Περιεχόμενα. Τόμος πρώτος: 1850-1923. Προλογικό σημείωμα Σπύρος Μαρκέτος 17 Πρόλογος 31 Κατάλογος συντομογραφιών 45

Περιεχόμενα Τόμος πρώτος: 1850-1923 Προλογικό σημείωμα Σπύρος Μαρκέτος 17 Πρόλογος 31 Κατάλογος συντομογραφιών 45 Εισαγωγή: Η δημοκρατία στην Ευρώπη 53 Ο σοσιαλισμός και η Αριστερά 57 Πού βαδίζει η Αριστερά σήμερα; 61 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΔΙΝΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ: Προετοιμάζοντας το μέλλον 67 ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ Ο ΛΑΟΣ 73 Δημοκρατία και κοινωνία: Οράματα του δίκαιου κόσμου 74 Η δημοκρατία αποκτά κοινωνικό περιεχόμενο 78 Ο έμφυλος ορίζοντας της δημοκρατίας 80 Το κόμμα και ο λαός 83 Σοσιαλισμός: Ουτοπικός και δημοκρατικός 87 Προς τη δεκαετία του 1860 92 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ: ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΑ ΘΕΜΕΛΙΑ 95 Ποιοι ήταν πραγματικά ο Μαρξ και ο Ένγκελς; 96 Η κληρονομιά του Μαρξ και του Ένγκελς 102 Η εξάπλωση του μαρξισμού 107 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΕΚΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΤΙΚΗΣ ΤΑΞΗΣ 115 Ένας νέος βιομηχανικός κόσμος 116 427

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Φύλο, ειδίκευση και σοσιαλισμός 121 Η πολιτική της συγκρότησης της εργατικής τάξης 128 Συμπέρασμα 134 ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΕΡΓΑΤΙΚΩΝ ΚΙΝΗΜΑΤΩΝ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΡΟΧΩΡΕΙ 137 H γεωγραφία του σοσιαλισμού 139 Σοσιαλισμός, κοινοβουλευτική διακυβέρνηση και δικαίωμα ψήφου 143 Ο συνδικαλισμός 148 Τα εργατικά κινήματα εξαπλώνονται 155 Σοσιαλισμός, εθνική πολιτική και καθημερινή ζωή 163 Συμπέρασμα 168 ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΠΕΡΑ AΠO ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ: ΤΑ ΑΛΛΑ ΜΕΤΩΠΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 171 Η Δεύτερη Διεθνής και οι διαιρέσεις της 172 Λαϊκιστές, αναρχικοί και αναρχοσυνδικαλιστές 183 Φεμινίστριες, σοσιαλιστές και απελευθέρωση των γυναικών 192 Συμπέρασμα 205 ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΑΙΩΝΙΟΣ; Η δύναμη του σοσιαλισμού [...] 208 [...] και τα όριά της 210 Η κουλτούρα του σοσιαλισμού: Περιμένοντας το μέλλον 213 Οδεύοντας προς κρίση; 216 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, 1914-1923 223 428 ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΡΗΓΜΑ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ: ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΕΡΑΣ, 1914-1917 229 Η κρίση της Δεύτερης Διεθνούς 231 Η Αριστερά ανασυντάσσεται 234

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η ριζοσπαστικοποίηση των εργατών 240 Η δυσαρέσκεια εξαπλώνεται 247 ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 254 Δυαδική εξουσία: Η δυναμική της ριζοσπαστικοποίησης 255 Οι μενσεβίκοι το 1917: Η επανάσταση σύμφωνα με τα βιβλία 259 Μπολσεβικισμός: Κάνοντας επανάσταση 263 Από τη δυαδική εξουσία στη δικτατορία του προλεταριάτου 270 ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΠΑΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΚΑΛΟΥΠΙ ΤΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ: Ο ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ, 1917-1923 273 Η γεωγραφία της επανάστασης 275 Το φάσμα της επαναστατικής εμπειρίας 278 Ο συμβουλιακός κομμουνισμός και η εξέγερση των απλών αγωνιστών 284 ΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΕΡΜΑΝΙΑ ΚΑΙ ΙΤΑΛΙΑ: ΔΥΟ ΧΩΡΙΣΤΕΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ 292 Γερμανία, 1918-1923: Η σοσιαλδημοκρατία 292 Ιταλία: Ο θρίαμβος της αντεπανάστασης 298 Τα διλήμματα της επανάστασης: Κοινοβούλια, εργοστάσια και οδοφράγματα 303 ΕΝΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΝΕΑ ΑΓΩΝΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ: Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ 307 Οι διαιρέσεις του διεθνούς σοσιαλισμού 308 Στήνοντας την Kομμουνιστική Διεθνή 311 Ποιος κομμουνισμός; 316 ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΥΛΟΥ: ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΑ 319 Πολίτισσες, μητέρες και καταναλώτριες 319 Γυναίκες και κομμουνισμός 323 Σοσιαλδημοκρατία και έμφυλη πολιτειότητα 329 Ο φεμινισμός στη διάρκεια του Μεσοπολέμου 334 Η απελευθέρωση και οι δυστυχίες της 338 429

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΖΩΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ 343 Φέρνοντας την τέχνη στη ζωή 344 Γκρεμίζοντας το παλιό, χτίζοντας το νέο: Πολιτισμική επανάσταση στη Ρωσία; 346 Αριστερά και διανοούμενοι 351 Σοσιαλιστική και μαζική κουλτούρα 357 Μαζική ψυχαγωγία, πολιτική και αναψυχή 364 Συμπέρασμα: Σοσιαλιστική κουλτούρα εναντίον μαζικής κουλτούρας 367 ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΙΕΥΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ: ΜΙΑ ΕΥΡΩΠΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ 370 Το νόημα του Οκτώβρη: Μπολσεβικισμός και εθνική επανάσταση 374 Σοσιαλδημοκρατία και κομμουνισμός: Οικογενειακοί καβγάδες 377 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 383 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ i ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ i ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ix ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ xvii ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ, ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΩΝ xxii 430

