Τα Γιάννενα µετά το άνοιγµα των συνόρων µε την Αλβανία.

ΕΜΠ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΜΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Τα Γιάννενα µετά το άνοιγµα των συνόρων µε την Αλβανία. Φερενίκη Βαταβάλη ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005

ΕΜΠ - ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΜΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΣΧΕ ΙΑΣΜΟΣ ΧΩΡΟΥ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΟΛΕΟ ΟΜΙΑ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: ΜΑΡΙΑ ΜΑΝΤΟΥΒΑΛΟΥ Τα Γιάννενα µετά το άνοιγµα των συνόρων µε την Αλβανία. Φερενίκη Βαταβάλη ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2005 2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ευχαριστίες 6 Αρκτικόλεξα - Βραχυγραφίες 7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ 8 Υποθέσεις και ενδείξεις για την επίδραση του ανοίγµατος των συνόρων στα Γιάννενα 10 Μεθοδολογία έρευνας 12 ΚΕΦ.1 ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΝΙΣΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 15 1.1. Άνιση ανάπτυξη 15 1.2. Ο νέος ευρωπαϊκός χώρος 18 1.3. Βόρεια Ελλάδα και Βαλκάνια 20 ΚΕΦ.2 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΑ ΓΙΑΝΝΕΝΑ 24 2.1. Ιστορικό πλαίσιο για την ευρύτερη περιοχή 24 2.2. Η ταυτότητα των Ιωαννίνων ιστορικό περίγραµµα 34 2.2.1. Γεωγραφική θέση 34 2.2.2. Ιστορικό περίγραµµα 35 2.2. Σύγχρονα δεδοµένα 38 2.2.1. Πληθυσµός 39 2.2.2. Περίγραµµα οικονοµικών δραστηριοτήτων 42 2.2.3. Έργα υποδοµής και µεγάλα γεγονότα 46 ΚΕΦ3. ΜΕΤΑΛΛΑΓΕΣ ΣΕ ΚΡΙΣΙΜΟΥΣ ΤΟΜΕΙΣ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗ ΙΕΥΡΥΝΣΗ ΤΩΝ ΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1990 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ 48 3.1. Πληθυσµός 48 3.2. Εµπόριο 53 3.2.1 Εξαγωγικό εµπόριο 53 3.2.2. Εισαγωγικό εµπόριο 58 3.2.3. Τοπική εµπορική κίνηση 60 3.3. Οικοδοµική δραστηριότητα και αγορά ακινήτων 61 3

3.4. Επενδύσεις στην Αλβανία 65 3.5. Τραπεζικός κλάδος 70 3.6. Μετακινήσεις και µεταφορικές υποδοµές 72 ΚΕΦ4. ΡΑΣΗ ΦΟΡΕΩΝ ΜΕ ΕΜΦΑΣΗ ΣΤΗ ΙΕΥΡΥΝΣΗ ΤΩΝ ΙΑΣΥΝΟΡΙΑΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟ 1990 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ 77 4.1. ιοικητικές υπηρεσίες 77 4.1.1. Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων 77 4.1.2. ήµος Ιωαννιτών 79 4.1.3. Προξενείο Αλβανίας στα Γιάννενα 79 4.1.4. Εθνικό Ίδρυµα Υποδοχής και Αποκατάστασης Αποδήµων και Παλιννοστούντων Οµογενών Ελλήνων 80 4.1.5. Ελληνικός Οργανισµός Εξωτερικού Εµπορίου 81 4.1.6. Εµποροβιοµηχανικό και Επαγγελµατοβιοτεχνικό Επιµελητήριο Ιωαννίνων 84 4.2. Πανεπιστήµιο Ιωαννίνων 85 4.2.1 Πρωτόκολλα και συµφωνίες συνεργασίας 85 4.2.2. Όργανα και δράσεις 89 4.2.3. ιαπανεπιστηµιακά δίκτυα 95 4.3. Φορείς πολιτισµού 95 4.3.1. Ίδρυµα Βορειοηπειρωτικών Ερευνών 95 4.3.2. Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών και Ίδρυµα Μελετών Ιονίου και Αδριατικού Χώρου 96 4.3.3. Κέντρο Μελετών Ηπειρωτικής και Βαλκανικής Μουσικής Παράδοσης 97 4.4. Φορείς υγείας και πρόνοιας 98 4.4.1. Περιφερειακό Πανεπιστηµιακό Νοσοκοµείο Ιωαννίνων και Περιφερειακό Νοσοκοµείο «Γ.Χατζηκώστα» 98 4.4.2. Κέντρο Έρευνας και Υποστήριξης Θυµάτων Κακοποίησης και Κοινωνικού Αποκλεισµού 99 4.5. Άλλοι φορείς 100 4.5.1. Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδος Τµήµα Ηπείρου 100 4.5.2. Ήπειρος ΑΕ 101 4.5.4. Ίδρυµα Εγνατία Ηπείρου 102 4.5.5. Ευρωπαϊκό ίκτυο Ανθρωπιστικής Βοήθειας HUMANET 103 4.5.4. Φορείς του Νοµού Ιωαννίνων 104 ΚΕΦ5. ΟΨΕΙΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΥΝΑΜΙΚΕΣ 105 5.1. Επιπτώσεις από το άνοιγµα των συνόρων στα Γιάννενα 106 5.1.1. Ο νέος πληθυσµός της πόλης 106 5.1.2. Προκλήσεις για την τοπική οικονοµία 107 5.1.3. Ενεργοποίηση των τοπικών φορέων 109 4

5.2. Οι σχέσεις της πόλης µε την άλλη πλευρά των συνόρων 111 5.2.1. Η αναζωγόνωση των ιστορικών δεσµών 111 5.2.2. Γέφυρα µε τη ύση 113 5.3. Ζητήµατα ανάπτυξης για την «άλλη πλευρά» των συνόρων 114 5.4. Σχετικά µε την άνιση ανάπτυξη 116 ΠΗΓΕΣ 119 1. Βιβλιογραφία 119 2. Συνεντεύξεις 121 3. Αρχεία 124 4. Ηµερήσιος Τύπος 124 5. Σύνδεσµοι διαδικτύου 124 6. Μητρώα 125 7. Στατιστικά στοιχεία 125 8. Χάρτες και υπόβαθρα χαρτών 125 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 126 1. Χάρτης Ηπείρου και Νότιας Αλβανίας 127 2. Χρονικό ίδρυσης Τµηµάτων και Σχολών της τριτοβάθµιας εκπαίδευσης στα Γιάννενα 128 3. Πρόσφατες µελέτες σχετικές µε το θέµα της διπλωµατικής εργασίας 129 4. Αποτελέσµατα έρευνας για τις εξαγωγές των επιχειρήσεων του Νοµού Ιωαννίνων προς την Αλβανία Error! Bookmark not defined. SUMMARY 130 5

Ευχαριστίες Η εργασία αυτή δεν θα µπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς τη βοήθεια µίας σειράς ανθρώπων που συµµετείχαν, µε τον έναν ή τον άλλο τρόπο, στη συγκέντρωση και επεξεργασία των στοιχείων της έρευνας, αλλά και που µοιράστηκαν µαζί µου τους προβληµατισµούς τους και τις σκέψεις τους για το θέµα. Η συµβολή του καθενός έχει µοναδική σηµασία για την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας. Θα ήθελα λοιπόν να ευχαριστήσω θερµά για τη συµβολή τους τούς: Μαρία Μαντουβάλου, Καθηγήτρια ΕΜΠ, επιβλέπουσα εργασίας Dant Gumeni, Γενικό Πρόξενο Αλβανικού Προξενείου Ιωαννίνων Faik Dishnica, Προξενικό Σύµβουλο Αλβανικού Προξενείου Ιωαννίνων Γαβριήλ Παπαναστασίου, ήµαρχο Κεντρικού Ζαγορίου Ιωάννη ασκαλόπουλο, ιευθυντή Επιµελητηρίου Ιωαννίνων Άννα Ασηµακοπούλου, ιευθύντρια του Ιδρύµατος Εγνατία Ηπείρου Γεράσιµο Παπαηλία, ιευθυντή «Ήπειρος ΑΕ» Άγγελο Κίτσιο, Πρόεδρο Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής, µέλος Σ ΙΑΟΑ Ξενοφώντα Κουντούρη, Πρόεδρο ΙΒΕ Βάσω Κατσαδήµα, Προϊσταµένη ιεύθυνσης ιεθνών και ηµοσίων Σχέσεων Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων Μιχάλη Πορίκη, Προϊστάµενο Γραφείου ΟΠΕ Ηπείρου Βάσω Κωστή και Κωνσταντίνο Γαλάνη, ιεύθυνση Αστικής Κατάστασης, Αλλοδαπών και Μεταναστών, Περιφέρεια Ηπείρου Πέτρο Βούλγαρη, Υπεύθυνο Τµήµατος Κινήτρων και Περιφερειακής Ανάπτυξης, ιεύθυνση Σχεδιασµού και Ανάπτυξης, Περιφέρεια Ηπείρου Αντώνη Γούση, Περιφερειακό ιευθυντή Βορειοδυτικής Ελλάδος Τράπεζας Πειραιώς κ.βιτουλαδίτη και κ.λάκκα, Αστυνοµική ιεύθυνση Ιωαννίνων Ελένη Βήρου, σύµβουλο επικοινωνίας Νοµάρχη Ιωαννίνων Ντίνα Μπακόλα και Σοφία Τριάντου, Τµήµα Ευρωπαϊκών Προγραµµάτων Νοµαρχιακής Αυτοδιοίκησης Ιωαννίνων Ελένη Ζιώγα και Γιώργο Παπαϊωάννου, Τµήµα Απασχόλησης, ιεύθυνση Εµπορίου και Απασχόλησης, Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων Νίκο Παπαδιαµάντη, ιεύθυνση Προγραµµατισµού, Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων Βαγγέλη Ζαφείρη, ιεύθυνση Πολεοδοµίας και Περιβάλλοντος, Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Ιωαννίνων ηµήτριο Φίλη, διευθυντή ΚΤΕΛ Νοµού Ιωαννίνων Χάρη Μπινόλη και κ.βλάχου, Πνευµατικό Κέντρο ήµου Ιωαννιτών κ.χριστοπούλου, κ. Μαραβελάκη και κ.τριτάκη, Γενική Γραµµατεία Πληροφοριακών Συστηµάτων, Υπουργείο Οικονοµίας και Οικονοµικών Μαρία Γιατρέλη, ιεύθυνση Έγκρισης και Ελέγχου Ιδιωτικών Επενδύσεων, Υπουργείο Οικονοµίας και Οικονοµικών Μαρία Θεοχαροπούλου, διοικητικό υπάλληλο ΤΕΕ/ΤΗ Βικτορία Τσουµάνη, διοικητικό υπάλληλο Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων Εύη Κήτα, διοικητικό υπάλληλο ΙΚΕΠΠΕΕ «Σταύρος Σ. Νιάρχος» Άγγελο Κήτα και Κωνσταντίνο Τόλη, επιχειρηµατίες Γιώργο και Ηλία Ηγουµενίδη, κατασκευαστές Engell Shabani ή Πέτρο και Βασίλη από Κορυτσά Λουκά Τριάντη, αρχιτέκτονα και βέβαια τους δικούς µου αγαπηµένους ανθρώπους. 6

