και συγκριτικές αντιπαραβολές, στα εξής συµπεράσµατα: 1) Η πρώτη δηµώδης (αποσπασµατική) παραλλαγή του κώδικα της Μονής Παντελεήµονος ανήκει χρονολογικά µάλλον στο πρώτο, παρά στο δεύτερο µισό του 16ου αι. 2) Σύµφωνα µε την οµαδοποίηση του F. Dölger 29, ο ανώνυµος συγγραφέας της παραλλαγής αυτής πρέπει να βασίστηκε σε λόγιο κείµενο, που το χειρόγραφό του βρισκόταν πλησιέστερα προς τον άφαντο σήµερα αρχέτυπο απ ό,τι όλα τα άλλα γνωστά ελληνικά χειρόγραφα δηµωδών µορφών του µυθιστορήµατος 30. 3) Τόσο η παραλλαγή αυτή όσο και η µεταγενέστερή της παραλλαγή του Νικηφόρου Βενετζά είναι στην ουσία µεταφράσεις (περισσότερο ή λιγότερο πιστές) σε δηµώδη γλώσσα του λόγιου ελληνικού κειµένου του µυθιστορήµατος, ενώ η νεότερη παραλλαγή του Πέτρου Κασιµάτη εµφανίζει «µια ύποπτη σχέση εξάρτησης από το λόγιο ελληνικό κείµενο», παρά τη διαβεβαίωση 24 Βλ. Σπ. Λάµπρος, ό.π. 25 Βλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman, ό.π., σ. 15. 26 Βλ. αµέσως παρακάτω. 27 Βλ. H.-G. Beck, Ιστορία, ό.π., σ. 84. 28 Το δηµοσίευµα υπήρξε καρπός πρόδροµης ανακοίνωσής µου στην Επιστηµονική Συνάντηση «Λίνος Πολίτης: Τρία χρόνια από το θάνατό του. Φιλολογικό Μνηµόσυνο και Επιστηµονική Συνάντηση», την οποία είχε διοργανώσει ο Τοµέας ΜΝΕΣ του Α.Π.Θ. στο διήµερο 20-21 Ιανουαρίου 1986. Βλ. Π. Βασιλείου, Η πρώτη δηµώδης παραλλαγή του µυθιστορήµατος Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, Μνήµη Λίνου Πολίτη, Θεσσαλονίκη 1988, σσ. 141-156. 29 Βλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman, ό.π., σσ. 5, 11-31. 30 Βλ. Π. Βασιλείου, Η πρώτη δηµώδης παραλλαγή, ό.π., σσ. 145-146.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 του ίδιου του διασκευαστή ότι για τη µετάφρασή του χρησιµοποίησε λατινικό πρότυπο 31. 4) Η δηµώδης πεζογραφία δεν καλλιεργείται για πρώτη φορά στη Βενετία από τον Νικόλαο Σοφιανό και τον κύκλο του (πρώτο µισό του 16ου αι.), όπως πίστευε ο αείµνηστος Λίνος Πολίτης 32, αλλά παράλληλα, ταυτόχρονα και ανεξάρτητα από τη δραστηριότητα του κύκλου του Σοφιανού καλλιεργείται και στον ελλαδικό και τουρκοκρατούµενο χώρο, όπως αποδεικνύει η ύπαρξη της πρώτης δηµώδους παραλλαγής του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, η οποία «δεν αποτελεί µια µεµονωµένη προσπάθεια, αλλά φαίνεται να εντάσσεται σε µια γενικότερη τάση ίσως αποτελεί και τον πρόδροµό της για παράφραση ανατολικών µυθιστορηµάτων στον 16ο αι. (π.χ. Συντίπας, Στεφανίτης)» 33. Το χφ. 538 (6945) της Μονής Παντελεήµονος είναι χάρτινο, διαστάσεων 21,5 15,5 εκ., και αποτελείται από 274 φύλλα, από τα οποία τα δύο πρώτα (χωρίς αρίθµηση) περιέχουν τον «Πίνακα του παρόντος βιβλίου». Στο verso του δεύτερου, χωρίς αρίθµηση, φύλλου υπάρχει το εξής κτητορικό (;) σηµείωµα: ετουτο χαρτυ υνε το γερο Μοναχου του Ι. πατύστα, κάτι που ίσως οδηγεί σε ρωµαιοκαθολικό κτητορικό περιβάλλον (Ιωάννης Πατίστας = Giovanni Battista). Τα υπόλοιπα 272 φύλλα φέρουν ενιαία ελληνική αρίθµηση α - σοβ (= 1-272) που σηµειώνεται στο άνω δεξιό άκρο της σελίδας του recto του φύλλου, διακόπτεται όµως αρκετές φορές, επειδή έχουν εκπέσει τα φφ. 88, 89, 130, 131, 132, 167, 184, 185, 196, 239, 255, 265. Έχουν µείνει άγραφα, µολονότι είναι αριθµηµένα, τα φφ. 114, 147r, 158v, 159, 166v, 177v, 183v, 206v, 207, 215, 230, 231, 245v, 264v, 272v. Τα κείµενα του χφ. φαίνεται να είναι γραµµένα από έναν γραφέα, παρόλο που από το φ. 107r κ.ε. το µέγεθος των γραµµάτων γίνεται µικρότερο. Ο κώδικας περιέχει: α) είκοσι τρεις διδαχές σε γλώσσα δηµώδη, που καλύπτουν τα φφ. 1r-264r, και β) την αποσπασµατική µορφή δηµώδους διασκευής του 31 Βλ. Π. Βασιλείου, ό.π., σσ. 142-145, και Ισαβ. Τσαβαρή,Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σσ. 17-24. Αντίθετα ο Γ. Κεχαγιόγλου πιστεύει ότι «παρόλο που δεν αποκλείεται ο Κασιµάτης να συµβουλεύθηκε και το λόγιο βυζαντινό κείµενο του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, το έργο του στηρίζεται σε λατινική (πιθανότατα έντυπη) εκφορά». Βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, Η παλαιότερη πεζογραφία µας, ό.π., σ. 294. 32 Βλ. Λίνος Πολίτης, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 3 1980, σσ. 56-57. 33 Βλ. Π. Βασιλείου, Η πρώτη δηµώδης παραλλαγή, ό.π., σ. 148.