Περιεχόμενα Τόμος δεύτερος: 1923-2000 Κατάλογος συντομογραφιών 435 ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ» 443 ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ 449 Επιστρέφοντας στα νοήματα της επανάστασης 450 Η «συνταγματοποίηση» της σοσιαλδημοκρατίας 454 Κορπορατισμός και κοινοβουλευτισμός 458 Τύποι σταθεροποίησης 462 ΔΕΚΑΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΟΣ ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ: Ο ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ ΣΕ ΜΙΑ ΜΟΝΟ ΧΩΡΑ 468 Από την μπολσεβικοποίηση στην Τρίτη Περίοδο, 1923-1928 469 Πλάθοντας την κομμουνιστική παράδοση 474 Εθνικοί κομμουνισμοί; 477 Ο δυτικός μαρξισμός 480 ΔΕΚΑΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΦΑΣΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΛΑΪΚΟ ΜΕΤΩΠΟ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΟΠΙΣΘΟΧΩΡΗΣΗΣ, 1930-1938 485 Σφυρηλατώντας το Λαϊκό Μέτωπο 487 Η κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία 495 Η ώρα της κρίσης στην Ισπανία 500 Αποτυχία και ήττα 506 431

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΔΕΚΑΤΟ ΟΓΔΟΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΟΛΕΜΟΣ ΤΟΥ ΛΑΟΥ ΚΑΙ ΛΑΪΚΗ ΕΙΡΗΝΗ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΕΘΝΟΣ, 1939-1947 510 Το γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο: Ο κομμουνισμός στα χαρακώματα 511 Ενάντια στο χιτλεροφασισμό: Εθνικοί κομμουνισμοί, εθνικά μέτωπα 518 Ορίζοντες της Ευρώπης: Χτίζοντας έναν καλύτερο κόσμο 524 Ο ιταλικός κομμουνισμός και οι φραγμοί της αλλαγής 530 Ριζοσπαστική δημοκρατία και Τρίτοι Δρόμοι 535 ΔΕΚΑΤΟ ΕΝΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΛΕΙΣΙΜΟ: Ο ΣΤΑΛΙΝΙΣΜΟΣ, ΤΟ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, 1945-1956 542 Εξασφαλίζοντας τη δημοκρατία για τον καπιταλισμό 545 Οι προοπτικές της δημοκρατίας στην Ανατολική Ευρώπη 549 Η σταλινοποίηση των λαϊκών δημοκρατιών 554 Δυτικοευρωπαϊκά μοντέλα μεταρρύθμισης 560 Η μεταπολεμική σοσιαλδημοκρατία 564 Ο κορπορατισμός 567 Οι γυναίκες στη θέση τους (και οι άντρες στη δική τους) 574 Ανάμεσα στο προσωπικό και το πολιτικό 583 ΕΙΚΟΣΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1956 586 H αποσταλινοποίηση και το 20ό Συνέδριο 587 Η κρίση του κομμουνισμού 591 Δυτικά του Σουέζ 594 ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΔΕΝ ΕΡΧΕΤΑΙ 597 432 ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1968: ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ 602 Αφήνοντας πίσω το φυσιολογικό 603 Ο παρισινός Μάης 606 Επιστρέφοντας στην ομαλότητα 614 Η πολιτική τον καιρό της επιθυμίας 615 Καταναλωτικός καπιταλισμός, χάσμα των γενεών και πολιτική της κουλτούρας 620

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Η Άνοιξη της Πράγας: «Ο σοσιαλισμός με ανθρώπινο πρόσωπο» 625 Ο κομμουνισμός και η Αριστερά 630 Παράθυρο στο μέλλον; 635 ΕΙΚΟΣΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΦΕΜΙΝΙΣΜΟΣ: Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΞΑΝΑΒΡΙΣΚΕΙ ΤΟ ΦΥΛΟ 638 Δημιουργώντας κινήματα: Το δεύτερο κύμα του φεμινισμού 639 Γυναικεία απελευθέρωση και νέα πολιτική 645 Από τη γυναικεία απελευθέρωση στο φεμινισμό 652 Το γυναικείο κίνημα και η Αριστερά 657 Συμπέρασμα 661 ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ 665 Η εργατική τάξη σε παρακμή; 666 Τα συνδικάτα και η κρίση του κορπορατισμού 670 Θατσερισμός, «επιχειρηματικός συνδικαλισμός» και διπλή αγορά εργασίας 674 Προοδευτισμός και δημόσιος τομέας 677 Το ποτάμι πίσω δεν γυρνά 680 Η εργατική τάξη διαλύεται 685 Ο ταξικός δεσμός χαλαρώνει 688 Αντίο στην εργατική τάξη; 693 ΕΙΚΟΣΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ, ΝΕΟΙ ΚΑΙΡΟΙ: ΑΝΟΙΚΟΔΟΜΩΝΤΑΣ ΤΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 696 Το τέλος της μεταπολεμικής οικονομικής άνθησης 697 Ο ευρωκομμουνισμός, 1968-1980: Ένας πόλεμος θέσεων 700 Δυτική Γερμανία: Από την APΟ στους Πράσινους 713 Ισπανία: Σοσιαλισμός χωρίς τους εργάτες 722 ΕΙΚΟΣΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ο ΓΚΟΡΜΠΑΤΣΟΦ, ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΥ 1989 731 Αλληλεγγύη: Δημοκρατία και εξέγερση της εργατικής τάξης στην Πολωνία 734 Γκορμπατσόφ 742 433