ΑΡΚΤΙΚΟΛΕΞΑ BIC DAC OECD UNESCO ΑΕ ΑΕΠ ΓΓΠΣ ΓΥΣ ΕΤΑΙ ΗΠΕΘΕ ΙΚΕΠΠΕΕ Σ ΕΗΜ ΕΙΕ ΕΙΥΑΠΟΕ ΕΜΠ ΕΟΚ ΕΟΜΜΕΧ ΕΣΥΕ ΗΠΑ ΙΑΟΑ ΙΒΕ Ι ΑΤΕΧ ΙΕΚ ΙΜΙΑΧ ΚΑΘΒ ΚΕ ΕΓΠΟ ΚΕΚ ΚΠΣ ΚΤΕΛ ΜΚΟ ΝΠΙ ΟΑΕ ΟΗΕ ΟΟΣΑ ΟΠΕ ΟΣΕ ΠΓ Μ Π ΠεΣΥΠ ΣΒΒΕ Σ ΟΕ ΤΕΕ/ΤΗ ΤΕΙ ΥΠΕΞ ΥΠΕΠΘ ΦΕΚ ΦΠΑ ΧΥΤΑ Business Innovation Center Development Assistance Committee Organization for Economic Cooperation and Development United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Ανώνυµη Εταιρεία Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν Γενική Γραµµατεία Πληροφοριακών Συστηµάτων Γεωγραφική Υπηρεσία Στρατού ηµοτική Επιχείρηση Τουριστικής Ανάπτυξης Ιωαννίνων ηµοτικό Περιφερειακό Θέατρο ιεθνές Κέντρο Παιδείας-Παράδοσης και Επαγγελµατικής Εκπαίδευσης ιοικητικό Συµβούλιο Εταιρεία Ηπειρωτικών Μελετών Εθνικό Ίδρυµα Ερευνών Εθνικό Ίδρυµα Υποδοχής και Αποκατάστασης Αποδήµων και Παλιννοστούντων Οµογενών Ελλήνων Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ευρωπαϊκή Οικονοµική Κοινότητα Ελληνικός Οργανισµός Μικρών-Μεσαίων Επιχειρήσεων και Χειροτεχνίας Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος Ηνωµένες Πολιτείες Αµερικής Ίδρυµα Αποκατάστασης Οµογενών εξ Αλβανίας Ίδρυµα Βορειοηπειρωτικών Ερευνών Ινστιτούτο ιαβαλκανικής Ανάπτυξης και Τεχνικής Ινστιτούτο Επαγγελµατικής Κατάρτισης Ίδρυµα Μελετών Ιονίου και Αδριατικού Χώρου Κέντρο Αποκατάστασης Θυµάτων Βασανιστηρίων Κέντρου ιδασκαλίας Ελληνικής Γλώσσας και Πολιτισµού Κέντρο Επαγγελµατικής Κατάρτισης Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης Κοινό Ταµείο Είσπραξης Λεωφορείων Μη Κυβερνητική Οργάνωση Νοµικό Πρόσωπο Ιδιωτικού ικαίου Οργανισµός Απασχόλησης Εργατικού υναµικού Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών Οργανισµός Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης Οργανισµός Προώθησης Εξαγωγών Οργανισµός Σιδηροδρόµων Ελλάδος Πρώην Γιουγκοσλαβική ηµοκρατία της Μακεδονίας Προεδρικό ιάταγµα Περιφερειακό Σύστηµα Υγείας και Πρόνοιας Σύλλογος Βιοµηχάνων Βορείου Ελλάδος Σώµα ίωξης Οικονοµικού Εγκλήµατος Τεχνικό Επιµελητήριο Ελλάδος / Τµήµα Ηπείρου Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ίδρυµα Υπουργείο Εξωτερικών Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευµάτων Φύλλο Εφηµερίδας της Κυβερνήσεων Φόρος Προστιθέµενης Αξίας Χώρος Υγειονοµικής Ταφής Απορριµµάτων ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ βλ. βλέπε δρχ. δραχµές εκατ. εκατοµµύρια Η/Υ ηλεκτρονικός υπολογιστής κ.α. και άλλα κτλ. και τα λοιπά µ. µέτρα Ν. Νόµος ό.π. όπως παραπάνω π.χ. παραδείγµατος χάρη π.χ. προ Χριστού σ. σελίδα χλµ. χιλιόµετρα 7

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η Ήπειρος, περικυκλωµένη από τα βουνά της Πίνδου και το Ιόνιο Πέλαγος, διαµόρφωσε µέσα στους αιώνες ένα πλούσιο πλέγµα σχέσεων στο εσωτερικό της και ένα ιδιάζον δίκτυο επαφών µε την υπόλοιπη Βαλκανική. Η ιστορία της πόλης των Ιωαννίνων συνδέεται άµεσα µε την ιστορία ολόκληρης της Ηπείρου, του γεωγραφικού χώρου µέσα στον οποίο αναπτύχθηκε η πόλη και ο οποίος καθόρισε σε µεγάλο βαθµό την ταυτότητά της. Παρότι τα Γιάννενα εµφανίζονται ως συγκροτηµένος οικισµός από τα βυζαντινά χρόνια, συστηµατική ανάπτυξή τους σηµειώνεται µόνο µετά την ενσωµάτωση της Ηπείρου στην Οθωµανική Αυτοκρατορία. Οι ανταλλαγές και οι µετακινήσεις µεταξύ των Ιωαννίνων και της περιοχής από το Γενούσο ποταµό µέχρι τον Αµβρακικό Κόλπο αναδεικνύουν τον κεντρικό ρόλο που διατηρεί η πόλη σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Οι θεσµοί και οι κοινωνικοοικονοµικές δοµές που δηµιουργούνται αυτή την εποχή κληροδοτήθηκαν στα µεταπελευθερωτικά χρόνια και επηρέασαν τη µελλοντική ανάπτυξη της πόλης. Η γραµµή των ελληνοαλβανικών συνόρων, χαραγµένη το 1913, πρόκειται να περιορίσει το ζωτικό χώρο των Ιωαννίνων. Κάτω από τις πολιτικές συγκυρίες της εποχής τα Γιάννενα βρέθηκαν στην πλευρά της Ελλάδας, ενώ τµήµα της περιφέρειάς τους βρέθηκε στην πλευρά της Αλβανίας. Η πολιτική της αποµόνωσης που ακολούθησε η Αλβανία µετά το Β Παγκόσµιο Πόλεµο διέκοψε κάθε είδους επικοινωνία και ανταλλαγή µεταξύ των περιοχών εκατέρωθεν της συνοριακής γραµµής. Κάτω από αυτές τις συνθήκες συρρικνώθηκε το πεδίο αναφοράς των Ιωαννίνων, οδηγώντας τελικά στην αποδυνάµωση του ρόλου της πόλης. Η κατάρρευση του σοσιαλιστικού καθεστώτος στην Αλβανία συνοδεύτηκε από την κατάρρευση του αδιαπέραστου ορίου της συνοριακής γραµµής. Η µέχρι πρότινος αποµόνωση της Αλβανίας διακόπηκε απότοµα, αποκαλύπτοντας τις µεγάλες διαφορές ανάµεσα στις δύο πλευρές των συνόρων. Από τη µία η ελληνική πραγµατικότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, των µεγάλων ρυθµών ανάπτυξης, της υψηλής -σε σχέση µε παλιότερες δεκαετίες- ποιότητας ζωής. Από την άλλη η αλβανική πραγµατικότητα του Χόντζα, της αποµόνωσης, της εξαθλίωσης. Υπό αυτούς τους όρους, το άνοιγµα των συνόρων συνοδεύτηκε από ροές και προς τις δύο κατευθύνσεις. Ροές ανθρώπων, αγαθών, κεφαλαίων και τεχνογνωσίας, που ξεπερνώντας τη διαχωριστική γραµµή ανάµεσα στις δύο εθνικές επικράτειες, διαµόρφωσαν δίκτυα κοινωνικών και οικονοµικών σχέσεων διεθνικού χαρακτήρα. Οι επιπτώσεις από τις ροές αυτές διαχύθηκαν στο εσωτερικό των δύο χωρών, ενώ µε µεγαλύτερη ένταση εκδηλώθηκαν στις παραµεθόριες περιοχές, την Ήπειρο και το Νότο της Αλβανίας. Αντίστοιχες ροές, αν και µε διαφορετικά χαρακτηριστικά συγκριτικά απ ότι αυτές της ελληνοαλβανικής µεθορίου, αναπτύχθηκαν µεταξύ της Ελλάδας και της Βουλγαρίας, καθώς και της Ελλάδας και της ΠΓ Μ, διαµορφώνοντας νέες συνθήκες στις παραµεθόριες περιοχές, στα βόρεια σύνορα της Ελλάδας. Το φαινόµενο αυτό δεν έχει τόσο να κάνει µε τις νέες τεχνολογίες, όσο µε την ίδια τη γεωγραφική εγγύτητα, τους ιστορικούς δεσµούς ανάµεσα στις περιοχές εκατέρωθεν των συνόρων και την εθνολογική και πολιτισµική συνάφεια ανάµεσα σε κοινότητες και εθνοτικές οµάδες, παράγοντες δηλαδή που διευκολύνουν την επικοινωνία. Κυρίως όµως, οι ροές αυτές σχετίζονται µε τις κοινωνικές και οικονοµικές διαφορές µεταξύ επιµέρους περιοχών σε αυτή τη ζώνη των Βαλκανίων. Η µαζική έξοδος µεταναστών από τις βαλκανικές χώρες προς την Ελλάδα, η δραστηριοποίηση ελληνικών επιχειρήσεων στα Βαλκάνια, η καθηµερινή διακίνηση 8