22 ΕΙΣΑΓΩΓΗ µυθιστορήµατος Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, που καλύπτει τα φφ. 266r- 272r. Ειδικότερα, για το τµήµα του χειρογράφου που περιέχει τον Βαρλαάµ σηµειώνω τα εξής: Είναι γενικά ευανάγνωστο και δεν παρουσιάζει παλαιογραφικές δυσκολίες, παρ όλη τη συχνή χρήση συντοµογραφιών και συντµήσεων. Ο τύπος της γραφής, η οποία είναι µικρή στο µέγεθος και ελαφρά δεξιόσυρτη, οδηγεί περισσότερο προς το πρώτο παρά προς το δεύτερο µισό του 16ου αι. Όµως, καθώς το στοιχείο αυτό δεν επαρκεί από µόνο του για ακριβέστερη χρονολόγηση του κώδικα, πρέπει για την ώρα να αρκεστούµε σε αόριστη χρονολόγησή του µέσα στον 16ο αι. Ο τίτλος : ]]] Ιστορία ψυχωφελής [εκ τ~ης [ενδοτέρας τ~ων Α[ιθιόπων χώρας, τ~ης / [ Ινδ~ων λεγοµένης, πρός τήν ]αγίαν µε<τ>ενεχ<θε>~ι<σα> πόλιν, γραφε~ισα / παρά µοναχο~υ [ Ιωάννου [εν τ?~η µον?~η το~υ ]αγίου Σάββα, περί / Βαρλαάµ και [ Ιωάσαφ τ~ων µοναχ~ων. Σ~ωσον δέσποτ(α):- είναι γραµµένος στις τέσσερις πρώτες αράδες του φ. 266r. η πρώτη λέξη του τίτλου αρχίζει µε καλλιγραφηµένο κεφαλαίο Ι. Σύµφωνα µε την οµαδοποίηση που είχε επιχειρήσει ο F. Dölger για τους διαφόρους τύπους τίτλων του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, ο τίτλος της δηµώδους παραλλαγής, έτσι όπως παραδίδεται στο χφ. της Μονής Παντελεήµονος, εντάσσεται σε έναν τύπο υψηλότερο και από αυτόν του Α 1, πράγµα που σηµαίνει ότι ο ανώνυµος διασκευαστής πρέπει να στηρίχθηκε σε λόγιο ελληνικό κείµενο του µυθιστορήµατος, που το άφαντο σήµερα χειρόγραφό του πρέπει να βρισκόταν πιο κοντά στον αρχέτυπο απ ό,τι όλα τα άλλα σωζόµενα χειρόγραφα του έργου 34. Το κυρίως κείµενο αρχίζει από την πέµπτη αράδα του φ. 266r και σταµατά απότοµα στην αρχή της δέκατης αράδας του φ. 272r, αντιστοιχώντας, ως προς την έκταση, στο Προοίµιο και στα κεφάλαια I-IV, 22 του λόγιου κειµένου του µυθιστορήµατος (ήτοι στο 1/7 του συνόλου της διήγησης). Το υπόλοιπο τµήµα του φ. 272r έχει παραµείνει κενό. Κενό, επίσης, είναι και το φ. 272v. Η γλώσσα είναι η δηµώδης κοινή, η οποία όµως διατηρεί πολλά φωνητικά, µορφολογικά και συντακτικά φαινόµενα της λόγιας (εκκλησιαστικής) γλώσσας, τα οποία στην περίπτωσή µας δεν οφείλονται σε «εξαρχαϊστική» τάση του συγγραφέα, αλλά διατηρούν ορισµένα αυθεντικά γλωσσικά γνωρίσµατα του λόγιου 34 Βλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman, ό.π., σσ. 11-21.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 προτύπου. Η ορθογραφία βρίσκεται σε επίπεδο σχετικά υψηλότερο από τον µέσο όρο που παρατηρείται στην αντιγραφή έµµετρων δηµωδών λογοτεχνικών κειµένων της ίδιας περιόδου. Παρ όλα αυτά υπάρχουν και εδώ αρκετά ορθογραφικά λάθη 35, συγχυση ανάµεσα σε οµόηχα φωνήεντα ή φθόγγους 36, άλλοτε απλογραφία και άλλοτε διπλογραφία όµοιων συµφώνων 37. ο αριθµός των συνεχόµενων λέξεων που δεν χωρίζονται µεταξύ τους είναι σχετικά µικρός 38, ενώ µόνο σε δύο περιπτώσεις παρατηρείται λανθασµένος χωρισµός λέξεων 39. Οι τόνοι και τα πνεύµατα είναι, κατά κανόνα, τοποθετηµένα σωστά, αλλά χωρίς να τηρούνται πιστά συγκεκριµένοι κανόνες τονισµού. Η στίξη είναι ακανόνιστη και συµβατική: τα µόνα σηµεία στίξης που σηµειώνονται στο κείµενο είναι η άνω στιγµή και το κόµµα, τοποθετηµένα όµως ανεξέλεγκτα µέσα στις περιόδους. Στο κείµενο δεν παρατηρούνται παραδροµές και παραλείψεις (εκτός από τρεις µόνον περιπτώσεις: φ. 266v, στο τέλος της 24ης αράδας, παραλείπεται η συλλαβή -νον της λ. θρό(νον), φ. 267v 8η αράδα, παραλείπεται η συλλαβή -κα- της λ. έ(κα)µνεν, και φ. 269v, 27η αράδα, παραλείπεται η λ. εαυτόν), παρατηρούνται όµως 16 παραλείψεις αρχικών γραµµάτων πρώτων λέξεων προτάσεων, προφανώς επειδή ο γραφέας σκόπευε να τα ερυθρογραφήσει µετά το πέρας της αντιγραφής. ακόµη δεν παρατηρούνται διαγραφές, προσθήκες ή διορθώσεις super lineam ή in margine. Τα στοιχεία αυτά, σε συνδυασµό µε την απότοµη διακοπή του κειµένου στην αρχή της 10ης αράδας του φ. 272r (= βλαµένον / δυνατά), οδηγούν στο πιθανό συµπέρασµα ότι το χειρόγραφο αυτό, τουλάχιστο στο τµήµα που περιέχει το κείµενο του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, είναι απόγραφο άλλου χειρογράφου, το οποίο ο ανώνυµος γραφέας, ίσως κάποιος µοναχός του Αγίου Όρους, για κάποιον λόγο δεν πρόλαβε να αντιγράψει ολόκληρο. Το 1997 ο Wassilios Klein, κάνοντας λόγο για την πρώτη δηµώδη αποσπασµατική παραλλαγή του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, ανακοίνωσε ότι, σύµφωνα µε επιστολική πληροφορία του Robert Volk, αποσπάσµατα της παραλλαγής αυτής παραδίδονται και σε άλλους τρεις κώδικες: α) στον κώδικα της Βιβλιοθήκης της Μονής 35 Βλ. Π. Βασιλείου, Η πρώτη δηµώδης παραλλαγή, ό.π., σ. 147, σηµ. 25. 36 Βλ.Π. Βασιλείου, ό.π., σ. 147, σηµ. 26. 37 Βλ. Π. Βασιλείου, ό.π., σ. 147, σηµ. 27. 38 Βλ. Π. Βασιλείου, ό.π., σσ. 147-148, σηµ. 28. 39 Βλ. Π. Βασιλείου, ό.π., σ. 148, σηµ. 29.