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Μετακομμουνισμός: Οι επαναστάσεις του 1989 751 Η Αριστερά ορθή 756 Στήνοντας την αγορά 761 Τερματισμοί και αφετηρίες 768 ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΚΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΝΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ: Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ 771 Αυτόνομοι και εναλλακτική σκηνή 774 Κόμματα και κινήματα: Δύο διαφορετικοί πολιτικοί χώροι 775 Οι Εργατικοί κλίνουν επ αριστερά 778 Μια Αριστερά για το μέλλον; 781 Δύο Αριστερές: Κοινοβούλιο και λαός 786 ΕΙΚΟΣΤΟ ΕΒΔΟΜΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΕΡΙΘΩΡΙΑ: ΠΑΡΑΚΜΗ Ή ΑΝΑΝΕΩΣΗ; 790 Η νέα πολιτική της ταυτότητας 792 Η πολιτική του «Κάν το μόνος σου» 798 Ο σοσιαλισμός σε νεοφιλελεύθερους καιρούς 806 Ανοικοδομώντας την Αριστερά: Σοσιαλισμός με κάθε ψευδώνυμο 809 Συμπέρασμα 819 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΤΕΡΜΑΤΙΣΜΟΙ 822 Αφετηρίες 832 Αναμνήσεις από το μέλλον 836 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 841 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 889 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 985 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ 985 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 993 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΤΟΠΩΝΥΜΙΩΝ 1001 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ, ΘΕΣΜΩΝ ΚΑΙ ΦΟΡΕΩΝ 1006

KATAΛOΓOΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩN Ελληνόγλωσσο Αλληλεγγύη ΕΑΜ Ε.Ε. / ΕU ΕΕΚΔ ΕΛΑΣ ΕΟΚ / ΕΕC ΚΚΕ ΚΚΣΕ Κομινφόρμ ΛΔΓ / GDR ΝΕΠ Ανεξάρτητο Αυτόνομο Συνδικάτο «Αλληλεγγύη» / Solidarność (Πολωνία) Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο Ευρωπαϊκή Ένωση / European Union Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα / European Economic Community Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας Κομμουνιστικό Κόμμα Σοβιετικής Ένωσης Κομμουνιστικό Γραφείο Πληροφοριών (ΕΣΣΔ) Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας / Deutsche Demokratische Republik Νέα Οικονομική Πολιτική ΟΕΟΣ / OEEC Οργανισμός Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας / Organization for European Economic Cooperation ΟΟΣΑ / OECD Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης / Organization for Economic Cooperation and Development ΠΕΕΑ Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης Ξενόγλωσσο ANPI APO ATP Associazione Nazionale Partigiani d Italia / Εθνική Ένωση Βετεράνων της Αντίστασης Außerparlamentarische Opposition / Εξωκοινοβουλευτική Αντιπολίτευση (Δυτική Γερμανία) Arbejdsmarkedets Tillægspension (Δανία) ή Tilläggspension (Σουηδία) / Μεταρρύθμιση του Συνταξιοδοτικού Συστήματος SAP 435

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 436 AVNOJ Antifašističko V(ij)eće Narodnog Oslobod enja Jugoslavije / Αντιφασιστικό Συμβούλιο για την Απελευθέρωση του Λαού της Γιουγκοσλαβίας BCP Bulgarian Communist Party / Κομμουνιστικό Κόμμα Βουλγαρίας Brigatte Rosse Ερυθρές Ταξιαρχίες (Ιταλία) BSP Bulgarian Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα Βουλγαρίας BSP British Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα Βρετανίας BT Bourses du travail / Εργατικά Κέντρα (Γαλλία) Bund Γενική Ένωση των Εβραίων Εργατών της Ρωσίας και της Πολωνίας BWSDP Bulgarian Workers Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Βουλγάρων Εργατών CFLN Comité français de libération nationale / Γαλλική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης CGIL Confederazione Generale Italiana del Lavoro / Γενική Συνομοσπονδία Εργατών Ιταλίας CGL Confederazione Generale del Lavoro / Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας (Ιταλία) CGT Confédération générale du travail / Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας (Γαλλία) CIS Commonwealth of Independent States / Κοινοπολιτεία Ανεξάρτητων Κρατών CLN Comitato di Liberazione Nazionale / Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (Ιταλία) CLPD Campaign for Labour Party Democracy / Εκστρατεία για τη Δημοκρατία στο Εργατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία) CND Campaign for Nuclear Disarmament / Εκστρατεία για τον Πυρηνικό Αφοπλισμό CNR Conseil national de la résistance / Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης (Γαλλία) CNT Confederación Nacional del Trabajo / Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (Ισπανία) CPGB Communist Party of Great Britain / Κομμουνιστικό Κόμμα Μεγάλης Βρετανίας ČSDSD Československá sociálně demokratická strana dělnická / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ ČSSD Česká strana sociálně demokratická / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Τσεχίας DA Dansk Arbejdsgiverforening / Σύνδεσμος Δανών Εργοδοτών DAC Direct Action Committee / Επιτροπή Άμεσης Δράσης (Μεγάλη Βρετανία) DC Democrazia Cristiana / Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα Ιταλίας DiY Do-It-Yourself / «Κάν το μόνος σου» DMV Deutscher Metallarbeiter-Verband / Γερμανική Ομοσπονδία Μεταλλοτεχνιτών DNA Det norske arbeiderparti / Εργατικό Κόμμα Νορβηγίας EETPU Electrical, Electronic, Telecommunications, and Plumbing Union / Ένωση Ηλεκτρολόγων, Ηλεκτρονικών, Εργαζομένων στις Τηλεπικοινωνίες και Υδραυλικών (Μεγάλη Βρετανία) END European Nuclear Disarmament / Ευρωπαϊκός Πυρηνικός Αφοπλισμός ERP European Recovery Program / Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ανασυγκρότησης FAI Federación Anarquista Ibérica / Ιβηρική Αναρχική Ομοσπονδία FDP Freie Demokratische Partei / Ελεύθερο Δημοκρατικό Κόμμα (Γερμανία) FGDS Fédération de la gauche démocratique et socialiste / Ομοσπονδία της Δημοκρατικής και Σοσιαλιστικής Αριστεράς (Γαλλία) FIOM Federazione Impiegati Operai Metallurgici / Ομοσπονδία Εργατών Μετάλλου (Ιταλία) FPO Fareinikte Partisaner Organizatzie / Οργάνωση των Ενωμένων Παρτιζάνων (Λιθουανία) FPTSF Fédération du parti des travailleurs socialistes de France / Ομοσπονδία των Γάλλων Σοσιαλιστών Εργατών FVDG Freie Vereinigung Deutscher Gewerkschaften / Ελεύθερη Συμμαχία (Γερμανία) GLC Greater London Council / Συμβούλιο Μείζονος Λονδίνου GLF Gay Liberation Front / Μέτωπο για την Απελευθέρωση των Γκέι GMB General and Municipal Workers / Εργάτες Δήμων και Λοιποί (Μεγάλη Βρετανία) HAZ Housing Action Zone Manor / Ζώνη Στεγαστικής Δράσης HSP Hungarian Socialist Party / Σοσιαλιστικό Κόμμα Ουγγαρίας 437