εµπορευµάτων και προς τις δύο πλευρές, οι ανταλλαγές επισκέψεων, ιδεών και προτύπων είναι µερικές από τις πτυχές της νέας κατάστασης στις παραµεθόριες περιοχές. Οι πρακτικές αυτές εξαρτώνται από την ύπαρξη της συνοριακής γραµµής, αλλά παράλληλα θέτουν το ίδιο το σύνορο υπό διαπραγµάτευση. Στο πλαίσιο αυτό διαµορφώνεται «ένα κοινωνικό πεδίο που τέµνει το εθνικό σύνορο και συνιστά σε µεγάλο βαθµό αποκατάσταση της ιστορικής ενότητας της περιοχής και την ενεργοποίηση δρόµων επικοινωνίας και σχέσεων, οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτισµικών, οι οποίες ίσχυαν στο παρελθόν µεταξύ οικογενειών, κοινοτήτων και εθνοτικών οµάδων» 1 και οι οποίες αποκτούν νέα διάσταση µέσα στο σηµερινό παγκόσµιο περιβάλλον. Η σχετική αποκατάσταση της συνέχειας του γεωγραφικού χώρου αποτελεί µία νέα πραγµατικότητα για τις περιοχές της ελληνοαλβανικής µεθορίου. Νέες προοπτικές διαµορφώθηκαν για µία ζώνη της ελληνικής επικράτειας που µέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 80 βρίσκονταν αποµονωµένη στα βορειοδυτικά σύνορα της Ελλάδας. Το πέρασµα της Ηπείρου από την αποµόνωση στην επικοινωνία υπέβαλε σε διαδικασία µετασχηµατισµού την περιοχή αυτή. Ο µετασχηµατισµός αυτός αποτυπώνεται, µε διαφορετικό τρόπο και ένταση, σε όλα τα επίπεδα της χωρικής οργάνωσης. Ειδικότερα για τον αστικό χώρο, µε δεδοµένο τη συνθετότητα των διεργασιών που συµβαίνουν σε αυτόν, καθίσταται σχετικά δύσκολος ο εντοπισµός των παραγόντων εκείνων που επηρεάζουν τη ζωή των Ιωαννίνων και συνδέονται µε το νέο χαρακτήρα της συνοριακής γραµµής. Στα Γιάννενα συµπυκνώνεται ένα µεγάλο µέρος των δραστηριοτήτων της ευρύτερης περιοχής. Αποτελούν το µεγαλύτερο αστικό κέντρο της Βορειοδυτικής Ελλάδας και τον κύριο πόλο ανάπτυξης της Ηπείρου. Οι δυναµικές που εκδηλώνονται τα τελευταία χρόνια στον αστικό χώρο συνδέονται τόσο µε την αναβάθµιση του ρόλου των Ιωαννίνων στο δίκτυο των ελληνικών πόλεων, όσο και µε τις προκλήσεις που προκύπτουν λόγω των µεταρρυθµίσεων στο εσωτερικό της Αλβανίας. Στόχος της εργασίας αυτής είναι η διερεύνηση των αλλαγών που έχουν σηµειωθεί στα Γιάννενα από το άνοιγµα των αλβανικών συνόρων το 1990 µέχρι σήµερα, ως αποτέλεσµα των διαφοροποιήσεων µεταξύ της ελληνικής και της αλβανικής κοινωνίας. Στην ουσία το άνοιγµα των συνόρων έδωσε νέα δυναµική στα Γιάννενα, χάρη στη γεωγραφική τους θέση, µία γεωγραφική θέση που για πολλές δεκαετίες τα είχε καταδικάσει σε αποµόνωση, αλλά και χάρη στο πλούσιο πλέγµα των τοπικών θεσµών. Η εργασία αυτή επιδιώκει να εντοπίσει πτυχές της ανάπτυξης των Ιωαννίνων που επηρεάστηκαν από το άνοιγµα των συνόρων, µέσα από τη µελέτη ορισµένων τοµέων της ζωής, καθώς και τη µελέτη της δράσης τοπικών φορέων, εντάσσοντάς τις επιµέρους επισηµάνσεις στο ευρύτερο αναπτυξιακό πλαίσιο. Οι αλλαγές που σηµειώθηκαν στα Γιάννενα σε µεγάλο βαθµό σχετίζονται µε ευρύτερους µετασχηµατισµούς που συντελέστηκαν τις τελευταίες δεκαετίες σε παγκόσµια κλίµακα και οι οποίες αποτυπώνονται σ ε τοπικό επίπεδο. Η προσέγγιση του θέµατος, διαπερνώντας σύντοµα τις θεωρίες της υπανάπτυξης και κάνοντας κάποιες γενικές παρατηρήσεις για τον τρόπο που συντελούνται σήµερα οι παγκόσµιες ανταλλαγές, προσπαθεί να αναδείξει, µέσα από το παράδειγµα των Ιωαννίνων, ζητήµατα σχετικά µε τις πρακτικές που εφαρµόζονται στις ανταλλαγές αυτές και τις µορφές που παίρνει η άνιση ανάπτυξη στη σύγχρονη εποχή. 1 Νιτσιάκος Βασίλης, Μάντζος Κώστας, «Μετανάστευση και σύνορα. Η Ήπειρος µετά το 1990. Η περίπτωση της επαρχίας Κόνιτσας», στο «Αφιέρωµα στην Ήπειρο», Γεωγραφίες, τεύχος 5, Εξάντας, καλοκαίρι 2003, σ.86. 9