24 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ιβήρων Αγ. Όρους αριθ. 464, χρονολογηµένο στα 1617, β) στον κώδικα της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών αριθ. 1025, χρονολογηµένο στον 16ο αι., όπου το κείµενο της παραλλαγής αρχίζει µόλις µε το 19ο κεφάλαιο, και γ) στον κώδικα Londinensis Harl. 5619, χρονολογηµένο επίσης στον 16ο αι. 40. Προς το παρόν, δεν µπόρεσα να επαληθεύσω τις πληροφορίες αυτές των Volk και Klein. Μόλις αποκτήσω µικροταινίες των τριών αυτών χειρογράφων, προτίθεµαι να επανέλθω µε σχετικό για το ζήτηµα δηµοσίευµα. Κλείνοντας τα σχετικά µε την πρώτη γνωστή δηµώδη αποσπασµατική παραλλαγή του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ, κρίνω σκόπιµο να παραθέσω την αξιολόγηση που έχουν κάνει γι αυτήν τέσσερις σύγχρονοι µελετητές, ο υποφαινόµενος, η Ισαβέλλα Τσαβαρή, ο P. B]adenas de la Pena και ο Γιώργος Κεχαγιόγλου: Ήδη το 1988 είχα επισηµάνει ότι: «Η σηµασία της πρώτης δηµώδους παραλλαγής του Βαρλαάµ, παρά την αποσπασµατικότητά της, είναι σηµαντική για την ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, επειδή: 1) αποτελεί µία από τις πρώτες προσπάθειες, αν όχι την πρώτη, για συγγραφή δηµοτικής πεζογραφίας, νεοελληνικής. 2) προσφέρει κείµενο γλωσσικά πρωτοποριακό, θα λέγαµε, για την εποχή του και είναι πολύ πιο δηµοτικό από τις άλλες δύο δηµώδεις παραλλαγές του µυθιστορήµατος, και 3) που είναι και το σπουδαιότερο, δεν αποτελεί µια µεµονωµένη προσπάθεια, αλλά φαίνεται ότι εντάσσεται σε µια γενικότερη τάση -ίσως αποτελεί και τον πρόδροµό της- για παράφραση ανατολικών µυθιστορηµάτων στον 16. αι. (π.χ. Συντίπας, Στεφανίτης)» 41. Η Ισαβ. Τσαβαρή αναφέρει πως «το απόσπασµα της Αθωνίτικης µετάφρασης»... «αξίζει να εκδοθεί αυτοτελώς» 42, ενώ ο P. B]adenas de la Pena σηµειώνει πως «η αξία της παραλλαγής που παραδίδεται στο χειρόγραφο αυτό είναι πολύ σηµαντική για την ιστορία της γραµµατείας σε νεοελληνική γλώσσα, επειδή αποτελεί ίσως την πρώτη πρόθεση για πεζογραφική σύνθεση σε δηµώδη γλώσσα, και, επιπλέον, ενός έργου που απολάµβανε µεγάλη εκτίµηση και που, κανονικά, κυκλοφορούσε στα µοναστικά περιβάλλοντα µε τη λόγια πρωτότυπη µορφή του» [η µτφρ. του Γ. Κεχαγιόγλου] 43. Τέλος ο Γ. Κεχαγιόγλου επισηµαίνει 40 Βλ. W. Klein, Die Legende von Barlaam und Ioasaph als Programmschrift des Mönches Agapios Landos, Hamburg 1997, σσ. 31-32. 41 Βλ. Π. Βασιλείου, Η πρώτη δηµώδης παραλλαγή, ό.π., σ. 148. 42 Βλ. Ισαβ. Τσαβαρή, Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σ. 20. 43 Βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, Η παλαιότερη πεζογραφία µας, ό.π., σ. 306.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 πως η παραλλαγή αυτή «είναι εκείνη που ανακαινίστηκε στην πιο εύχυµη κοινή δηµώδη της εποχής, και πρέπει να είναι σύγχρονη µε τα καθοριστικά (για τη χρήση και την εξέλιξη της δηµώδους ή ιδιωµατικής κοινής στον 15ο και 16ο αι.) πεζά έργα του Ναθαναήλ (Νείλου) Μπέρτου ή τις πρώτες δηµώδεις εκφορές άλλων λόγωνδιδαχών, οµιλιαρίων και βίων αγίων, της ιηγήσεως Αλεξάνδρου, της Βίβλου Σιντίπα, κτλ.» 44. 4. 2. Παραλλαγή χφ. Βουλής 11 Η δεύτερη γνωστή δηµώδης παραλλαγή του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ παραδίδεται, δυστυχώς και αυτή ανέκδοτη ως σήµερα, στον κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων αριθ. 11. Το χειρόγραφο και αυτής της παραλλαγής ήταν καταλογογραφηµένο ήδη από το 1904 από τον Σπ. Λάµπρο 45, όµως παρέµενε µέχρι πρόσφατα στην αφάνεια. Την ύπαρξη της παραλλαγής αυτής γνώριζε ο F. Dölger 46, την αγνοούσε όµως ο H.