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 438 IAH ILP IMF ΙSB ISC IWSA JCR JSDS KAPD KOR KPD KPJ KSČ LCC LCS LCY LO LSDWP LSE Internationale Arbeiter-Hilfe / Διεθνής Εργατική Βοήθεια (Βερολίνο) Independent Labour Party / Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία) International Monetary Fund / Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ΔΝΤ International Socialist Bureau / Διεθνές Σοσιαλιστικό Γραφείο International Socialist Committee / Διεθνής Σοσιαλιστική Επιτροπή International Woman Suffrage Alliance / Διεθνής Ένωση για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών Jeunesse communiste révolutionnaire / Επαναστατική Κομμουνιστική Νεολαία (Γαλλία) Jugoslovanska social demokratska stranka / Νοτιοσλαβικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβενίας Kommunistische Arbeiter-Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό Κόμμα Εργατών Γερμανίας Komitet Obrony Robotników / Επιτροπή Άμυνας των Εργατών (Πολωνία) Kommunistische Partei Deutschlands / Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας Komunistička partija Jugoslavije / Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας Komunistická stranačeskoslovenska / Κομμουνιστικό Κόμμα Τσεχοσλοβακίας Labour Coordinating Committee / Συντονιστική Επιτροπή των Εργατικών League of Communists of Slovenia / Ένωση Σλοβένων Κομμουνιστών League of Communists of Yugoslavia / Κομμουνιστικό Κόμμα Γιουγκοσλαβίας Landsorganisationen i Danmark / Ομοσπονδία Δανικών Συνδικαλιστικών Ενώσεων Latvian Social Democratic Workers Party (Latvijas Sociāldemokrātiskā Strādnieku Partija LSSP) / Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Λετονίας London School of Economics / Οικονομική Σχολή του Λονδίνου

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ LSI Labour and Socialist International / Εργατική και Σοσιαλιστική Διεθνής MRP Mouvement républicain populaire / Λαϊκό Ρεπουμπλικανικό Κίνημα (Γαλλία) MSzMP Magyar Szocialista Munkáspárt / Κομμουνιστικό Κόμμα Ουγγαρίας MSZP Magyar Szocialista Párt / Εργατικό Κόμμα Ουγγαρίας NAC National Abortion Campaign / Εθνική Εκστρατεία για το Δικαίωμα στην Άμβλωση NALGO National Association of Local Government Officers / Ένωση Υπαλλήλων Δημοσίου και Τοπικής Αυτοδιοίκησης NOW National Organization for Women / Εθνική Οργάνωση Γυναικών (ΗΠΑ) NSF National Salvation Front / Μέτωπο Εθνικής Σωτηρίας (Ρουμανία) NUM National Union of Mineworkers / Εθνική Ένωση Ανθρακωρύχων (Μεγάλη Βρετανία) NUPE National Union of Public Employees / Εθνική Ένωση Δημοσίων Υπαλλήλων (Μεγάλη Βρετανία) NUSEC National Union of Societies for Equal Citizenship / Εθνική Ένωση Εταιρειών για την Ισότητα των Δικαιωμάτων του Πολίτη (Μεγάλη Βρετανία) NUWSS National Union of Women s Suffrage Societies / Εθνική Ένωση Εταιρειών για το Δικαίωμα Ψήφου των Γυναικών (Μεγάλη Βρετανία) OS Organisation Spéciale / Ειδική Οργάνωση (Αλγερία) OSE Observatorio de la Sostenibilidad en España / Κρατική Συνδικαλιστική Ένωση Ισπανίας P-2 Propaganda Due / Προπαγάνδα Δύο (Ιταλία) PCE Partido Comunista de España / Κομμουνιστικό Κόμμα Ισπανίας PCF Parti communiste français / Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας PCI Partito Comunista Italiano / Κομμουνιστικό Κόμμα Ιταλίας PDL Party of Democratic Left / Σλοβακικό Κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς PDS Partei des Demokratischen Sozialismus / Κόμμα Δημοκρατικού Σοσιαλισμού (Γερμανία) 439

