Κατ Επιλογήν Υποχρεωτικό Μάθημα Παιδαγωγικής και Διδακτικής Επάρκειας (Ζ Εξάμηνο)

Κατ Επιλογήν Υποχρεωτικό Μάθημα Παιδαγωγικής και Διδακτικής Επάρκειας (Ζ Εξάμηνο) ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΚΩΝ, ΠΑΤΕΡΙΚΩΝ, ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΔΟΓΜΑΤΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΩΝ Διδάσκων: Αθανάσιος Στογιαννίδης - Επίκουρος Καθηγητής 7η - 8η Εβδομάδα: Θεμελιώδεις Έννοιες στη Διδακτική Βιβλικών, Πατερικών, Λειτουργικών και Δογματικών Κειμένων στο ΜτΘ: 1. Θρησκευτική Εμπειρία και ΜτΘ. Διάκριση των εννοιών 2. Σκοποθεσία του ΜτΘ 3. Ιδεολογικοί προσανατολισμοί στην παιδαγωγικοί διαδικασία 4. Πληροφοριακός και Ερμηνευτικός χαρακτήρας του ΜτΘ 5. Η μαθησιακή διαδικασία στο ΜτΘ 6. Η διάκριση ανάμεσα στη θρησκευτική εμπειρία και στη μάθηση 7. Η έννοια της βιωματικότητας στο ΜτΘ 8. Η μέθοδος της αναλογίας 9. Αλληγορικοί και αναγωγικοί συμβολισμοί στο πλαίσιο της θρησκευτικής γλώσσας 10. Η αξιοποίηση της μεταφοράς στη Διδακτική πράξη του ΜτΘ Θεολογική Σχολή -

2 1η Ερώτηση 1. Μέσα στο πλαίσιο της Παιδαγωγικής που συνδέθηκε με την ορθόδοξη παράδοση και ζωή μπορεί το Μάθημα των Θρησκευτικών να ταυτιστεί με την απόκτηση θρησκευτικών εμπειριών; Ναι ή όχι και γιατί; Να αναφέρετε τρεις λόγους. Απάντηση: Πρώτον, ο χαρακτήρας του μαθήματος αυτού μέσα στο σχολείο της σύγχρονης κοινωνίας είναι κατεξοχήν πληροφοριακός. Ο κεντρικός σκοπός του μαθήματος είναι να ενημερώσει τους μαθητές και να τους βοηθήσει να γνωρίσουν όλες τις πτυχές της Ορθόδοξης Χριστιανοσύνης. Μέσω της πληροφόρησης οι μαθητές έχουν την ευκαιρία να ευαισθητοποιηθούν απέναντι στα ποικίλα κοινωνικά προβλήματα, ώστε να διαμορφώσουν την προσωπικότητά τους και να σχηματίσουν μία άποψη για τον άνθρωπο και τον κόσμο γενικότερα.

3 1η Ερώτηση Κατά τον Ιωάννη Κογκούλη ο σκοπός του Θρησκευτικού Μαθήματος εκφράζεται συνοπτικά με τέσσερα ρήματα: πληροφορούμαι, διαλέγομαι, στοχάζομαι, τοποθετούμαι. Αυτό λοιπόν το οποίο μεταδίδεται κατά τη διδακτική διαδικασία δεν είναι η εν Χριστώ θεωτική εμπειρία αλλά όλες οι πληροφορίες γύρω από αυτήν. Δεν διδάσκεται η εμπειρία της πίστης αλλά η πληροφορία (απαγγελία) και η μαρτυρία που αναφέρεται στην πίστη.

4 1η Ερώτηση Ο δεύτερος λόγος για τον οποίον το Μάθημα των Θρησκευτικών έχει πληροφοριακό χαρακτήρα είναι η ίδια η σύνθεση της σύγχρονης κοινωνίας. Ο τρόπος ζωής έχει κάπως αλλάξει. Οι ηθικές αρχές και η θρησκευτική πίστη δεν τίθενται κάτω από έναν κοινό παρονομαστή για όλα τα μέλη της κοινωνίας. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι η πίστη δεν έχει θέση στη σύγχρονη εποχή, αλλά ότι δεν υφίσταται μία συγκεκριμένη και ενιαία αντίληψη περί ηθικής και πίστης που να συνενώνει μεταξύ τους όλα τα μέλη μιας κοινωνίας. Με άλλα λόγια η κοινωνία μας κατά την ύστερη νεωτερικότητα διακρίνεται για τον πλουραστικό της χαρακτήρα.