-G. Beck, αφού δεν κάνει αναφορά σ αυτήν. Ο κώδικας, σύµφωνα µε τον Σπ. Λάµπρο, χρονολογείται αόριστα στον 16ο αι. 47, ενώ η Ισαβ. Τσαβαρή, βασιζόµενη προφανώς στα χρόνια δράσης του καλλιτέχνη που φιλοτέχνησε τις µικρογραφίες του κώδικα αυτού, τοποθετεί τη χρονολόγησή του στο δεύτερο µισό του 16ου αι. 48. Όµως, µε βάση τον τύπο της γραφής του χφ. µπορούµε να προτείνουµε µια διαφορετική χρονολόγηση του κώδικα, ανάµεσα στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αι. Το χφ. της Βιβλιοθήκης της Βουλής αριθ. 11 είναι χάρτινο, διαστάσεων 20,5 13 εκ., αποτελείται από 435 φύλλα και περιέχει µόνον το κείµενο της δηµώδους παραλλαγής του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ. Τα φφ. 1r-2r περιέχουν σηµειωµένα από µεταγενέστερο χέρι «κακότεχνα» ανθέµια και δοκίµια κονδυλίου, ενώ το φ. 2v καταλαµβάνεται από ζωγραφισµένη εικόνα του οσίου Βαρλαάµ. 44 Βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, ό.π., σ. 293. 45 Βλ. Σπ. Λάµπρος, Κατάλογος των κωδίκων των εν Αθήναις Βιβλιοθηκών πλην της Εθνικής. Α Κώδικες της Βιβλιοθήκης της Βουλής, Νέος Ελληνοµνήµων 1 (1904) 353-354. Επίσης, βλ. S. Der Nersessian, L illustration, ό.π., σ. 27 και Πίν. XCIV- XCIX. 46 Βλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman, ό.π., σσ. 4 και 13. 47 Βλ. Σπ. Λάµπρος, Κατάλογος των κωδίκων, ό.π., σ. 353. 48 Βλ. Ισαβ. Τσαβαρή, Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σ. 18.

26 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο τίτλος του έργου: Ιστορία όπου ωφελεί πολλά την ψυχήν. Την οποίαν τινές άνδρες τίµιοι όπου ήλθον από την χώραν των µαύρων Ινδιάνων προς την Ιερουσαλήµ εις την µονήν του αγίου Σάββα την είπον και την εφανέρωσαν. Και εγράφη παρά Ιωάννου του αµασκηνού ανήκει στον τύπο Β 2 της οµαδοποίησης Dölger 49. Το κυρίως κείµενο αρχίζει στο φ. 3r και εκτείνεται ως και το φ. 428v, διακοπτόµενο αρκετές φορές από την παρεµβολή είκοσι δύο µικρογραφιών, ανά µία στα φφ. 52r, 52v, 102r, 149r, 169v, 193r, 205v, 244r, και ανά δύο στα φφ. 56r, 59v, 143v, 144r, 175r, 314r και 319v. το φ. 278v, το οποίο ήταν προορισµένο για εικονογράφηση, έχει παραµείνει λευκό 50. Και οι είκοσι δύο µικρογραφίες, χωρίς πλαίσιο και χωρίς προοπτική βάθους 51, αναπαριστούν σκηνές του κειµένου του µυθιστορήµατος 52. Στο φ. 430v υπάρχει το ακόλουθο κτητορικό σηµείωµα: Ετόυτο το χαρτ]]η που λ[εγουσ[η βαρλ~αµ υν]ε του κυρ]ητζι δηµητρ~ακει του γουλιανο~υ το~υ εκλαπροτάτού αρχοντος της µεγάλης κοστατηνουπολεως, και στο φ. 433r, κατά µήκος της σελίδας, επαναλαµβάνεται το παραπάνω σηµείωµα: Ετούτο τω χαρτη... ηνέ τω~υ κηρητζη δίµητρακή του γούληανου αρχωντα µεγαλής κοσταντηνόπωλής 53. Στο φ. 431r υπάρχει γραµµένο το γνωστό αίνιγµα τη η δεν κινο το πουλη ωπου γενα αχ τη µιτη 54, ενώ στο φ. 432r σηµειώνεται η αρχή της Βοσκοπούλας: µια ταχηνη επηγα στο κοπαδη µεσα στα δεντρη. Στο φ. 431v διαβάζουµε σηµειώµατα περί του οσίου Βαρλαάµ συµπιληµένα από διαφόρους συγγραφείς και 49 Βλ. F. Dölger, Der griechische Barlaam-Roman, ό.π., σσ. 4 και 13. 50 Βλ. Σπ. Λάµπρος, Κατάλογος των κωδίκων, ό.π., σ. 354.. 51 Βλ. Imm. Pérez Martin, ύο νεοελληνικές διασκευές, ό.π., σ. 57 και υποσηµ. 16. 52 Βλ. Σπ. Λάµπρος, Κατάλογος των κωδίκων, ό.π., σ. 354. 53 Πρόχειρη έρευνά µου για εντοπισµό του προσώπου αυτού µεταξύ των Φαναριωτών δεν απέδωσε καρπούς. 54 Για το συγκεκριµένο αίνιγµα και τη λύση του βλ. Χρ. Χατζητάκη-Καψωµένου, Θησαυρός Νεοελληνικών Αινιγµάτων, Ηράκλειο, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2000, σσ. 445-446 (λ. πένα), αριθ. 485γ.