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 440 PDS Partito Democratico della Sinistra / Κόμμα της Δημοκρατικής Αριστεράς (Ιταλία) PLA Party of Labour of Albania (Partia e Punës e Shqipërisë PPSh) / Κομμουνιστικό Κόμμα Αλβανίας POB Parti Ouvrier Belge / Κόμμα Βέλγων Εργατών POUM Partido Obrero de Unificación Marxista / Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενότητας (Ισπανία) PPR Polska Partia Robotnicza / Εργατικό Κόμμα Πολωνίας PPS Polska Partia Socjalistyczna / Πολωνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (Ρωσία) PPSD Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji / Πολωνικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Γαλικίας PS Parti socialiste / Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία) PSDI Partito Socialista Democratico Italiano / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ιταλίας PSDR Partidul Social Democrat Român / Κόμμα των Ρουμάνων Σοσιαλδημοκρατών PSI Partito Socialista Italiano / Σοσιαλιστικό Κόμμα Ιταλίας PSIUP Partito Socialista Italiano di Unità Proletaria / Σοσιαλιστικό Κόμμα της Προλεταριακής Ενότητας Ιταλίας PSOE Partido Socialista Obrero Español / Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ισπανίας PSP Partido Socialista Português / Σοσιαλιστικό Κόμμα Πορτογαλίας PSR Partidul Socialist Român / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ρουμανίας PSU Parti socialiste unifié / Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα (Γαλλία) PSUC Partit Socialista Unificat de Catalunya / Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Καταλονίας PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza / Κομμουνιστικό Κόμμα Πολωνίας RAF Rote Armee Fraktion / Φράξια Κόκκινος Στρατός (Γερμανία) RC Rifondazione comunista / Κομμουνιστική Επανίδρυση (Ιταλία) RCP Romanian Communist Party (Partidul Comunist Român PCR / Κομμουνιστικό Κόμμα Ρουμανίας RSDRP Russian Social-Democratic Labour Party / Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα Ρωσίας RTS Reclaim The Streets / Ανακτήστε Tους Δρόμους

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΩΝ SAP Sveriges Socialdemokratiska Arbetareparti / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σουηδίας SDAP Sociaal Democratische Arbeiders Partij / Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Ολλανδίας SDF Social Democratic Federation / Σοσιαλδημοκρατική Ομοσπονδία Βρετανίας SDF Σοσιαλδημοκρατική Ένωση Δανίας SDI Strategic Defense Initiative / Πρωτοβουλία Στρατηγικής Άμυνας (ΗΠΑ) SDKPiL Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα του Βασιλείου της Πολωνίας και της Λιθουανίας (Ρωσία) SDP Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Μεγάλη Βρετανία) SDP Suomen Sosialidemokraattinen Puolue / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Φινλανδίας SDPC Social Democratic Party of Croatia (Socijaldemokratska Partija Hrvatske SPH) / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Κροατίας SDPR Social Democracy of the Republic of Poland (Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej SdRP) / Σοσιαλδημοκράτες της Πολωνικής Δημοκρατίας SDS Sozialistische Deutsche Studentenbund / Σοσιαλιστές Φοιτητές Γερμανίας SDSS Sociálnodemokratická strana Slovenska / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβακίας SED Sozialistische Einheitspartei Deutschland / Ενιαίο Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας (ΛΔΓ) SFIO Section française de l internationale ouvrière / Γαλλικό Τμήμα της Εργατικής Διεθνούς SNR Slovenská národná rada / Εθνικό Συμβούλιο Σλοβακίας SPA Socialist Party of Albania (Partia Socialiste e Shqipërisë PSS) / Σοσιαλιστικό Κόμμα Αλβανίας SPD Sozialdemokratische Partei Deutschlands / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας SPÖ Sozialdemokratische Partei Österreichs / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Αυστρίας 441

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ 442 SPS Sozialdemokratische Partei Schweiz / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Ελβετίας SR Socialist Revolutionaries / Σοσιαλεπαναστάτες Ρωσίας SSDP Serbian Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σερβίας SSP Slovakian Social Democratic Party / Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Σλοβακίας TAZ Tageszeitung (εφημερίδα του Δυτικού Βερολίνου) TGWU Transport and General Workers Union / Γενικό Συνδικάτο Εργατών Μεταφορών (Μεγάλη Βρετανία) UDF Union of Democratic Forces / Ένωση Δημοκρατικών Δυνάμεων (Βουλγαρία) UDI Unione Donne Italiane / Ένωση Γυναικών Ιταλίας UGT Unión General de Trabajadores / Γενική Ένωση Εργατών (Ισπανία) UJC-ml Union des jeunesses communistes, marxistes-léninistes / Ένωση Κομμουνιστικών Νεολαιών, μαρξιστικών-λενινιστικών (Γαλλία) USDP Ukrayins ka Sotsial-Demokratychna Partiya / Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Ανατολική Γαλικία) USDRP Ukrainian Social Democratic Workers Party / Ουκρανικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Εργατών (Ρωσία) USI Unione Sindacale Italiana / Ιταλική Συνδικαλιστική Ένωση USPD Unabhängige Sozialdemokratische Partei Deutschlands / Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (Γερμανία) WAVAW Women Against Violence Against Women / Γυναίκες Κατά της Βίας Κατά των Γυναικών (Καναδάς) WIRES Women s Information, Referral, and Enquiry Service / Υπηρεσία Ενημέρωσης, Αναφοράς και Έρευνας Γυναικών (Μεγάλη Βρετανία) WSPU Women s Social and Political Union / Κοινωνική και Πολιτική Ένωση Γυναικών (Μεγάλη Βρετανία) WTB Woytinsky-Tarnow-Baade / Βοϊτίνσκι-Τάρνοβ-Μπάαντε (Γερμανία) YCLs Young Communist Leagues / Ενώσεις Νέων Κομμουνιστών ZAG Zentralarbeitsgemeinschaft / Κεντρική Εργατική Συμφωνία

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ»