5 1η Ερώτηση Τρίτον, στον ελλαδικό χώρο σήμερα δεν μπορούμε φυσικά να αμφιβάλλουμε για την επιρροή που ασκεί η Ορθόδοξη Εκκλησία και για τον έντονο δεσμό που υπάρχει ανάμεσα σε αυτήν και τους Έλληνες. Η ελληνική κοινωνία είναι βέβαια μία σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίον παρατηρούμε εκτός από την Ορθόδοξη παράδοση και ζωή να ξεπροβάλλουν διαφορετικές θρησκευτικές πεποιθήσεις και προσπάθειες νοηματόδοτησης της ανθρώπινης ζωής και του κόσμου μέσα στους κόλπους των ορθόδοξων χριστιανών. Για να το διαπιστώσουμε αρκεί να κάνουμε μία απλή σφυγμομέτρηση και να θέσουμε σε ορισμένους ένα απλό ερώτημα π.χ..τι γνωρίζεις για το πρόσωπο του Χριστού; Ενδεχομένως να εκπλαγούμε για την ποικιλία των απαντήσεων που θα λάβουμε.

6 2η Ερώτηση 2. Ποιος θα πρέπει να είναι ο βασικός σκοπός του Μαθήματος των Θρησκευτικών, για να είναι το μάθημα αυτό «ανοιχτό» και καθολικώς αποδεκτό από όλη την σύγχρονη ελληνική κοινωνία; Απάντηση: Το Μάθημα των Θρησκευτικών μέσα στο δημόσιο ελληνικό σχολείο πρέπει να είναι ένα ανοιχτό μάθημα για όλους τους μαθητές και να απευθύνεται σε όλα τα Ελληνόπουλα ανεξαρτήτως των στερεοτύπων και θρησκευτικών πεποιθήσεων που έχουν ενστερνιστεί από τις οικογένειές τους.

7 2η Ερώτηση Για να είναι το μάθημα αυτό ανοιχτό και καθολικώς αποδεκτό από όλη την σύγχρονη ελληνική κοινωνία, δεν θα πρέπει να θέτει ως γενικό σκοπό την ένταξη των μαθητών στη μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας. Και τούτο, διότι, αφενός μεν κάτι τέτοιο συνιστά έργο της Εκκλησίας, και αφετέρου δε, δεν επιθυμούν όλοι οι γονείς, που έχουν βαπτίσει τα παιδιά τους ορθόδοξα, τη συνειδητή ένταξή τους στους κόλπους της Ορθόδοξης Εκκλησίας παρόλο που μία τέτοια στάση φαίνεται να είναι ασυνεπής.

8 2η Ερώτηση Εάν σε όλα αυτά συνυπολογίσουμε το γεγονός ότι πολλά παιδιά που προέρχονται από οικογένειες μη Χριστιανών μεταναστών, φοιτούν στα ελληνικά σχολεία, καταλαβαίνουμε για ποιον λόγο το Μάθημα των Θρησκευτικών δεν πρέπει να έχει χαρακτήρα μυήσεως, εάν αποσκοπεί να είναι ένα μάθημα γενικής παιδείας για όλους τους Έλληνες πολίτες ανεξαρτήτου θρησκεύματος και καταγωγής.

9 3η Ερώτηση 3. Υφίσταται αγωγή ιδεολογικά ουδέτερη; Μπορεί να απουσιάζει από το Σχολείο ο κοσμοθεωρητικός προσανατολισμός; Απάντηση: Εάν το σχολείο έχει να επιτελέσει έναν σκοπό, τότε αυτό συνεπάγεται ότι όλη η παιδαγωγική διαδικασία πρέπει να υπηρετεί τον σκοπό αυτό και άρα να διακρίνεται για τον τελολογικό της χαρακτήρα. Ιδεολογικά ουδέτερη αγωγή δεν υφίσταται για τον απλούστατο λόγο, ότι κάθε παιδαγωγική δράση απαιτεί κάποια θεμελίωση, κάποια δικαιολόγηση, κάποια νομιμοποίηση. Το ερώτημα τι είναι η παιδεία και η αγωγή παραπέμπει αβίαστα στο ερώτημα γιατί ο άνθρωπος πρέπει να μορφώνεται και να εκπαιδεύεται. Αυτό το γιατί προκειμένου να απαντηθεί χρειάζεται να τεθεί κάτω από το φως μιας ανθρωπολογίας που να δίνει ένα νόημα στη ζωή του ανθρώπου.