Υποθέσεις και ενδείξεις για την επίδραση του ανοίγµατος των συνόρων στα Γιάννενα Σε γενικές συζητήσεις για την πόλη, Γιαννιώτες επαναλαµβάνουν ότι οι επιπτώσεις στην περιοχή τους από τις πολιτικές και οικονοµικές αλλαγές στην Αλβανία είναι αµελητέες. Αφετηρία της έρευνας είναι κάποιες υποθέσεις και κάποιες ενδείξεις που αντιστρατεύονται της κυρίαρχης αυτής αντίληψης. Υποθέσεις και ενδείξεις για τη ζωή στα Γιάννενα µετά το άνοιγµα των αλβανικών συνόρων και τις διαδικασίες που ενεργοποιήθηκαν ανάµεσα στις δύο πλευρές. Ποια είναι όµως η γενική κατάσταση στα Γιάννενα και στην άλλη πλευρά των συνόρων; Τα Γιάννενα αποπνέουν µία εικόνα γενικής άνθισης. Τα µεγάλα έργα υποδοµής, η δυναµική παρουσία του Πανεπιστηµίου, η άνοδος της τουριστικής κίνησης, η εξάπλωση της πόλης προς κάθε κατεύθυνση αποτελούν συνιστώσες της ανάπτυξης των Ιωαννίνων. Ο πληθυσµός της πόλης αυξάνεται. Οι παρεχόµενες υπηρεσίες δεν υστερούν σε τίποτα των υπηρεσιών σε άλλες µεγάλες ελληνικές πόλεις. Το φράγµα της αποµόνωσης από την υπόλοιπη Ελλάδα φαίνεται ότι έχει σπάσει οριστικά και τα Γιάννενα είναι πλέον ένα από τα πιο δυναµικά αστικά κέντρα της χώρας, παρόλο που εξακολουθούν να αντιµετωπίζουν σοβαρά προβλήµατα, όπως η φτώχεια και η ανεργία. Μόλις 60 χιλιόµετρα από την πρωτεύουσα της Ηπείρου βρίσκεται η ελληνοαλβανική συνοριακή γραµµή. Ωστόσο, η αναπτυξιακή απόσταση πέρα από τη γραµµή αυτή φαίνεται πολύ µεγαλύτερη. Χωράφια ακαλλιέργητα και εργοστάσια εγκαταλελειµµένα. Στο Αργυρόκαστρο, την πρώτη µεγάλη πόλη κοντά στην ελληνοαλβανική µεθόριο, πολλές από τις κατοικίες και τα καταστήµατα είναι άδεια, ενώ κόσµος συγκεντρώνεται έξω από το Ελληνικό Προξενείο. Επικρατεί µία εικόνα φυγής και εγκατάλειψης. Ένα µεγάλο εργοστάσιο ελληνικής ιδιοκτησίας για παραγωγή αναψυκτικών κοντά στα σύνορα, διαφηµιστικές πινακίδες για προϊόντα κινητής τηλεφωνίας, πολυτελή αυτοκίνητα, αυτοκίνητα µε ελληνικές πινακίδες, συναλλαγές µε ευρώ, ελληνικά προϊόντα στα καταστήµατα. Έχοντας κανείς µία γενική άποψη των συνθηκών στις δύο πλευρές των συνόρων µπορεί να υποθέσει ότι η κατάρρευση του έως πρότινος αδιαπέραστου ορίου και η αποκάλυψη των διαφορών ανάµεσα στις δύο πλευρές δηµιούργησε µία εξαιρετικά δυναµική κατάσταση. Η εµπειρία από τις συνέπειες στην οργάνωση του χώρου των πολιτικών αλλαγών στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων, µε χαρακτηριστικότερη την επανένωση της Γερµανίας, αποδεικνύει ότι σοβαρές ανατροπές στις κατά τόπους σχέσεις είναι δυνατό να προκληθούν σε κοντινές περιοχές µε έντονες αναπτυξιακές διαφορές όπου καταργείται ένα αυστηρό όριο. Η κατάργηση του συνόρου φέρνει στην επιφάνεια τις υφιστάµενες διαφορές, προκαλώντας ανταλλαγές και ροές µεταξύ των δύο πλευρών. Η µετάβαση της Αλβανίας στην οικονοµία της αγοράς διαµόρφωσε αυτοµάτως µία σχέση περιφέρειας - κέντρου, όπου κυρίως η Ελλάδα και η Ιταλία, δύο χώρες της ύσης µε καπιταλιστικό προσανατολισµό στην ανάπτυξής τους, αναλαµβάνουν το ρόλο του κέντρου, λόγω της γεωγραφικής εγγύτητας µε την Αλβανία. Οι περιοχές της ελληνικής επικράτειας που βρίσκονται κοντά στην ελληνοαλβανική µεθόριο, συµπεριλαµβανοµένου των Ιωαννίνων, επηρεάζονται άµεσα από τους νέους συσχετισµούς στην περιοχή, καθώς οι µικρές αποστάσεις διευκολύνουν τις ανταλλαγές και τις µετακινήσεις. 10

Επιστρέφοντας στα Γιάννενα και µε µία πιο προσεκτική µατιά, µπορεί κανείς να εντοπίσει τα σηµάδια των αλλαγών που συνέβησαν µετά το 1990. Τα σηµάδια αυτά σχετίζονται κατά κύριο λόγο µε την κίνηση στην ίδια την πόλη. Κάτοικοι της γειτονικής χώρας επισκέπτονται τα Γιάννενα για αγορές και φεύγουν από εκεί µε διαφόρων ειδών καταναλωτικά αγαθά, ενώ η πόλη αποτελεί πέρασµα προς και από την Αλβανία για τους χιλιάδες οικονοµικούς µετανάστες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Αυτοκίνητα µε αλβανικές πινακίδες κυκλοφορούν τόσο µέσα στην πόλη, όσο και στο κεντρικό επαρχιακό δίκτυο. Η κίνηση στις υπεραστικές συγκοινωνίες είναι σαφώς αυξηµένη. Η τοπική αγορά εργασίας αποκτά νέα χαρακτηριστικά, καθώς µεγάλος αριθµός απασχολούµενων, ειδικά στον κλάδο της οικοδοµής, προέρχεται από την Αλβανία. Νέος πληθυσµός από τη γειτονική χώρα έχει εγκατασταθεί στον αγροτικό χώρο γύρω από τα Γιάννενα, ενώ πολλοί είναι και οι Γιαννιώτες που για διάφορους λόγους επισκέπτονται την Αλβανία. Πολλοί µιλούν για κρούσµατα εγκληµατικότητας που πλήττουν την περιοχή, ιδιαίτερα σε σχέση µε τη διακίνηση ναρκωτικών και κλοπές αυτοκινήτων. Εάν µάλιστα γυρίσουµε στα πρώτα χρόνια µετά την αλλαγή του καθεστώτος στην Αλβανία, θα θυµηθούµε την κινητοποίηση της τοπικής κοινωνίας για την υποδοχή του κύµατος µεταναστών, που εισέρχονταν στην Ελλάδα από το µεθοριακό σταθµό της Κακαβιάς και στην πλειοψηφία τους διέρχονταν από τα Γιάννενα. Οι υποθέσεις σχετικά µε τις δυναµικές που προκύπτουν από τις διαφορές στην ανάπτυξης των δύο πλευρών και οι καθηµερινές ενδείξεις στη ζωή των Ιωαννίνων αποτελούν ουσιαστικά το σηµείο εκκίνησης της έρευνας. 11

Μεθοδολογία έρευνας Η έρευνα στηρίζεται στον εντοπισµό και την ανάλυση ορισµένων τοµέων στη ζωή των Ιωαννίνων που θεωρήθηκε ότι επηρεάστηκαν από το άνοιγµα των συνόρων και στη µελέτη της δράσης ορισµένων φορέων της πόλης που κρίθηκε ότι η εµπλοκή τους στην εξέλιξη των σχέσεων της πόλης µε την Αλβανία παρουσιάζει ενδιαφέρον. Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν πάνω στις δύο αυτές κατευθύνσεις πλαισιώνονται από ένα ιστορικό περίγραµµα για την ευρύτερη περιοχή, προκειµένου να είναι δυνατή η ερµηνεία ορισµένων σηµερινών φαινοµένων. Η επιλογή των τοµέων της ζωής και των τοπικών φορέων που εξετάστηκαν έγινε µε υποκειµενικά, αλλά όχι αυθαίρετα κριτήρια, καθώς προηγουµένως ελήφθησαν υπόψη κάποιες γενικές παράµετροι της ανάπτυξης των Ιωαννίνων. Η επιµονή στη µελέτη της δράσης τοπικών φορέων αποδίδεται στο ότι ένα µεγάλο µέρος των ανταλλαγών που συντελούνται µεταξύ Ιωαννίνων και Αλβανίας γίνεται µέσα από οργανωµένη συλλογική δράση. Από την άλλη πλευρά, είναι πολλές οι ανταλλαγές που στηρίζονται σε ιδιωτικές πρωτοβουλίες, συχνά µε αυθόρµητο χαρακτήρα, και οι οποίες επιδιώχθηκε να αποτυπωθούν ανά τοµέα. Ειδικότερα, η έρευνα ξεκίνησε µε συνεντεύξεις µε εκπροσώπους φορέων που ήταν γνωστό ότι έχουν ανάµιξη σε ζητήµατα που άπτονται του θέµατος ή που θεωρήθηκε ότι πιθανόν συµβαίνει κάτι τέτοιο, παρόλο που συχνά αυτό δεν επιβεβαιωνόταν. Σιγά σιγά άρχισε να αποκαλύπτεται ένα πλέγµα σχέσεων µεταξύ των τοπικών φορέων, που άνοιγε το δρόµο της έρευνας. Από τις συνεντεύξεις που πραγµατοποιήθηκαν αντλήθηκαν πληροφορίες για τη δράση των φορέων συνολικά, αλλά και σε σχέση µε ζητήµατα που προέκυψαν λόγω του ανοίγµατος των συνόρων, για επαφές µε άλλους φορείς και για εκτιµήσεις σχετικά µε την αντανάκλαση στη γιαννιώτικη κοινωνία της νέας κατάστασης στις ελληνοαλβανικές σχέσεις. Οι συνεντεύξεις επεκτάθηκαν σε πρόσωπα που λόγω επαγγέλµατος, καταγωγής ή προσωπικών ενδιαφερόντων θεωρήθηκε ότι µπορούν να συνεισφέρουν στην έρευνα µε ποιοτικά στοιχεία, εκτιµήσεις και διαπιστώσεις. Για το σκοπό αυτό κρίθηκε απαραίτητη η επαφή µε εµπόρους, µε κατασκευαστές και µε κατοίκους των Ιωαννίνων που έχουν κάποιου είδους σχέση µε την άλλη πλευρά των συνόρων. Ειδικά για την εξαγωγική δραστηριότητα των γιαννιώτικων επιχειρήσεων προς την Αλβανία, πραγµατοποιήθηκε τηλεφωνική έρευνα µε βάση κατάσταση των εξαγωγέων του Νοµού Ιωαννίνων που παραχωρήθηκε από το Τµήµα Μητρώου του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων. Το υλικό των συνεντεύξεων αποτελεί τον κορµό της έρευνας. Για αυτό το λόγο, επιδιώχθηκε η επαφή µε φορείς και πρόσωπα από διαφορετικούς χώρους, προκειµένου συγκεντρωθούν απόψεις και εµπειρίες από διάφορες πλευρές. Έτσι έγινε δυνατό να αναπτυχθεί πολύπλευρα το θέµα, καλύπτοντας από ζητήµατα διοίκησης και επιχειρηµατικότητας, έως ζητήµατα εκπαίδευσης και πολιτισµού. Παράλληλα, έγινε έρευνα πάνω στις υφιστάµενες βιβλιογραφικές πηγές που σχετίζονται µε το θέµα, µε έµφαση σε πρόσφατες µελέτες που εξετάζουν θέµατα σχετικά µε το αντικείµενο της εργασίας αυτής 2. Για το σκοπό αυτό έγινε αναλυτική αναζήτηση στις βιβλιοθήκες των Ιωαννίνων και συγκεκριµένα στις βιβλιοθήκες της ΕΗΜ, του Ιδρύµατος Εγνατία Ηπείρου, της εταιρείας Ήπειρος ΑΕ, του Κέντρου Επιχείρησης και Καινοτοµίας Ηπείρου, του ΙΒΕ και στη Ζωσιµαία Βιβλιοθήκη. 2 Αναλυτικός κατάλογος των µελετών αυτών παρατίθεται στο παράρτηµα του παρόντος τεύχους. 12