Σ ΤΙΣ 15 ΙΟΥΛΙΟΥ 1943, ο Γιάκομπ Γκενς (Jacob Gens), ο Εβραίος δικτάτορας του γκέτο της Βίλνα, συναντήθηκε με τους ηγέτες της Οργάνωσης των Ενωμένων Παρτιζάνων (FPO), που ήταν το παράνομο αντιστασιακό κίνημα του γκέτο. Παρότι ο Γκενς είχε δεχτεί να συμμορφωθεί με τις σκληρές απαιτήσεις των ναζιστών, προκειμένου να προστατεύσει όσο καλύτερα μπορούσε το λαό του, είχε ανοιχτή γραμμή επικοινωνίας με τους αντάρτες, κι αυτό για να εξυπηρετήσει το προσωπικό του συμφέρον. Η FPO είχε ιδρυθεί τον Ιανουάριο του 1942, όταν οι κομμουνιστικοί πυρήνες του γκέτο συμφώνησαν με τις διάφορες σιωνιστικές ομάδες να προετοιμάσουν από κοινού την ένοπλη αντίσταση. Η συμφωνία δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση: με το σχηματισμό του γκέτο, τον Σεπτέμβριο του 1941, η προηγούμενη πολιτική ηγεσία κατέρρευσε και οι προπολεμικές έχθρες δύσκολα μπορούσαν να ελεγχθούν. Οι πρωτοβουλίες προέρχονταν από τους νεότερους και ιδιαίτερα από τον Άμπα Κόβνερ (Abba Kovner), γενν. 1918), που ήταν ο κύριος εμπνευστής της FPO, παρότι επικεφαλής της τέθηκε ο παλιός και σεβάσμιος κομμουνιστής Ιτσάκ Βίτενμπεργκ (Itzhak Witenberg), εν μέρει λόγω των επαφών του με τις κομμουνιστικές οργανώσεις έξω από το γκέτο. Χωρίς να το γνωρίζουν οι ηγέτες της FPO, ο Γκενς είχε έναν ιδιαίτερο λόγο για να συγκαλέσει τη συνάντηση αυτή. Λίγες εβδομάδες νωρίτερα, οι ναζιστές είχαν καταφέρει να διαλύσουν τον παράνομο κομμουνιστικό πυρήνα της πόλης, αποσπώντας κάποιες πληροφορίες για τις επαφές του με τον Βίτενμπεργκ, ο οποίος βρισκόταν μέσα στο γκέτο, χωρίς ωστόσο να υποπτεύονται το ρόλο του στη FPO ή ακόμη και την ύπαρξη μιας ένοπλης εβραϊκής οργάνωσης. Στις 8 Ιουλίου, οι Γερμανοί ζήτησαν από τον Γκενς να τους παραδώσει τον Βίτενμπεργκ, ο οποίος είχε προλάβει στο μεταξύ να κρυφτεί. Μη μπορώντας να συγκρουστεί με τους Γερμανούς, ο Γκενς έπεισε με αυτό το τέχνασμα την ηγεσία της FPO να έρθει στην κατοικία του, όπου και συνελήφθη ο Βίτενμπεργκ. Μετά τη σύλληψη του τελευταίου, οι εξελίξεις επιταχύνθηκαν. Μαθαίνοντας τι συνέβαινε, μια ομάδα της FPO έστησε ενέδρα στους Λιθουανούς αστυνομικούς που συνόδευαν τον Βίτενμπεργκ, οπότε εκείνος κατάφερε να ξεφύγει. Συναντήθηκε με τους υπόλοιπους ηγέτες της FPO και αποφάσισαν να αμυνθούν, ακόμη και ένοπλα, αν κρινόταν αναγκαίο. Στις 3 το πρωί, ο Γκενς κάλεσε την αστυνομία του γκέτο και 445

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ τους στάρκε (τους «δυνατούς», μπράβους του υποκόσμου που χρησιμοποιούσε για να εξαναγκάζει σε υποταγή τους κατοίκους του γκέτο), κατηγορώντας τον Βίτενμπεργκ και τους κομμουνιστές ότι έθεταν σε κίνδυνο όλο τον πληθυσμό. Αν δεν παραδινόταν ο Βίτενμπεργκ, υποστήριξε ο Γκενς, οι ναζί θα τους σκότωναν όλους. Οι στάρκε επιχείρησαν να επιτεθούν στο καταφύγιο της FPO, υποστηριζόμενοι από την αστυνομία και πλήθη λαού. Η θέση της FPO έγινε πολύ δύσκολη. Οι άνθρωποί του μπορούσαν να υπερασπιστούν τον Βίτενμπεργκ μόνο αν πυροβολούσαν εναντίον άλλων Εβραίων, προκαλώντας την εξέγερση του λαού. Ο Γκενς είχε καταφέρει να απομονώσει τον Βίτενμπεργκ από τη μεγάλη πλειονότητα των κατοίκων του γκέτο (20.000 περίπου εκείνη την εποχή), οι οποίοι αισθάνονταν να κινδυνεύουν από τους δεσμούς του τελευταίου με τους κομμουνιστές έξω από το γκέτο. Οι ναζιστές μάλιστα εξέδωσαν το δικό τους τελεσίγραφο: Παραδώστε μας τον Βίτενμπεργκ ζωντανό, αλλιώς θα εισβάλουμε στο γκέτο. Ο Γκενς έστειλε μια αντιπροσωπεία από προύχοντες του γκέτο για να διαπραγματευτεί απευθείας με τη FPO. Μετά από πολλές και δύσκολες συζητήσεις, η τελευταία αποφάσισε ότι έπρεπε να παραδοθεί ο Βίτενμπεργκ. Στην ίδια απόφαση είχαν καταλήξει νωρίτερα και οι κομμουνιστές. Μετά την αγωνιώδη αναζήτηση και άλλων δυνατών λύσεων, ο Βίτενμπεργκ συμφώνησε με την απόφαση της FPO. Αφού συναντήθηκε προσωπικά με τον Γκενς, έφτασε με φρουρά μέχρι την πύλη του γκέτο, όπου τον περίμεναν οι Γερμανοί. Ήταν απόγευμα της 16ης Ιουλίου. Τη νύχτα αυτοκτόνησε με το υδροκυάνιο που του είχε δώσει ο Γκενς λίγες ώρες νωρίτερα. 1* Η ζωή στη ναζιστική κατοχή το 1939-45 έφερνε τους πολίτες της Ευρώπης αντιμέτωπους με τρομακτικά δύσκολες αποφάσεις. Στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, οι συνθήκες ήταν ακόμη πιο κτηνώδεις και απάνθρωπες, ενώ σε ό,τι αφορούσε τους Εβραίους τα πράγματα έφταναν σε απίστευτες ακρότητες. Οι πολιτικές αποφάσεις ήταν ένα μείγμα ωμότητας και μεγαλείου από τη μια πλευρά αφορούσαν τα πιο στοιχειώδη ζητήματα της καθημερινής επιβίωσης και από την άλλη ήταν φορτισμένες με τα πιο σύνθετα και υψηλά ηθικά νοήματα. Στο γκέτο της Βίλνα, όλοι οι δυνατοί τρόποι διαχείρισης της κατάστασης εκ μέρους του Εβραϊκού Συμβουλίου (Judenrat) η υποταγή στις απαιτήσεις των Γερμανών με σκοπό την τροποποίησή τους, η επιλογή ορισμένων κατηγοριών Εβραίων για παράδοση και όχι κάποιων άλλων, η προσφορά βοήθειας στους φτωχούς αντί για την πλήρη κολεκτιβοποίηση των πόρων και τα λοιπά είχαν τεράστιο ηθικό κόστος. 2 Το πλέον χρήσιμο από τα προστατευτικά μέτρα που μπορούσε να πάρει η ηγεσία ενός τέτοιου γκέτο, 446 * Οι σημειώσεις παρατίθενται στη σ. 841.