10 3η Ερώτηση Γι αυτό και η αγωγή ακολουθεί κάθε φορά έναν συγκεκριμένο σκοπό, οποίος συνδέεται με το νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι παιδαγωγικοί αυτοί προβληματισμοί οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι δεν είναι δυνατόν να απουσιάζει από το σχολείο ο κοσμοθεωρητικός προσανατολισμός, δηλ. ένα πλαίσιο αρχών και κατευθύνσεων που αντιπροσωπεύει μία οπτική γωνία γύρω από τον κόσμο και τον άνθρωπο. Ο προσανατολισμός αυτός δεν μπορεί παρά να προσδιορίζεται από την περιρρέουσα πολιτισμική ατμόσφαιρα.

11 4η Ερώτηση 4. Με ποιον τρόπο εκφράζεται δίπλα στον πληροφοριακό χαρακτήρα του Μαθήματος των Θρησκευτικών και ο ερμηνευτικός χαρακτήρας του; Για να απαντήσετε στο ερώτημα αυτό, λάβετε υπόψη σας το περιεχόμενο της έννοιας ερμηνεύω. Απάντηση: Μέσα στο δημόσιο σχολείο το Μάθημα των Θρησκευτικών έχει πληροφοριακό χαρακτήρα, διότι λειτουργεί ως ένα είδος κοσμοθεωρητικού προσανατολισμού. Καλείται να πληροφορήσει τους μαθητές, με σκοπό να μπορέσουν αυτοί να πάρουν θέση απέναντι στα μεγάλα θεολογικά, υπαρξιακά, κοινωνικά κ.ά. προβλήματα. Δίπλα στον πληροφοριακό εμφανίζεται και ο ερμηνευτικός χαρακτήρας του Θρησκευτικού Μαθήματος. Ο θεολόγος καθηγητής πληροφορεί τους μαθητές όχι απλώς για να ενημερώσει αλλά και για να ερμηνεύσει. Η διδασκαλία γίνεται έτσι ερμηνεία της πραγματικότητας και ανοιχτή πρόσκληση προς τον ορθόδοξο τρόπο ζωής.

12 4η Ερώτηση Ερμηνεύω σημαίνει προσπαθώ να βρω την αλήθεια των πραγμάτων, εξετάζοντάς τα από μία συγκεκριμένη οπτική γωνία, μέσα από το πρίσμα μίας κοσμοθεωρίας. Αυτή η ερμηνευτική λειτουργία καθίσταται ένας από τους βασικούς σκοπούς του Μαθήματος των Θρησκευτικών. Και τούτο διότι οι μαθητές σήμερα έχουν ανάγκη τον κοσμοθεωρητικό προσανατολισμό περισσότερο από κάθε άλλη εποχή. Μέσα στην ποικιλία των νοηματοδοτήσεων που προσφέρει στις μέρες μας και με κάθε τρόπο ο κοινωνικός περίγυρος, τα παιδιά έχουν κάθε δικαίωμα να διαθέτουν μία εκγυμνασμένη ικανότητα κριτικής αντιπαράθεσης για να μπορούν να συνδιαλλέγονται με κάθε στάση ζωής, με κάθε βιο- και κοσμοθεωρία. Και η ικανότητα αυτή (Urteilsfähigkeit) καλλιεργείται πάντοτε μέσω του παιδαγωγικού, κοσμοθεωρητικού προσανατολισμού.

13 4η Ερώτηση Τα παιδιά δεν μπορούν να αποφασίσουν μόνα τους για το περιεχόμενο της ταυτότητάς τους. Και ενώ θα πρέπει να ανακαλύψουν μέσω μίας συνειδητής και προσωπικής προσπάθειας τον δρόμο και το νόημα της ζωής τους, εντούτους, στο αγώνισμα αυτό δεν μπορούν να επιτύχουν εντελώς μόνοι και αβοήθητοι. Άλλωστε, εάν τους στερήσουμε τη διδασκαλία των Θρησκευτικών, ουσιαστικά είναι σαν να θέλουμε να αφήσουμε αναπάντητα τα ερωτήματα υπαρξιακού προβληματισμού που αυτά θέτουν, καταπατώντας έτσι το θεμελιώδες δικαίωμά τους, να γνωρίσουν και να πάρουν θέση αναφορικά με θέματα που αφορούν στο βαθύτερο περιεχόμενο της ζωής τους.