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 27 γραµµένα µε το ίδιο χέρι από τον Νικόλαο Καρατζά 55, στον οποίο, κατά τον Σπ. Λάµπρο, ανήκε κάποτε ο κώδικας αυτός 56. Το χειρόγραφο είναι ευανάγνωστο και δεν παρουσιάζει παλαιογραφικές δυσκολίες. η χρήση συντοµογραφιών και συντµήσεων είναι από περιορισµένη ως ανύπαρκτη. Ο τύπος της γραφής, η οποία είναι µικρογράµµατη, αλλά σχετικά µεγάλη στο µέγεθος των γραµµάτων, και ελαφρά δεξιόσυρτη, οδηγεί στη διατύπωση της άποψης ότι ο κώδικας πρέπει να (αντι)γράφτηκε ανάµεσα στα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αι. Το κείµενο είναι γραµµένο σε µια στήλη µε 16 αράδες σε κάθε σελίδα και, αρχίζοντας µε το προοίµιο, ακολουθεί αρκετά πιστά το λόγιο κείµενο 57. Η γλώσσα της παραλλαγής αυτής είναι κατά πολύ δηµωδέστερη από εκείνην της πρώτης γνωστής δηµώδους παραλλαγής, πράγµα που σηµαίνει ότι ο ανώνυµος µεταφραστής συνειδητά προσπαθεί να αποστασιοποιηθεί γλωσσικά από το λόγιο πρότυπό του. Η Imm. Pérez Martin παρατηρεί ότι το κείµενο της παραλλαγής αυτής «µαρτυρεί µια οµοιογενή και κατά κάποιο τρόπο επιτυχή προσπάθεια µεταφοράς της ΙΒΙ σε µια γλώσσα την οποία από τώρα µπορούµε να καθορίσουµε ως διάλεκτο της δηµοτικής, στερούµενη χαρακτηριστικών που θα µας επέτρεπαν να εντοπίσουµε καλύτερα το γλωσσικό πλαίσιο στο οποίο γεννήθηκε» 58, απορρίπτοντας ταυτόχρονα την άποψη της Ισαβ. Τσαβαρή για πιθανή κρητική προέλευση της παραλλαγής αυτής 59. Η ορθογραφία βρίσκεται σε πολύ υψηλότερο επίπεδο από την ορθογραφία όχι µόνον της πρώτης γνωστής δηµώδους παραλλαγής του µυθιστορήµατος αλλά και των περισσοτέρων λαϊκών λογοτεχνικών κειµένων της εποχής. Παρ όλα αυτά υπάρχουν κάποιες ορθογραφικές διακυµάνσεις, τις οποίες επισηµαίνει η Imm. Pérez Martin. παραθέτω τις παρατηρήσεις της χωρίς περικοπές: «Η 55 Ο Νικόλαος Καρατζάς, εξάδελφος του Γεωργίου Καρατζά, γεννήθηκε το 1705. Το 1733 διετέλεσε λογοθέτης της Μεγάλης Εκκλησίας. Μελετηρός και πολυµαθής, κατείχε σπουδαία βιβλιοθήκη και διέσωσε πολλά χειρόγραφα, ανάµεσα στα οποία και το ονοµαζόµενο Ιέρακος κώδιξ. Πέθανε από λοιµό το 1765. Σχετικά, βλ. ΜΜΕ, τ. 13, σ. 810 2 (αριθ. 2). Επίσης, βλ. Α. Παπαδόπουλος-Κεραµεύς, ύο κώδικες της βιβλιοθήκης Νικολάου Καρατζά, Επετηρίς του Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός 8 (1904) 5 κ.ε. 56 Βλ. Σπ. Λάµπρος, ό.π., σ. 354. 57 Βλ. Ισαβ. Τσαβαρή, Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σ. 18. 58 Βλ. Imm. Pérez Martin, ύο νεοελληνικές διασκευές, ό.π., σ. 57. 59 Βλ. Imm. Pérez Martin, ό.π., σσ. 57-59 και υποσηµ. 18 και 19.

28 ΕΙΣΑΓΩΓΗ αµφιταλαντευόµενη ορθογραφία είναι, αφενός, επακόλουθο της απόστασης µεταξύ της χρήσης του προφορικού και της χρήσης του γραπτού λόγου στη δηµοτική γλώσσα, την οποία επέλεξε ως γλώσσα υποδοχής στη µετάφραση. Έτσι, για παράδειγµα, έγραψε µε τρόπο συγκεχυµένο την έκφραση αγάλι-αγάλι (δηλαδή σιγά-σιγά) µετατρέποντάς την σε γάλει γάλει (φ. 44) 60. Η αµφιταλαντευόµενη ορθογραφία είναι απόρροια της άγνοιας της ορθής γραφής. για παράδειγµα, γράφει συστηµατικά χρηάζοµαι, µερικές φορές όµως χριάζοµαι. Η περίπτωση του [οµµάτια και µάτια είναι πιο κτυπητή, για το λόγο ότι µπορεί να εµφανιστεί µε την αφαίρεση του αρχικού όµικρον, διατηρώντας το διπλό µι (µµάτια) 61.»Ο αντιγραφέας γράφει µε έξι διαφορετικές µορφές τον συνδυασµό µετά µενα, περίπτωση που αποτελεί το πιο τρανταχτό παράδειγµα της σύγχυσής του, όσον αφορά ορισµένες χρήσεις της γλώσσας του. Στην πρώτη µορφή, τόσο η πρόθεση όσο και αντωνυµία φέρουν γραφικό τόνο. είναι ίσως η πιο κοινή µορφή, µαζί µε τη δεύτερη, που µας δείχνει πλέον την αµφιταλάντευση του αντιγραφέα ανάµεσα στις προθέσεις µέ και µετά και θεωρεί το µε ακολουθούµενο από ένα ταµένα παρέκκλισο. Η τρίτη µορφή είναι ορθή, ως αποτέλεσµα της κράσης ανάµεσα στο µετά και [εµέ, όµως ο τόνος είναι ουσιαστικά σύνθετος, γεγονός που εµποδίζει το διαχωρισµό µεταξύ του µέ και µετά. Η ίδια γραφική ασάφεια επανεµφανίζεται στην τέταρτη µορφή, στην οποία, πάνω στο πρώτο άλφα, συναντούµε ένα σηµείο που µπορεί να είναι είτε περισπωµένη είτε πνεύµα. Στην πέµπτη και έκτη µορφή συναντούµε το συνδυασµό τού µετά µε την αφαίρεση του εµένα, µια µορφή πραγµατικά ιδιόρρυθµη στα συµφραζόµενα αυτά.»