Επίσης, στοιχεία για την έρευνα συλλέχτηκαν από µητρώα και αρχεία φορέων και προσώπων. Συγκεκριµένα, στοιχεία της έρευνας προέρχονται από τα αρχεία του ΙΚΕΠΠΕΕ «Σταύρος Σ. Νιάρχος», του Γραφείου ΟΠΕ Ηπείρου, της ιεύθυνσης Έγκρισης και Ελέγχου Ιδιωτικών Επενδύσεων του Υπουργείου Οικονοµίας και Οικονοµικών και το προσωπικό αρχείο του Άγγελου Κίτσιου, από τα µητρώα µελών του ΤΕΕ/ΤΗ και του Επιµελητηρίου Ιωαννίνων, καθώς και από το µητρώο επιχειρήσεων της Γενικής Γραµµατείας Πληροφοριακών Συστηµάτων του Υπουργείου Οικονοµίας και Οικονοµικών. Ακόµα συγκεντρώθηκαν ποσοτικά στοιχεία σχετικά µε τον πληθυσµό, τις επιχειρήσεις, τις οικονοµικές και οικοδοµικές δραστηριότητες από την ΕΣΥΕ, τη Γενική Γραµµατεία Πληροφοριακών Συστηµάτων και τη ιεύθυνση Έγκρισης και Ελέγχου Ιδιωτικών Επενδύσεων του Υπουργείου Οικονοµίας και Οικονοµικών, το Επιµελητήριο Ιωαννίνων και τη ιεύθυνση Αστικής Κατάστασης, Αλλοδαπών και Μεταναστών της Περιφέρειας Ηπείρου. Τα στοιχεία αυτά συνδυάστηκαν µε τις ποιοτικές πληροφορίες που αντλήθηκαν από τις συνεντεύξεις, µε σκοπό να διαµορφωθεί µία κατά το δυνατό πλήρης εικόνα για το θέµα. Το διαδίκτυο αποτέλεσε πλούσια πηγή πληροφοριών για όλα τα θέµατα που εξετάστηκαν, όπως για τη δράση των τοπικών φορέων, για πολιτικές, για επιµέρους πρωτοβουλίες, για την τοπική επικαιρότητα, κτλ. Η έρευνα που εκπονήθηκε σε καµία περίπτωση δεν εξάντλησε τις διαθέσιµες πηγές. Ουσιαστικά ερευνήθηκαν οι πηγές εκείνες που θεωρήθηκε ότι µπορούν να προσφέρουν πιο πλούσια στοιχεία για τις αναπτυξιακές δυναµικές των Ιωαννίνων µετά το άνοιγµα των συνόρων. Αν και η έρευνα δεν κάλυψε όλες τις πιθανές πηγές πληροφοριών, σε πολλές περιπτώσεις απαιτήθηκε να προχωρήσει στον εντοπισµό ιδιαίτερα λεπτών πτυχών σε φαινόµενα και δράσεις, προκειµένου να περιγραφούν οι διαστάσεις της επίδρασης στα Γιάννενα από το άνοιγµα των συνόρων. Η συνθετότητα των καταστάσεων πολλές φορές δεν επιτρέπει τον εύκολο εντοπισµό των πληροφοριών που αναζητούνται, µε αποτέλεσµα να είναι αναγκαίο να επεκταθεί η µελέτη κάθε διαθέσιµης πηγής σε βάθος. Το θέµα της εργασίας δηµιούργησε πολλά ερωτήµατα για την άλλη πλευρά των συνόρων. Σε αυτό το πλαίσιο πραγµατοποιήθηκε µία σύντοµη επίσκεψη στη Νότια Αλβανία και συγκεκριµένα στο Αργυρόκαστρο. Σκοπός της επίσκεψης δεν ήταν τόσο η εκπόνηση έρευνας πάνω σε θεµατικά πεδία που θίχτηκαν στο πλαίσιο της εργασίας αυτής, όσο η διαµόρφωση µίας γενικής εικόνας για τις περιοχές της αλβανικής επικράτειας κοντά στα ελληνοαλβανικά σύνορα. Τέλος, πρέπει να διευκρινιστεί ότι η αναφορά στα Γιάννενα παραπέµπει σε µία γεωγραφική περιοχή πολύ ευρύτερη των διοικητικών ορίων του ήµου Ιωαννιτών, καθώς η επιρροή της πόλης επεκτείνεται στο σύνολο της πεδιάδας των Ιωαννίνων 3. Παραπέµπει σε µία γεωγραφική περιοχή που περιλαµβάνει την ιστορική πόλη και τους οικισµούς που την περιβάλλουν, όπου στη διάρκεια του χρόνου έχουν αναπτυχθεί συνεκτικά δίκτυα ανθρώπινων δραστηριοτήτων επιτρέποντάς µας να µιλάµε για µία χωρική ενότητα. εν υπάρχουν σαφή όρια για να προσδιοριστεί η ενότητα αυτή. Ωστόσο, για µεθοδολογικούς λόγους και προκειµένου να αξιοποιηθούν τα διαθέσιµα στοιχεία, ορίζεται ως ευρύτερη περιοχή των Ιωαννίνων η γεωγραφική περιοχή που περιλαµβάνει τους καποδιστριακούς ήµους Ιωαννιτών, Ανατολής, Πασσαρώνος, Περάµατος, Παµβώτιδος και Μπιζανίου, καθώς και την 3 Βλ.«ίκτυο πόλεων για την ενσωµάτωση της µετανάστευσης - Intemmigra µετανάστευση και χωρική ανάπτυξη σε αστικά κέντρα και περιοχές της υπαίθρου στην Ήπειρο», Πάντειο Πανεπιστήµιο Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης, Υπουργείο Εθνικής Οικονοµίας, Περιφέρεια Ηπείρου, 2001. 13

Κοινότητα της Νήσου. Η περιοχή αυτή, που επισηµαίνεται στο χάρτη που ακολουθεί, εµφανίζει ένα πυκνό πλέγµα ανθρώπινων σχέσεων, το οποίο αποτελεί οργανικό κοµµάτι του αστικού κέντρου των Ιωαννίνων. Να σηµειωθεί ωστόσο ότι σε πολλές περιπτώσεις η έρευνα επεκτάθηκε έξω από τα όρια της περιοχής που περιγράφηκε ως ευρύτερη περιοχή Ιωαννίνων, µε αναφορές στο σύνολο του Νοµού Ιωαννίνων ή της Ηπείρου, διότι βέβαια οι επιπτώσεις των ανταλλαγών ανάµεσα στις δύο πλευρές των συνόρων διαχέονται στο χώρο. Εντοπισµός ευρύτερης περιοχής Ιωαννίνων (Υπόβαθρο: Βασίλης Μπίρµπος). 14