Η ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Ο «ΠΟΛΕΜΟΣ ΘΕΣΕΩΝ» όπως ήταν η χορήγηση αδειών εργασίας, σήμαινε ότι κάποιοι θα ωφελούνταν και κάποιοι θα βλάπτονταν. Κανένας δεν μπορούσε να αποφύγει τα τρομερά αυτά διλήμματα. Η ηθική στάση και συμπεριφορά των ανθρώπων δοκιμαζόταν καθημερινά. Όπως ήξεραν καλά ο Κόβνερ, ο Βίτενμπεργκ και οι σύντροφοί τους, κάθε αντίσταση έβλαπτε μάλλον παρά ωφελούσε τους διπλανούς τους. Οι πιθανότητες επιτυχίας ήταν ελάχιστες ενώ τα αντίποινα, τρομακτικά. Το δίλημμα του Βίτενμπεργκ παρουσιαζόταν στην κατεχόμενη Ευρώπη. Για παράδειγμα, η Χάνα Λέβι-Χας (Hanna Lévy-Hass), δασκάλα από το Μαυροβούνιο, ήταν ενεργό μέλος της κομμουνιστικής αντίστασης μόλις ξέσπασε ο πόλεμος. Όταν το φθινόπωρο του 1943 οι Γερμανοί κατέλαβαν την περιοχή, αντικαθιστώντας τους Ιταλούς πρώην συμμάχους τους, η Χάνα βρέθηκε στο Τσετίνιε μαζί με άλλους 30 Εβραίους. Ετοιμαζόταν να βγει στο βουνό, όταν έφτασε μια αντιπροσωπεία από τρεις Εβραίους. «Tο αντέχει η συνείδησή σου να βγεις στο βουνό και να θυσιάσεις 30 ομοεθνείς σου; Αν πας, πρέπει να ξέρεις ότι θα τουφεκιστούμε όλοι». Η Χάνα αποφάσισε να μείνει. Φυλακίστηκε μαζί με τους άλλους, εκτοπίστηκε το καλοκαίρι του 1944 στο Μπέργκεν-Μπέλσεν, από όπου τελικά κατάφερε να γλιτώσει με δυσκολία. 3 Η άνοδος του φασισμού στην Ευρώπη όχι μόνο έθεσε σε κίνδυνο τις δημοκρατικές κατακτήσεις των λαών της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου αλλά και τις ίδιες τις ανθρωπιστικές αξίες του πολιτισμού. Η νίκη επί του χιτλερισμού δεν προϋπέθετε μόνο μια διεθνή αντιφασιστική συμμαχία αλλά και τη σύμπηξη ενός ευρύτατου συνασπισμού για την υπεράσπιση και την ενίσχυση της δημοκρατίας στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, σύμβολο του οποίου έγινε η αντιφασιστική αντίσταση στη διάρκεια της περιόδου 1943-45. Όπως οι μαχητές του γκέτο της Βίλνα ενώθηκαν στη FPO, έτσι και οι κομμουνιστές, οι σοσιαλιστές, οι ριζοσπάστες κάθε απόχρωσης, οι φιλελεύθεροι και οι χριστιανοί σε κάθε σημείο της ευρωπαϊκής ηπείρου έβαλαν κατά μέρος τις αντιπαλότητές τους προκειμένου να υπηρετήσουν τον μεγάλο αυτό σκοπό. Αποτέλεσμα ήταν να αναπτυχθεί ένα τεράστιο δημοκρατικό κίνημα ένας πιο γενναιόδωρος και λιγότερο σεκταριστικός κομμουνισμός, που εμπνεόταν περισσότερο από ιδέες «εθνικών δρόμων για το σοσιαλισμό» παρά από το ένα και μοναδικό σοβιετικό μοντέλο ένας ριζοσπαστικοποιημένος εκ νέου σοσιαλισμός ένας φιλελευθερισμός πιο συμφιλιωμένος με τις ανάγκες του δημοκρατικού καθεστώτος και μια χριστιανοδημοκρατία που βιαζόταν να απαλλαγεί από το συντηρητισμό του παρελθόντος που είχε συνεργαστεί με το φασισμό. Οι πολιτικοί αυτοί σχηματισμοί εμπνέονταν από μια απτή αλλαγή στη στάση των ανθρώπων. Καθώς έβγαιναν από τον τρομακτικό εφιάλτη του πολέμου, οι πολίτες της Ευρώπης προσδοκούσαν έναν καλύτερο κόσμο. Υπήρχε μεγάλη κόπωση και, συνάμα, ανακούφιση για την επιστροφή στην ομαλή, προβλέψιμη και ασφαλή καθη- 447