η αιτία των αµφιταλαντεύσεων αυτών στη γραφή βρίσκεται, όπως είπαµε, στην παράλληλη χρήση του µετά και του µέ, µε τις προσωπικές αντωνυµίες, που έχει ως αποτέλεσµα την εµφάνιση µιας cheville που δεν εξηγείται διαφορετικά, για παράδειγµα σε διά τεσένα (φ. 247v) ή διά τεµ~ας (φ. 250v). 60 Αν υπάρχει ορθογραφική αµφιταλάντευση στην έκφραση γάλει γάλει, αυτή έγκειται στη γραφή του φθόγγου -i και όχι στην απουσία του α-. Για την έκφραση αυτή βλ. Εµµ. Κριαρά, Λεξικό της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους γραµµατείας (1100-1669), Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε., λ. αγάλι. 61 Ίσως αγνοεί η Imm. Pérez Martin ότι και οι τρεις τύποι είναι θεµιτοί στα χειρόγραφα και τις έντυπες βενετικές εκδόσεις των λαϊκών λογοτεχνικών κειµένων. εν αποκλείεται, µάλιστα, η περίπτωση του τύπου µµάτια να έλκει την προέλευσή του από το κυπριακό ιδίωµα. Σχετικά βλ. Εµµ. Κριαρά, Λεξικό, ό.π., λ. οµµάτιον.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 29»Ένα δεύτερο, όχι τόσο θεαµατικό, παράδειγµα της ορθογραφικής αυτής αµφιταλάντευσης µας το δίνει το καθένας, που εµφανίζεται ως δυο λέξεις κάθε ένας και ενωµένο καθένας. όµως στην τελευταία αυτή περίπτωση πάντοτε µε δύο τόνους, π.χ. κάθολίγον (φ. 216v) κάθεµι~α (φ. 199v).»Πρόκειται, τόσο στη µία όσο και στην άλλη περίπτωση, για µια παράλληλη εκδήλωση αµφιταλάντευσης στη γλωσσική κατανόηση των εργαλείων που διαθέτει ο γράφων για την ανάλυση της γλώσσας του και την παλαιογραφική της προσαρµογή» 62. Για όποιον γνωρίζει το ορθογραφικό επίπεδο των χειρογράφων και των βενετικών εκδόσεων των λαϊκών λογοτεχνικών κειµένων της εποχής, οι σποραδικές παρατηρήσεις της Imm. Pérez Martin σχετικά µε τις ορθογραφικές αµφιταλαντεύσεις του (αντι)γραφέα φαντάζουν ως «σταγόνα στον ωκεανό» και δεν είναι αρκετές ώστε να µειώσουν την προσωπική µας εκτίµηση για το υψηλό ορθογραφικό επίπεδο του κειµένου αυτού. υστυχώς, µέχρι σήµερα δεν διαθέτουµε κανένα στοιχείο για την ταυτότητα ούτε του συγγραφέα/µεταφραστή της παραλλαγής αυτής ούτε του (αντι)γραφέα του κώδικα τον οποίο αυτή παραδίδεται. Αντίθετα, έχει διαπιστωθεί ότι η εικονογράφηση του κώδικα είναι έργο του Λουκά Ουγγροβλαχίας, του Κυπρίου. Την επιτυχηµένη ταύτιση του καλλιτέχνη που φιλοτέχνησε τις 23 εικονογραφίες του κώδικα µε τον Λουκά Ουγγροβλαχίας, τον Κύπριο, την οφείλουµε στην Όλγα Γκράτζιου 63, η οποία στην πρώτη από τις δύο σχετικές εργασίες της επισηµαίνει ότι η εικονογράφηση περιλαµβάνεται «σε 14 φύλλα που ανήκουν στα αρχαία τετράδια, µε σύντοµα επεξηγηµατικά κείµενα έξω από την κανονική σειρά της διήγησης. Οι λεζάντες είναι γραµµένες [...] από το χέρι του Λουκά, στη γνωστή καλλιγραφική γραφή του» 64. Η επισήµανση αυτή, αν µη τι άλλο, δηλώνει ότι η εικονογράφηση του κώδικα θα πρέπει να έγινε σχεδόν ταυτόχρονα (ή, το πολύ, λίγο µεταγενέστερα) από τον 62 Βλ. Imm. Pérez Martin, ύο νεοελληνικές διασκευές, ό.π., σ. 59-60. 63 Βλ. Όλγα Γκράτζιου, Η διακόσµηση των χειρογράφων του Ματθαίου Μυρέων (1596-1624), Αθήνα 1982, σ. 101, σηµ. 223, και η ίδια, Η διακόσµηση στα χειρόγραφα του Λουκά Ουγγροβλαχίας, ΕΚΕΕΚ 17 (1988-89) 57-80, όπου, µεταξύ άλλων, και σηµαντική σχετική βιβλιογραφία (ιδιαίτερα στη σ. 57, υποσηµ. 1 και 2). Ακόµη, βλ. Μαρία Πολίτη-Σακελλαριάδη, Λειτουργικά χειρόγραφα της σχολής Μποζέου στην Κύπρο, ΕΚΕΕΚ 17 (1988-1989) 81-111, όπου επίσης σηµαντική βιβλιογραφία για τον Λουκά Κύπριο. 64 Βλ. Όλγα Γκράτζιου, Η διακόσµηση των χειρογράφων του Ματθαίου Μυρέων, ό.π., σ. 64, σηµ. 38.