ΚΕΦ.1 ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΑΝΙΣΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΚΑΙ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΩΝ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ 1.1. Άνιση ανάπτυξη Αν και η έννοια της «άνισης ανάπτυξης» είχε απασχολήσει αρχικά τους θεωρητικούς του 19 ου αιώνα, αποτελεί αντικείµενο θεωρητικής διερεύνησης κυρίως τη δεκαετία του 70, µαζί µε την ανάκαµψη της µαρξιστικής θεωρίας και στο πλαίσιο του γενικότερου προβληµατισµού για τη γιγάντωση του χάσµατος µεταξύ των πλούσιων και των φτωχών χωρών του κόσµου. Οι θεωρίες της υπανάπτυξης προβάλλουν σαν απάντηση στις θεωρίες του εξελικτισµού της δεκαετίας του 50 που υποστήριζαν ότι η εξάπλωση του δυτικού κεφαλαίου, της τεχνολογίας και των δυτικών αξιών θα γεφυρώσουν σταδιακά το χάσµα ανάµεσα στις πλούσιες και τις φτωχές, τις αγροτικές και τις βιοµηχανικές κοινωνίες 4. Η πραγµατικότητα όµως αποδεικνύει ότι οι ανισότητες διαρκώς διευρύνονται και η µεγαλύτερη ενσωµάτωση των φτωχών χωρών στο παγκόσµιο καπιταλιστικό σύστηµα δηµιουργεί περισσότερα προβλήµατα απ όσα λύνει, αντίθετα µε όσα προέβλεπαν οι οικονοµολόγοι της εξελικτικής προσέγγισης. Οι φτωχές χώρες, κάθε µία µε τις δικές της ιδιαιτερότητες, όπως αυτές διαµορφώθηκαν µέσα στο χρόνο και λόγω των ιστορικών και κοινωνικών συγκυριών, βρίσκονται σε σχέση υποτέλειας και εξάρτησης από τις πλούσιες χώρες της ύσης. Στο δεύτερο µισό του 20 ου αιώνα, αρχίζει η ενσωµάτωση των χωρών αυτών στο παγκόσµιο καπιταλιστικό σύστηµα σαν «παραρτήµατα των πανίσχυρων µητροπολιτικών οικονοµιών» 5, αρχίζει δηλαδή η µετάβασή τους στον «περιφερειακό καπιταλισµό». Ο µετασχηµατισµός των οικονοµικών δοµών στις προκαπιταλιστικές κοινωνίες, επιφέρει σηµαντικό πλήγµα στις κοινωνίες αυτές, δεδοµένου ότι η καταστροφή της βιοτεχνίας δεν συνοδεύεται από την ανάπτυξη νέων παραγωγικών µηχανισµών. Η θεωρία των πολλαπλασιαστικών επιπτώσεων των επενδύσεων, σε αντίθεση µε τον κεντρικό καπιταλισµό, δεν µπορεί να επεκταθεί στην περιφέρεια, καθώς οι επενδύσεις του ξένου κεφαλαίου, δεν συµβάλλουν στην ανασυγκρότηση της αποδιαρθρωµένης τοπικής οικονοµίας, εξαιτίας του εξωστρεφούς χαρακτήρα τους 6. Τελικά, η εφαρµογή του καπιταλιστικού συστήµατος στις φτωχές χώρες, όχι µόνο δε βελτιώνει τη ζωή των ντόπιων, αλλά εισάγει προβλήµατα, άγνωστα µέχρι τότε στις κοινωνίες τους, που συνδέονται µε αλλαγές στον καθηµερινό τρόπο ζωής, στην ιδιοκτησία της γης, στους θεσµούς και στις αξίες, και τα οποία διαρκώς διογκώνονται. Ευνοηµένες από την κατάσταση αυτή είναι οι πλούσιες χώρες. Με αυτή την έννοια, ο όρος «άνιση ανάπτυξη» µπορεί να γενικευτεί σε όλες εκείνες τις διαφοροποιήσεις που παρατηρούνται από το ένα µέρος στο άλλο, όσον αφορά στο οικιστικό περιβάλλον και τις κοινωνικές δοµές που το συνοδεύουν 7. Μέσα σε ένα πλούσια διαφοροποιηµένο γεωγραφικό περιβάλλον, µε µεγάλη ποικιλία φυσικών χαρακτηριστικών και προϊόντων της ανθρώπινης παραγωγικότητας, εισάγεται, διαδίδεται και αναπτύσσεται ο καπιταλισµός 8, µε αποτέλεσµα η άνιση ανάπτυξη να εµφανίζεται ως η κινητήρια δύναµη του καπιταλιστικού συστήµατος και να προκαλείται από τη διακίνηση του κεφαλαίου. Ο συσχετισµός αυτός αποδίδεται 4 Μουζελής Νίκος, «Νεοελληνική κοινωνία. Όψεις υπανάπτυξης.», Εξάντας, Αθήνα, 1978, σ.86-87. 5 Ό.π. 6 Σαµίρ Αµίν, «Η άνιση ανάπτυξη», Καστανιώτης, Αθήνα, 1976, σ.197-199. 7 «Tερατουπόλεις εκρηκτικών ανισοτήτων», συνέντευξη του Nτέιβιντ Xάρβεϊ, Καθηµερινή, 27/2/2005. 8 Harvey David, «Άνιση γεωγραφική ανάπτυξη», στο Χατζηµιχάλης Κωστής (επιµ.), «Περιφερειακή ανάπτυξη και πολιτική», Εξάντας, 1992, σ.99. 15

στο εγγενές χαρακτηριστικό του καπιταλισµού να δηµιουργεί διαρκώς συγκεντρώσεις πλούτου και κεφαλαίου από τη µία, φτώχειας και καταπίεσης από την άλλη. Με αυτή την οπτική η υπανάπτυξη είναι µία ενεργητική έννοια, καθώς έπεται της ανάπτυξης 9. Οι υπανάπτυκτες κοινωνίες θεωρούνται υπανάπτυκτες όταν συγκρίνονται µε ένα συγκεκριµένο τύπο ανάπτυξης που πάντα ταυτίζεται µε αυτόν της ύσης. Από τη στιγµή που ξεκινά η «ανάπτυξή» τους σύµφωνα µε αυτόν τον τύπο, από τη στιγµή δηλαδή που εγκαταλείπουν τη σχετική στατικότητά τους, γίνονται «υπανάπτυκτες». Αποκτούν δηλαδή ένα ρόλο συµπληρωµατικό σε σχέση µε τις ανεπτυγµένες κοινωνίες, ο οποίος δύσκολα µπορεί να αντιστραφεί. Σε γεωγραφικό επίπεδο, η έννοια της άνισης ανάπτυξης επεκτείνεται πέρα από τη σχέση µεταξύ πλούσιων και φτωχών χωρών, Βορρά και Νότου, Πρώτου και Τρίτου Κόσµου. Η διαιρέσεις της εργασίας που αντιστοιχούν σε κοινωνικές τάξεις διαµορφώνουν άνισες σχέσεις, οι οποίες αποτυπώνονται σε όλα τα επίπεδα του χώρου 10. Οι κοινωνικές τάξεις υπάρχουν ακριβώς επειδή υπάρχει µία σχέση µεταξύ τους, µια σχέση που ορίζει τη θέση του κυρίαρχου και του υποτελούς. Η άνιση ανάπτυξη του χώρου, µε τη διαµόρφωση κέντρων και περιφερειών, είναι αναγκαίο να συσχετιστεί µε αυτές τις άνισες σχέσεις στην παραγωγή, διότι ο καπιταλισµός χρειάζεται µία ιεραρχία 11. «Ίσως µάλιστα [ο καπιταλισµός] δεν θα είχε αναπτυχθεί καθόλου χωρίς την υπηρετική εργασία του άλλου» 12. Σήµερα, η συζήτηση σχετικά µε την άνιση ανάπτυξη εξακολουθεί να είναι επίκαιρη. Τα σύγχρονα δεδοµένα δίνουν νέες διαστάσεις στο κυρίαρχο καπιταλιστικό σύστηµα ανάπτυξης, χωρίς ωστόσο να αλλάζει η φύση του 13, αλλά και χωρίς να είναι τελείως σαφείς οι ακολουθούµενες πρακτικές. Τα νέα τεχνολογικά µέσα εκµηδενίζουν τις αποστάσεις και η «χωροοικονοµία του καπιταλισµού» 14 τείνει να διαµορφώσει έναν «κόσµο χωρίς όρια» 15, στον όποιο κινούνται εύκολα αγαθά, κεφάλαια, εργατικό δυναµικό και τεχνογνωσία. Ωστόσο, όπως και παλιότερα, «τα χρησιµοποιούµενα µέσα για να επιτευχθεί αυτός ο σκοπός, περιέχουν την παραγωγή νέων γεωγραφικών διαφοροποιήσεων, που δηµιουργούν νέα εµπόδια τα οποία πρέπει να ξεπεραστούν» 16. Ενδεικτική των σύγχρονων τάσεων είναι η δυναµική εµφάνιση των νέων βιοµηχανικών χωρών στην ασιατική ήπειρο και ιδιαίτερα της Κίνας. Η συγκέντρωση της βιοµηχανικής παραγωγής στις χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας στη διάρκεια της δεκαετίας του 90 και µέχρι σήµερα αποτελεί µία από τις κυρίαρχες τάσεις της παγκόσµιας οικονοµίας, η οποία προκάλεσε σηµαντικές ανακατατάξεις στις βιοµηχανικές χώρες του Βορρά. Το χαµηλό κόστος παραγωγής στις χώρες της Ασίας, η ελαστικότητα ως προς τους περιβαλλοντικούς όρους και οι φορολογικές διευκολύνσεις ήταν οι κύριοι παράγοντες που έστρεψαν το επενδυτικό ενδιαφέρον στην Ασία, καθώς «ο πειρασµός των καπιταλιστών [...] να επενδύσουν εκεί που τα 9 Μοδινός Μιχάλης, «Από τον κήπο της Εδέµ στο καθαρτήριο», Εξάντας, Αθήνα, 1988. 10 Massey Doreen, Uneven development: social change and spatial divisions of labour, από το Uneven Re-Development. Cities and Regions in Transition, The Open University, 1999, σ.250-251. 11 Βλ. Braudel Fernand, «Η δυναµική του καπιταλισµού», Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1992, σ.57-58. 12 Braudel, ό.π., σ.69. 13 Ο καπιταλισµός εξακολουθεί να θεµελιώνεται στην εκµετάλλευση των διεθνών πόρων και δυνατοτήτων, τείνοντας προς ολόκληρο τον κόσµο, στηρίζεται σε µονοπώλια και δεν καλύπτει ολόκληρη την οικονοµία, παρά τις οικονοµικές δραστηριότητες της κορυφής ή εκείνες που τείνουν προς την κορυφή, ό.π. σ.81-82. 14 Harvey, ό.π., σ.100. 15 Borderless world, όπως τον ονοµάζει ο John Allen στο άρθρο Global Worlds στο Allen John, Massey Doreen, (ed.) Geographical Worlds, The Open University, 1995, σ.110. 16 Harvey, ό.π., σ.100. 16