ΣΦΥΡΗΛΑΤΩΝΤΑΣ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ μερινότητα. Ταυτόχρονα, όμως υπήρχε και μεγάλη χαρά, αισιοδοξία και πίστη στο μέλλον. Υπήρχε «ένα πνεύμα της Ευρώπης», όπως έλεγε ο τίτλος ενός ιδεαλιστικού φυλλαδίου της εποχής. 4 Αυτό αφορούσε τις στερήσεις και τα βάσανα των ανθρώπων σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Αυτά ήταν εν μέρει πολιτικά ο Βίτενμπεργκ, για παράδειγμα, είχε δραστηριοποιηθεί στο συνδικαλιστικό κίνημα, επικεφαλής του Συνδικάτου των Βυρσοδεψών και είχε μεγάλη πείρα στο παράνομο κομμουνιστικό κίνημα η συντρόφισσά του στην ηγεσία της FPO, η Σόνια Μαντέισκερ (Sonia Madeysker, γενν. 1914), πέρασε οχτώ χρόνια στις πολωνικές φυλακές. 5 Ωστόσο για τη μεγάλη πλειονότητα των Ευρωπαίων, τα κοινωνικά βάσανα της Μεγάλης Ύφεσης τους έδιναν την αίσθηση ότι δικαιούνταν κάτι καλύτερο. Την επαύριο της λήξης του Β Παγκοσμίου πολέμου, οι πολιτικές κουλτούρες της Ευρώπης είχαν σημαδευτεί από δύο ισχυρές μνήμες, εκείνη των θυσιών για τους κοινούς αγώνες και εκείνη των ανισοτήτων που ήταν ολοφάνερα άδικες. 448

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15 Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ: ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΑΝΑΒΑΛΛΕΤΑΙ Σ Ε ΑΝΤΙΘΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1871-1914, όταν η ειρήνη στην Ευρώπη κατέρρευσε λόγω κυρίως της βίας στις υπερπόντιες ευρωπαϊκές κτήσεις, το 1918-39 ήταν μια εποχή επανάστασης και αντεπανάστασης, εμφυλίου πολέμου, πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης και νέας κοινωνικής πόλωσης. Η κρατική τρομοκρατία και η διεθνής ένταση κορυφώθηκαν με τον Β Παγκόσμιο πόλεμο και τη γενοκτονία ολόκληρων λαών. Ωστόσο ανάμεσα σε όλα αυτά ξεχωρίζει ένα γεγονός: η περίοδος 1917-21 σημαδεύτηκε από την τελευταία γενική εξέγερση των ευρωπαϊκών λαών, μια αλυσιδωτή αντίδραση εξεγέρσεων στο κλασικό πρότυπο των οδοφραγμάτων του 19ου αιώνα, στη διάρκεια των οποίων τα παλιά καθεστώτα ανατράπηκαν και αντικαταστάθηκαν από νέα. Αργότερα σημειώθηκαν και άλλες εξεγέρσεις τα Λαϊκά Μέτωπα στην Ισπανία και τη Γαλλία το 1936, η αντίσταση των βαλκανικών λαών στη γερμανοϊταλική κατοχή, η ουγγρική εξέγερση του 1956, τα γεγονότα του Παρισινού Μάη το 1968, η Πορτογαλική Επανάσταση του 1974, οι επαναστάσεις των ανατολικών χωρών το 1989. Ωστόσο η μεθυστική εκείνη αίσθηση των λαϊκών κινημάτων και της γενικευμένης κοινωνιακής κρίσης, στη διάρκεια της οποίας παγιωμένες κοινωνικοοικονομικές και κρατικές δομές κατέρρεαν σαν τραπουλόχαρτα και ο ιστορικός ρους ήταν έτοιμος να αλλάξει πορεία ανά πάσα στιγμή, είχε παρέλθει ανεπιστρεπτί. Η αίσθηση του 1917 ότι όλα ήταν δυνατά, «η παρούσα δυνατότητα της επανάστασης», όπως είχε πει ο Γκέοργκ Λούκατς, είχε χαθεί. 1 Στα μέσα της δεκαετίας του 1920, το επαναστατικό όραμα άλλαξε. Πριν από το 1914, οι σοσιαλιστές σπάνια αναφέρονταν στο πώς θα καταλάβουν την εξουσία και ακόμη σπανιότερα στο πώς θα οικοδομήσουν το σοσιαλισμό. Ο Κάουτσκι και οι σύγχρονοί του στηρίζονταν στη σιδηρά λογική της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Η κοινωνική πόλωση και η αναπόφευκτη κρίση του καπιταλισμού θα έδιναν την εξουσία στους αναμένοντες σοσιαλιστές, που υποτίθεται ότι θα είχαν με το μέρος τους τη μεγάλη πλειονότητα του λαού. Απορρίπτοντας τον «αυτόματο μαρξισμό» της Δεύτερης Διεθνούς, ο Λένιν και ο Τρότσκι πίστεψαν ότι η επανάσταση θα επεκτα- 449