30 ΕΙΣΑΓΩΓΗ χρόνα (αντι)γραφής του κώδικα. Η Imm. Pérez Martin οδηγεί προς άλλη κατεύθυνση την επισήµανση της Όλγας Γκράτζιου, εκείνην του τόπου δηµιουργίας του κώδικα, αναφέροντας χαρακτηριστικά τα εξής: «Το στοιχείο αυτό µας επιτρέπει να εντοπίσουµε τη δηµιουργία του κώδικα σ έναν από τους τρεις χώρους όπου ανέπτυξε τη δράση του ο Λουκάς, στην Κύπρο, την Ιταλία ή τη Βλαχία, όµως είναι αδύνατον να καθορίσουµε σε ποιον απ αυτούς. Κατά την άποψή µου, το χέρι του αντιγραφέα ευνοεί µια τοποθέτηση του αντιγράφου στην Ιταλία, στη Ρώµη συγκεκριµένα, όπου ο Λουκάς υπήρξε scriptor του Βατικανού από το 1585 έως το 1612» 65. Αν η άποψη της Imm. Pérez Martin είναι σωστή, τότε έχουµε έναν πρόσθετο λόγο, πέρα από τον παλαιογραφικό, για να χρονολογήσουµε τον κώδικα ανάµεσα στα τέλη του 16ου και τις αρχές του 17ου αι. Ο Γ. Κεχαγιόγλου, συγκρίνοντας το κείµενο της παραλλαγής αυτής µε το κείµενο της πρώτης γνωστής δηµώδους παραλλαγής, επισηµαίνει σωστά ότι αυτή είναι γραµµένη σε «όχι τόσο εύχυµη όσο η προηγούµενή της» µορφή 66, ενώ η Ισαβ. Τσαβαρή κατά τη σύγκριση της παραλλαγής αυτής µε την παραλλαγή του Νικηφόρου Βενετζά διαπιστώνει πως η πρώτη «παρουσιάζει αρκετές οµοιότητες µε τη µετάφραση Βενετζά, χωρίς όµως να έχει τη γλαφυρότητα αυτής της τελευταίας, που υπερέχει καταφανώς από λογοτεχνική πλευρά» 67. 4. 3. Παραλλαγή Νικηφόρου Βενετζά Η τέταρτη κατά σειρά γνωστή δηµώδης παραλλαγή 68 σώζεται στον υπ αριθ. 2 κώδικα της σειράς Canonici Graeci της Bodleian Library της Οξφόρδης 69. Το χειρόγραφο αποτελείται από 92 φύλλα και περιέχει µόνον το κείµενο της παραλλαγής αυτής. Στο φ. 1r αναγράφεται ο τίτλος του έργου (ή επιγραφή του χφ.): Βίος καί 65 Βλ. Imm. Pérez Martin, ύο νεοελληνικές διασκευές, ό.π., σ. 57. 66 Βλ. Γ. Κεχαγιόγλου, Η παλαιότερη πεζογραφία µας, ό.π., σ. 293. 67 Βλ. Ισαβ. Τσαβαρή, Ιωάννου αµασκηνού, ό.π., σ. 20. 68 Αποφεύγω προς το παρόν να αναφερθώ στην τρίτη σωζόµενη παραλλαγή, επειδή αυτή αποτελεί αντικείµενο ξεχωριστής και διεξοδικότερης πραγµάτευσης, που γίνεται σε επόµενα κεφάλαια. 69 Βλ. H.O. Coxe, Catalogi codicum manuscriptorum Bibliothecae Bodleianae, pars tertia: Codices graecos et latinos Canonicianos complectens, Oxonii 1854, σ. 4 (αριθ. 2).

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 31 πολιτεία το~υ ]οσίου καί θεοφόρου π(ατ)ρ(ό)ς ]ηµ~ων [ Ιωάσαφ, / υ]ιο~υ [Αβενήρ, βασιλέως [ Ινδίας, συγγραφείς παρά [ Iωάννου / το~υ αµασκηνο~υ, τόν ]οπο~ιον το~υ ε{ιπασι µέ λόγον κάποιοι / {ανδρες τίµιοι [από τήν µεράν [εκείνην ]οπού {ηλθασιν ε[ις τήν / µονήν το~υ ]αγίου Σάββα. Ν~υν δέ [εντα~υθα µετεφράσθηκεν ε[ις / τήν κοινήν γλώσσαν παρ [εµο~υ Νικηφόρου µοναχο~υ το~υ Βενετζά, / µηδείς ο@υν τ~ων σοφ~ων καταφρονήσει τ~ης [αµαθεί(ας) µου, \οτι διά τούς ]απλουσθέρους, τούς {οντας ]ως [εµέ, {εγραψα ο\υτως, µηδέ / τάς [ορθάς τ~ων γραµµ~ων {ιδει, διά τό ε@ιναί µε [αγράµµατον. Το κυρίως κείµενο, γραµµένο σε µία στήλη µε 26 αράδες ανά σελίδα, καλύπτει τα φφ. 1r-92r. το φ. 92v περιέχει το βιβλιογραφικό σηµείωµα: [ Εγ<ρ>άφη κ(αί) [εσυνθέθη το παρόν ο\υτως ]υπό το~υ µοναχο~υ / Νικηφόρου το~υ Βενετζά κ(ατά) το?αχλβ {ετος τό σ(ωτή)ριον, / [εν µηνί Φεβ(ρουαρί?ω) δεκάτ?η, / κ(αί) ο]ι αναγινώσκοντες ε{υχεσθαι, καί ε{ιτι σφαλερόν ε{ιη συγχω/ρήσαντες διορθώσατε, \οτι τό ]αµαρτάνειν πάθος ανθρωπινόν [εστίν. Τόσο η επιγραφή του χειρογράφου όσο και το βιβλιογραφικό σηµείωµα παρέχουν κάποιες σηµαντικές, κατά την άποψή µου, πληροφορίες: 1)Το λόγιο πρότυπο από το οποίο αντλεί ο συγκεκριµένος µεταφραστής αποδίδεται στον Ιωάννη αµασκηνό, πράγµα που επιδέχεται διπλή (ή διαζευκτική) ερµηνεία: α) ή ο µεταφραστής αντλεί το υλικό της µετάφρασής του από λόγιο πρότυπο της µεταγενέστερης χειρόγραφης παράδοσης, δηλ. του τύπου Β 2 της οµαδοποίησης Dölger 70, ή β) την εποχή κατά την οποία δρα ο συγκεκριµένος µεταφραστής είχε παγιωθεί η αντίληψη ότι το λόγιο κείµενο του µυθιστορήµατος προέρχεται από τη γραφίδα του Ιωάννη αµασκηνού. 