κέρδη είναι υψηλότερα, αποτελεί µία µακροχρόνια µη ανατρέψιµη τάση» 17. Η µεταφορά επενδύσεων σε περιφερειακές χώρες προκάλεσε εκτεταµένη αποβιοµηχάνιση στις χώρες του κέντρου, οδηγώντας στην ανεργία µεγάλο µέρος του πληθυσµού. Στις διαδικασίες αυτές η γεωγραφική απόσταση αποκτά νέο χαρακτήρα. Η «χωροχρονική συµπίεση», που περιγράφει η Doreen Massey, επηρεάζοντας διαφορετικά τις επιµέρους κοινωνικές οµάδες, αναφέρεται «σε µετακινήσεις και επικοινωνία που διαπερνούν το χώρο σε διεύρυνση των γεωγραφικών αποστάσεων που αντιστοιχούν στις κοινωνικές επαφές και σχέσεις, αλλά και στο βίωµα που αποκοµίζουµε απ όλα αυτά» 18. Οι φυσικές αποστάσεις για άλλους εξανεµίζονται και για άλλους διευρύνονται, µε αποτέλεσµα την αύξηση της κοινωνικής απόστασης µεταξύ ευνοηµένων και µη, µεγαλώνοντας τις ανισότητες µεταξύ των κοινωνικών τάξεων. Γενικά έχει διαµορφωθεί ένα περιβάλλον ρευστότητας, όπου άλλοτε υποβιβάζεται η σηµασία της γεωγραφικής εγγύτητας χάρη στις υποδοµές µεταφορών και επικοινωνιών και άλλοτε τονίζονται τα συγκριτικά πλεονεκτήµατα σε τοπικό επίπεδο. Ενώ λοιπόν οι σχέσεις, ιδιαίτερα για ό,τι βρίσκεται στις υψηλές βαθµίδες της καπιταλιστικής οικονοµίας, αναπτύσσονται ανεµπόδιστα σε παγκόσµιο επίπεδο, είναι σαφές ότι πλήθος σχέσεων επηρεάζονται από τις γεωγραφικές αποστάσεις. Οι µεγάλες οικονοµικές δυνάµεις του κέντρου διατηρούν στενότερες οικονοµικές σχέσεις και δέχονται µεγαλύτερο αριθµό οικονοµικών µεταναστών από το κοντινό τους περιβάλλον 19. Οι χώρες της περιφέρειας αποτελούν µία µεγάλη οικονοµική ενδοχώρα για τις χώρες του κέντρου και η γεωγραφική γειτνίαση ευνοεί τις ανταλλαγές. Χάρτης χρήσεων γης στο δυτικό άκρο της παραµεθόριας ζώνης µεταξύ ΗΠΑ και Μεξικού, στη θέση των πόλεων San Diego και Tijuana (Pezzoli κ.ά., «Transborder City-Regions and the Quest for Integrated Regional Planning: Challenges posed by disarticulated infrastructures, fragmented ecologies of knowing, and uneven development», 2001). 17 Ό.π. 18 Massey, «Η παγκοσµιότητα του τοπικού», Η Νέα Οικολογία, εκέµβριος 1995, σ.56. 19 Home region, όπως το ονοµάζει ο John Allen στο άρθρο Global Worlds στο Allen, Massey, ό.π. 17

Οι ΗΠΑ και ο Καναδάς συνδέονται κυρίως µε τη Λατινική Αµερική, η υτική Ευρώπη µε τη Ανατολική, η Ιαπωνία µε την Ανατολική Ασία και τα νησιά της Ωκεανίας, οι χώρες του Περσικού Κόλπου µε τη Μέση Ανατολή. Ασφαλώς τέτοιες σχέσεις δεν αναπτύσσονται µόνο ανάµεσα σε µεγάλες οµάδες κρατών, αλλά και σε µικρότερες γεωγραφικές κλίµακες, όπως π.χ. µεταξύ δύο κρατών (Ελλάδα και Αλβανία), µεταξύ περιφερειών της ίδιας χώρας (Βόρεια και Νότια Ιταλία), µεταξύ πόλεων (San Diego και Tijuana, στα σύνορα µεταξύ ΗΠΑ και Μεξικού), χωρίς βέβαια να αποκλείεται ότι κάποιο από αυτά τα επίπεδα δεν εντάσσεται σε ένα ευρύτερο επίπεδο ή δεν συγκροτείται από σχέσεις χαµηλότερων επιπέδων. Η ιεραρχία των γεωγραφικών περιοχών, ανάλογα µε την ανάπτυξή τους, κάθε άλλο παρά µε τυχαίο τρόπο εµφανίζεται στο χώρο: «όσο αποµακρυνόµαστε από το θριαµβικό πόλο, εµφανίζονται [ζώνες] όλο και λιγότερο ευνοηµένες» 20. 1.2. Ο νέος ευρωπαϊκός χώρος Οι ανακατατάξεις στην οργάνωση του ευρωπαϊκού χώρου που ακολουθούν το εύτερο Παγκόσµιο Πόλεµο, οδήγησαν στη διαίρεση της Ευρώπης σε δύο µεγάλες ενότητες µε µηδενικές σχέσεις µεταξύ τους: τις χώρες της ΕΟΚ 21 στη ύση, µε καπιταλιστική ανάπτυξη, και τις χώρες της ΚΟΜΕΚΟΝ στην Ανατολή, µε κεντρικά προγραµµατισµένη οικονοµία 22. Οι ενότητες αυτές παρουσίαζαν στο εσωτερικό τους διαφοροποιήσεις στην ανάπτυξη και στις εξαρτήσεις 23. Κάποιες από τις διαφοροποιήσεις αυτές διατηρούνται µέχρι και σήµερα. Οι µεγάλες πολιτικές ανακατατάξεις που συντελούνται τη δεκαετία του 90, µε την πτώση των κοµµουνιστικών καθεστώτων, διαµορφώνουν ένα νέο οικονοµικό περιβάλλον στη γηραιά ήπειρο. Η κατάρρευση του «σιδηρού παραπετάσµατος» και η µετάβαση των σοσιαλιστικών κοινωνιών στην οικονοµία της αγοράς αναδεικνύει νέες ανισότητες που λειτουργούν εν γένει προς όφελος των χωρών και των µεγάλων εταιρειών της ύσης. Εργατικό δυναµικό από τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων αναζητά νέες ευκαιρίες απασχόλησης στις χώρες της υτικής Ευρώπης. Μέρος της βιοµηχανικής παραγωγής µεταφέρεται στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης για λόγους που συνδέονται µε το χαµηλό κόστος εργασίας, τις πρώτες ύλες και την είσοδο στις αγορές των χωρών αυτών 24, ενώ η εν λόγω τάση ευνοείται από τις υφιστάµενες υποδοµές, όσο και από το κατάλληλα εκπαιδευµένο εργατικό δυναµικό. Κυρίως όµως µία υπερµεγέθης οικονοµική ενδοχώρα αναδεικνύεται για τις αναπτυγµένες χώρες της ύσης, όπου µπορούν να διοχετευτούν τα προϊόντα της δυτικής βιοµηχανίας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της επανενωµένης Γερµανίας. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 ταυτίστηκε µε το γκρέµισµα της παλιάς εποχής. Όµως ένα νέο τείχος υψώθηκε ταυτόχρονα: το τείχος ανάµεσα σε δύο κοινωνίες µε 20 Braudel, ό.π., σ.66. 21 Υπάρχουν βέβαια και ευρωπαϊκές χώρες καπιταλιστικής οικονοµίας που δεν ανήκουν στην ΕΟΚ ή στη διάδοχο ΕΕ, αλλά διατηρούν σχέσεις µε αυτή, όπως η Ισλανδία, η Ελβετία και η Νορβηγία. Οι χώρες αυτές ως προς το σχήµα υτική-ανατολική Ευρώπη εντάσσονται στη υτική Ευρώπη. 22 Βλ. Ανδρικοπούλου Ελένη, Καυκαλάς Γρηγόρης, (επιµ.) «Ο Νέος Ευρωπαϊκός Χώρος. Η διεύρυνση και η γεωγραφία της ευρωπαϊκής ανάπτυξης.», Θεµέλιο, Αθήνα, 2000, σ.22. 23 Αναφέρεται για παράδειγµα η διαίρεση της υτικής Ευρώπης στον ανεπτυγµένο Βορρά, µε έµφαση στη µαζική τυποποιηµένη παραγωγή, και τον λιγότερο ανεπτυγµένο Νότο, µε χαρακτήρα εξαρτηµένης ανάπτυξης. Το κύµα µετανάστευσης εργατικού δυναµικού από το Νότο προς το Βορρά συνετέλεσε σε κοινωνικές ανακατατάξεις στην Ευρώπη συνολικά. Ό.π., σ.23-24. 24 Ό.π., σ.267-268. 18