14 5η Ερώτηση 5. Ποιος είναι εκείνος που παράγει τελικά τη μάθηση κατά τη διδασκαλία; Απάντηση: Μελετώντας τα πορίσματα της παιδαγωγικής ψυχολογίας διαπιστώνουμε τι είναι εκείνο που μπορεί τελικά να μάθει ο μαθητής κατά τη διδακτική διαδικασία. Κατά τη διδασκαλία εκείνος που παράγει τη μάθηση δεν είναι ο δάσκαλος αλλά ο μαθητής. Η άποψη αυτή θεμελιώνεται στη γνωστική ψυχολογία, σύμφωνα με την οποία τα λεγόμενα του καθηγητή δεν είναι έτοιμες γνώσεις, αλλά πληροφορίες. Οι μαθητές με τη βοήθεια των αισθητηρίων οργάνων τους λαμβάνουν τις πληροφορίες αυτές και στη συνέχεια μέσω του νοητικού του εξοπλισμού τις επεξεργάζονται. Η μάθηση δηλ. αποτελεί το προϊόν μιας πολύπλοκης νοητικής επεξεργασίας των πληροφοριών.

15 5η Ερώτηση Με την έννοια αυτή ο μαθητής αποκωδικοποιεί τα ερεθίσματα που λαμβάνει από το περιβάλλον του και τα διαμορφώνει, ώστε να συγχρονίζονται με τους δικούς του κώδικες κατανόησης και αντίληψης. Θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την διαδικασία αυτή με τη λειτουργία της πέψης: η τροφή εισέρχεται στον οργανισμό και στη συνέχεια υφίσταται ένα μετασχηματισμό (βιοδιάσπαση), δια του οποίου οι θρεπτικές ουσίες διοχετεύονται στους ιστούς και οι περιττές αποβάλλονται κάτι ανάλογο συμβαίνει και με τις πληροφορίες που λαμβάνουμε.

16 6η Ερώτηση 6. Πώς φανερώνονται τα αποτελέσματα της μάθησης στη ζωή του μαθητή; Απάντηση: Η μάθηση φανερώνεται στη ζωή του μαθητή ως μία αλλαγή στον τρόπο με τον οποίο αυτός κατανοεί μια κατάσταση. Μαθαίνω σημαίνει διευρύνω τον γνωστικό μου ορίζοντα και αντιμετωπίζω την πραγματικότητα μέσα από μία άλλη οπτική γωνία. Όταν όμως βλέπω διαφορετικά τα πράγματα, τότε πράττω και με διαφορετικό τρόπο. Έτσι λοιπόν, το τελικό αποτέλεσμα της μάθησης εκφράζεται ως αλλαγή της συμπεριφοράς του μαθητή. Δεν πρόκειται όμως για μια οποιαδήποτε μεταβολή συμπεριφοράς, όπως π.χ. η κούραση, η μέθη που είναι παροδικά φαινόμενα και οφείλονται σε ενστικτώδης αντιδράσεις του ανθρώπινου οργανισμού, αλλά για κάτι που προκύπτει ύστερα από χρόνο, δοκιμασία, κόπο, αγώνα και συνειδητή προσπάθεια του μαθητή και επομένως επιφέρει μία σχετικώς μόνιμη αλλαγή της συμπεριφοράς του.

17 7η Ερώτηση 7. Αναφορικά με το περιεχόμενο της θρησκευτικής εμπειρίας στην Ορθόδοξη Εκκλησία, μπορούμε άραγε να υποστηρίξουμε ότι πρόκειται για προϊόν μάθησης; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Απάντηση: Τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά και αυτονόητα. Για την ορθόδοξη ανθρωπολογία η θρησκευτική εμπειρία δεν είναι ούτε ένα είδος συναισθηματικής έξαρσης ούτε μία μορφή πνευματικού διαλογισμού, αλλά κατεξοχήν μετοχή στις άκτιστες ενέργειες του Τριαδικού Θεού. Γι αυτό και δεν μπορούμε να μιλούμε απλώς για πνευματικότητα ο ορθότερος όρος θα έπρεπε να είναι η αγιοπνευματικότητα.

18 7η Ερώτηση Η ορθόδοξη πνευματική ζωή είναι ένας δρόμος υπαρξιακής συνάντησης με τον Θεό. Κατά τον Νικήτα Στηθάτο ο δρόμος αυτός διέρχεται μέσα από τρία στάδια. Στο πρώτο, ο άνθρωπος αγωνίζεται εναντίον των παθών του (καθαρτική τάξη πνευματικής προόδου). Στο δεύτερο, ο νους του ανθρώπου όντας απαλλαγμένος από κάθε είδος κακίας κατανοεί τους λόγους των όντων, τις αιτίες όλων των δημιουργημάτων και γνωρίζει τα μυστήρια της βασιλείας του Θεού (φωτιστική τάξη πνευματικής προόδου). Τέλος, ο άνθρωπος μεθηλικιώνεται πνευματικά φτάνοντας στο μέτρο πνευματικής ηλικίας του Χριστού (μυστική ή τελειοποιός τάξη πνευματικής προόδου) και βιώνοντας μία κατά χάριν μυστική ένωση με τον Τριαδικό Θεό.