2) Για πρώτη φορά, όσον αφορά τις δηµώδεις παραλλαγές του Βαρλαάµ και Ιωάσαφ 71, ο συγγραφέας- µεταφραστής δεν διστάζει να δώσει στοιχεία της ταυτότητάς του: ονοµάζεται Νικηφόρος Βενετζάς και είναι µοναχός. Φαίνεται ότι από τον 17ο αι. το φαινόµενο της ανωνυµίας σε δηµώδη έργα είναι πολύ σπανιότερο. Οι δηµιουργοί τους φαίνεται ότι δεν θεωρούν πια τα έργα τους τόσο ασήµαντα, γι αυτό και δεν διστάζουν να δηλώσουν την ταυτότητά τους. 3) Όπως ρητά αναφέρεται στην επιγραφή του χειρογράφου, η εργασία του Νικηφόρου Βενετζά περιορίζεται σε απλή µετάφραση του λόγιου κειµένου στην κοινήν γλώσσαν 72. 4) Ο 70 Βλ. F. Dölger, Der griechishe Barlaam-Roman, ό.π., σσ. 6, 8 και 13. 71 Οι προηγούµενες χρονικά τρεις δηµώδεις παραλλαγές είναι ανώνυµες. 72 Για τη µετάφραση αυτή βλ. R.M. Dawkins, A Cretan Translation of Barlaam and Ioasaph, with Some Notes on the Transliteration of Greek in Latin Characters,

32 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Νικηφόρος Βενετζάς σε µια εκδήλωση ταπεινοφροσύνης οµολογεί ότι είναι αγράµµατος και ότι δέκτες της µετάφρασής του ως αναγνωστικού ή ακροαµατικού αναγνώσµατος είναι οι απλοί άνθρωποι, εκείνοι δηλ. που ανήκουν, όπως και αυτός, στα λαϊκά στρώµατα. 5) Στο βιβλιογραφικό σηµείωµα δηλώνεται α) ότι ο Νικηφόρος Βενετζάς δεν είναι µόνον ο συγγραφέας, αλλά και ο κωδικογράφος της συγκεκριµένης παραλλαγής, µ άλλα λόγια ότι ο κώδικας είναι αυτόγραφος, και β) ότι ο ίδιος τελείωσε τη συγκεκριµένη κωδικογραφική εργασία του στις 10 Φεβρουαρίου 1632. Στο φ. 93v υπάρχει το ακόλουθο κτητορικό σηµείωµα: Questo Libro è di mè Nicolo Lorando donatomi dal Reverendo Padre Nichifor Venezzà. Στο φ. 92v υπάρχουν διάφορα σηµειώµατα του Lorando γραµµένα σε αδέξια ελληνικά: ετο~υτο τό χάρτι υνε τού Ν~ηκολακι του Λουράντό κ.ά. Από το παραπάνω ιταλόγλωσσο κτητορικό σηµείωµα προκύπτει ότι η µετάφραση αυτή δόθηκε ως δώρο από τον Νικηφόρο Βενετζά στον Nicolo Lorando. Για τον µεταφραστή και κωδικογράφο Νικηφόρο Βενετζά διαθέτουµε λιγοστές βιο-εργογραφικές πληροφορίες, όσες κατόρθωσε να συγκεντρώσει, ύστερα από έρευνα, ο αείµνηστος Νικόλαος Μ. Παναγιωτάκης σε σχετική µελέτη του 73 : Το επώνυµο Βενετζάς [προφορά: Βενετσάς] προϋποθέτει απώτερη βενετική προέλευση (=Venezzan), στην περίπτωση όµως του Νικηφόρου και του συνεπώνυµου και πιθανώς συγγενή του Μερκουρίου δεν υπάρχει αµφιβολία ότι και οι δύο ήταν εντελώς εξελληνισµένοι ορθόδοξοι. Οικογένεια Venezzan αναφέρεται βέβαια ανάµεσα στις αστικές οικογένειες (cittadini) του Χάνδακα, στη γνωστή απογραφή του 1644, όµως ο Ν. Μ. Παναγιωτάκης δεν νοµίζει ότι η οικογένεια του Νικηφόρου και του Μερκουρίου είναι η ίδια µε την αστική αυτή οικογένεια του Χάνδακα 74. Τόπος καταγωγής του Νικηφόρου και του Μερκουρίου πρέπει να ήταν το χωριό Ζαρός της επαρχίας Καινούργιου του νοµού Ηρακλείου, πολύ κοντά στο οποίο βρίσκεται η Μονή Βροντισίου, όπου εµόνασαν και οι δύο 75. Στα κατάστιχα του νοταρίου του Χάνδακα Μιχαήλ Μαρά σώζεται µια Medium Aevum 1 (1932) 109-125, και G. Morgan, Cretan Poetry: Sources and Inspiration, Κρ. Χρ. 14 (1960) 232, σηµ. 29. 73 Βλ. Ν.Μ. Παναγιωτάκης, Νικηφόρος Βενετζάς, ΕΕΒΣ 39-40 (1972-1973 [=Λειµών. Προσφορά εις τον καθηγητήν Ν. Β. Τωµαδάκην]) 651-658. 74 Βλ. Ν. Μ. Παναγιωτάκης, ό.π., σ.651-652. 75 Βλ. Ν. Μ. Παναγιωτάκης, ό.π., σ. 652.