κοινή εθνική καταγωγή, αλλά διαφορετική δοµή και αξίες, ως αποτέλεσµα της διαφορετικής πορείας ανάπτυξης που ακολούθησαν στα µεταπολεµικά χρόνια. Ο ενθουσιασµός από την αποκατάσταση της ενότητας του έθνους, έδωσε σύντοµα τη θέση του στον προβληµατισµό για τους τρόπους γεφύρωσης των διαφορών. Οι µισθοί των κατοίκων του ανατολικού τµήµατος της χώρας ήταν πολύ πιο χαµηλοί από τους µισθούς των κατοίκων του δυτικού τµήµατος. Πολλές από τις βιοµηχανίες της Ανατολικής Γερµανίας έκλεισαν, καθώς δεν ήταν σε θέση να ανταγωνιστούν τα προϊόντα των βιοµηχανιών της υτικής Γερµανίας. Τα καταναλωτικά πρότυπα της ύσης πέρασαν απότοµα στις συνήθειες των Ανατολικογερµανών. Μεγάλες µετακινήσεις πληθυσµού σηµειώθηκαν προς τις δυτικές περιφέρειες της χώρας, όπου πλέον συγκεντρώνονταν οι περισσότερες ευκαιρίες για απασχόληση. Οι πολιτικές που εφαρµόστηκαν είχαν περιορισµένη αποτελεσµατικότητα ως προς την άµβλυνση των διαφορών, µε αποτέλεσµα οι περιφερειακές διαφοροποιήσεις να συντηρούνται µέχρι σήµερα. Φόβοι για περαιτέρω αύξηση της ανεργίας στη Γερµανία, στην Αυστρία, αλλά και σε αρκετές ακόµα χώρες, εκφράζονται σε σχέση µε την επερχόµενη ελεύθερη µετακίνηση εργατικού δυναµικού από τις «Χώρες της ιεύρυνσης», ιδιαίτερα µάλιστα στις παραµεθόριες περιοχές. Συγκεκριµένα υπάρχει ο φόβος, ότι οι µεγάλες διαφορές στους µισθούς στις δύο πλευρές της µεθορίου θα προκαλέσουν µαζικές ροές ηµερήσιων µεταναστών από τα νέα κράτη-µέλη προς τα παλιά, καθώς επίσης και µετεγκατάσταση βιοµηχανιών προς παραµεθόριες περιοχές των νέων κρατών- µελών 25. Οι επερχόµενες αλλαγές προβλέπεται να ανατρέψουν παγιωµένες σχέσεις δεκαετιών, τόσο συνολικά στον ευρωπαϊκό χώρο, όσο και σε τοπικό επίπεδο. Όµως η άνιση ανάπτυξη των περιφερειών της Ευρώπης δεν αφορά µόνο τη σχέση των νέων µε τα υπόλοιπα κράτη-µέλη της ΕΕ. Πριν την τελευταία διεύρυνση της ΕΕ, η Ελλάδα, η Ισπανία, η Πορτογαλία και η Ιρλανδία ήταν οι χώρες µε τους χαµηλότερους δείκτες ανάπτυξης µεταξύ των χωρών της ΕΕ. Οι περιφερειακές ανισότητες που παρατηρούνται σε αυτή της περίπτωση προκαλούνται τόσο από τη λειτουργία της Ενιαίας Αγοράς, όσο και από τη εφαρµογή των λοιπών κοινοτικών πολιτικών 26. Για τον περιορισµό των ανισοτήτων αυτών εφαρµόστηκε σειρά διαρθρωτικών πολιτικών, µε τη µορφή χρηµατοδότησης αναπτυξιακών προγραµµάτων. Παρόλα αυτά, οι Χώρες της Συνοχής, όπως ονοµάζονται οι τέσσερις αυτές χώρες, εξακολουθούν σε µεγάλο βαθµό να κατέχουν περιφερειακή θέση µεταξύ των χωρών της ΕΕ. Σήµερα, στο «νέο» χάρτη της Ευρώπης, ακόµα πιο περιφερειακή θέση κατέχουν οι επονοµαζόµενες «Χώρες της ιεύρυνσης». Ουσιαστικά, ο «νέος ευρωπαϊκός χώρος», µε το γκρέµισµα των τειχών του παρελθόντος, δοµείται µε εσωτερικές διαφοροποιήσεις, οι οποίες σε κάποιο βαθµό στηρίζονται από τις πολιτικές, αποφεύγοντας ωστόσο µεγάλες ρήξεις. Σε ένα άλλο επίπεδο αναφοράς, και πάλι σε σχέση µε τις περιφερειακές ανισότητες, βρίσκεται η πολιτική της ΕΕ για τις παραµεθόριες περιοχές, οι οποίες ήταν, όπως επισηµαίνει ο πρώην επίτροπος αρµόδιος για την Περιφερειακή Πολιτική της ΕΕ Michel Barnier, «παραδοσιακά αποκοµµένες από τις πρωτεύουσες, αποτελώντας συχνά το σύµβολο διάσπασης της γηραιάς ηπείρου, στο επίκεντρο των εδαφικών διενέξεων που τη δίχαζαν» 27. Η ευρωπαϊκή περιφερειακή πολιτική 25 Ό.π., σ.137. 26 Π.χ. η Κοινή Αγροτική Πολιτική και η πολιτική Έρευνας και Τεχνολογικής Ανάπτυξης, οι οποίες χρησιµοποιούν διαφορετικά κριτήρια, όπως ανταγωνιστικότητας ή απόκτησης στρατηγικού πλεονεκτήµατος και όχι περιφερειακής ισορροπίας και αναδιανοµής. Ό.π. σ.29. 27 «Οι διαρθρωτικές πολιτικές και τα εδάφη της Ευρώπης. Συνεργασία χωρίς σύνορα», Ευρωπαϊκή Ένωση Περιφερειακή πολιτική, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2002, σ.5. 19

επιδιώκει κυρίως να περιορίσει τις συνέπειες της «συνοριακής κατάστασης» και µία ειδική κοινοτική πρωτοβουλία, η Interreg, στοχεύει στην ανάπτυξη συνεργασίας µεταξύ περιφερειών που βρίσκονται στις δύο πλευρές των εθνικών συνόρων, είτε πρόκειται για τα εσωτερικά, είτε πρόκειται για τα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Η διασυνοριακή πολιτική αποσκοπεί να «προωθήσει την ολοκληρωµένη ανάπτυξη των διασυνοριακών περιοχών και µία πιο αρµονική ευρωπαϊκή χωροταξία» 28. Οι παραµεθόριες περιοχές, σε ολόκληρο τον κόσµο, αποτελούν πεδίο, όπου συχνά αναδύονται ζητήµατα άνισης ανάπτυξης ανάµεσα στις δύο πλευρές των συνόρων. Χαρακτηριστικά αναφέρεται η µεθοριακή ζώνη ανάµεσα στις ΗΠΑ και το Μεξικό, όπου οι διαφορές στην ανάπτυξη των δύο κρατών είναι η αιτία της µαζικής εξόδου µεξικανών µεταναστών προς τις νότιες πολιτείες των ΗΠΑ και της εκτεταµένης εκβιοµηχάνισης των βόρειων πολιτειών του Μεξικού από εταιρείες αµερικανικών συµφερόντων που επωφελούνται από το χαµηλό κόστος παραγωγής στο Μεξικό 29. 1.3. Βόρεια Ελλάδα και Βαλκάνια Η Ελλάδα, ένα από τα περιφερειακά κράτη-µέλη της ΕΕ, βρίσκεται τα τελευταία χρόνια µπροστά σε µία µεγάλη πρόκληση. Αποµονωµένη εδώ και χρόνια στο νότιο άκρο της βαλκανικής χερσονήσου, η Ελλάδα, και ειδικότερα η Βόρεια Ελλάδα, έχει αποκτήσει, µετά την κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στις γειτονικές χώρες, µία µεγάλη οικονοµική ενδοχώρα. Ο ρόλος της, υπό της νέες συνθήκες και ως η πλέον ανεπτυγµένη χώρα της περιοχής, είναι πολυσχιδής 30. εν είναι µόνο οι δυνατότητες που ανοίγονται για επέκταση των οικονοµικών δραστηριοτήτων εκτός συνόρων, αλλά επιπλέον οι προοπτικές για την πολιτική θέση της Ελλάδας στη Ευρώπη, ως συνδετικός κρίκος µεταξύ ΕΕ και Βαλκανίων. Το πλεονέκτηµα της γεωγραφικής γειτνίασης µε τις βαλκανικές χώρες δηµιούργησε µεγάλες δυνατότητες οικονοµικής συνεργασίας για τον ελληνικό επιχειρηµατικό κόσµο. Πριν τις πολιτικές ανακατατάξεις στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και των Βαλκανίων υπήρχαν ελάχιστες ελληνικές επιχειρήσεις µε επενδύσεις στο εξωτερικό 31, ενώ σήµερα τα δεδοµένα έχουν αλλάξει ριζικά ευνοώντας την επενδυτική δραστηριότητα στις χώρες αυτές και ειδικά στα Βαλκάνια 32. Οι ευκαιρίες για επενδύσεις στις βαλκανικές χώρες είναι πολλές και 28 Ό.π., σ.8. 29 Στις maquiladoras, τα εργοστάσια στο µεξικανικό Βορρά, πραγµατοποιείται µέρος της παραγωγικής δραστηριότητας, µε τα κέρδη να µεταφέρονται στις ΗΠΑ. 30 Βλ. «Βαλκάνια και Ελλάδα. Προτάσεις για µία εθνική στρατηγική», Γνώση, Αθήνα, 1995. 31 Ο Λόης Λαµπριανίδης αναφέρει ότι το έτος 1999 υπάρχουν πάνω από 1.200 «θυγατρικές» επιχειρήσεις στις χώρες της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. «Η ανασυγκρότηση των Βαλκανίων και ο ρόλος της Ελλάδας: µία κριτική προσέγγιση», στο Πετράκος Γιώργος (επιµ.), «Η ανάπτυξη των Βαλκανίων», Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος, 2000, σ.371. 32 Οι παράµετροι που ευνοούν την επενδυτική δραστηριότητα στα Βαλκάνια είναι σύµφωνα µε το Ριζόπουλο: 1. Οι ελληνικές επιχειρήσεις µιας σχετικά ανεπτυγµένης οικονοµικής και θεσµικής υποδοµής και µπορούν να διαδραµατίσουν σηµαντικό ρόλο στη διαδικασία ενσωµάτωσης των τοπικών επιχειρήσεων στην ευρωπαϊκή αγορά. 2. Η γεωγραφική και πολιτιστική εγγύτητα, το συνολικά ανώτερο αλλά όχι ποιοτικά διαφορετικού επιπέδου της ελληνικής επιχειρηµατικής δραστηριότητας σε σχέση µε τις τοπικές επιχειρήσεις, καθώς και οι ικανότητες προσαρµογής και ευελιξίας σε συνθήκες αβεβαιότητας, παραοικονοµίας και γραφειοκρατικής αναποτελεσµατικότητας, αποτελούν πηγή πλεονεκτηµάτων. 20