19 7η Ερώτηση Τα τρία αυτά στάδια είναι ευρύτερα γνωστά με τις ονομασίες κάθαρση, φωτισμός και θέωση. Το κοινό χαρακτηριστικό στοιχείο τους αποτελεί το γεγονός, ότι οι πνευματικές κατακτήσεις του ανθρώπου δεν εκδηλώνονται ως μία φυσική εξέλιξη και πρόοδος των φυσικών του δυνάμεων, αλλά εξάπαντος ως δωρεά του Αγίου Πνεύματος. Η αγιοπνευματική εμπειρία δεν κατακτάται χάρη στον φυσικό εξοπλισμό του ανθρώπου. Όπως σημειώνει ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής: οὐ γὰρ ἔχομεν φύσει δεκτικὴν τῆς θεώσεως δύναμιν. Ο άνθρωπος είναι αδύναμος και ανίκανος να φτάσει μόνος του στη θέωση.

20 7η Ερώτηση Ωστόσο, το πνευματικό πολίτευμα της ορθόδοξης πνευματικής ζωής διακρίνεται για τον θεανθρωποκεντρικό του χαρακτήρα. Αυτό σημαίνει ότι δεν παραθεωρείται ο παράγοντας ανθρώπινη φύση. Συνεπώς ο άνθρωπος δύναται να διαδραματίσει κάποιον ρόλο στο γεγονός της εν Χριστώ μεταμόρφωσής του. Ο ρόλος του αυτός συνοψίζεται στην ακλόνητη απόφασή του για μετάνοια και επιστροφή στην πηγή της ζωής. Η συμμετοχή του ανθρώπου στο έργο της σωτηρίας του, εκφράζεται στη γλώσσα της ορθόδοξης θεολογίας με τον όρο συνεργία (=συνεργασία).

21 7η Ερώτηση Η έννοια της συνεργίας δεν μπορεί να μείνει έξω από τους προβληματισμούς της Ορθόδοξης Χριστιανικής Παιδαγωγικής. Εάν ο άνθρωπος πρέπει ελεύθερα να αποδεχτεί το λυτρωτικό μήνυμα του Χριστού, τότε πρέπει να είναι σε θέση να κατανοεί ως λογική ύπαρξη το μήνυμα αυτό. Κατά τον άγιο Ιωάννη τον Δαμασκηνό, δεν υφίσταται θέληση χωρίς λογικότητα και αντίστροφα. Αν θα είναι διαβρωμένος ο λόγος, διαβρωμένη θα είναι και η θέληση. Ενώ αντίθετα η ορθή κρίση συνδέεται με την ορθή θέληση.

22 7η Ερώτηση Για όλους τους παραπάνω λόγους, κατά τη διδασκαλία του Μαθήματος των Θρησκευτικών δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτε άλλο παρά να πληροφορήσουμε και να προσανατολίσουμε να ενημερώσουμε και να προβληματίσουμε να αποσαφηνίσουμε παρεξηγημένες έννοιες και να παρουσιάσουμε μια ανοιχτή πρόσκληση ζωής. Μπορούμε ακόμη, προβάλλοντας έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής, να συμβάλλουμε στην κοινωνικοποίηση των μαθητών και στην ενεργοποίηση της θρησκευτικής τους ευαισθησίας. Άλλωστε, μέσω της κοινωνικής μάθησης (που συντελείται ως μίμηση και ως ταύτιση) οι μαθητές μπορούν να υιοθετήσουν μορφές-παραδείγματα συμπεριφοράς. Ποτέ όμως δεν θα είμαστε σε θέση την ώρα της διδασκαλίας να οδηγήσουμε τα παιδιά στη βίωση της εν Χριστώ μεταμόρφωσης.

23 7η Ερώτηση Μάλλον, θα μπορούσε να θεωρηθεί ως απατηλή αισιοδοξία ή ως ψευδαίσθηση η άποψη εκείνη που υποστηρίζει ότι μέσω του Μαθήματος των Θρησκευτικών μπορούμε, τρόπον τινά, να σπείρουμε αποτελεσματικά τη χάρη του Αγίου Πνεύματος στις ψυχές των μαθητών. Αν μπορούμε να κάνουμε κάτι, αυτό είναι απλώς να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις, να κινήσουμε το ενδιαφέρον, να απευθύνουμε πρόσκληση μετοχής στην εν Χριστώ ζωή. Εκεί σταματούν οι δυνατότητές μας. Και τούτο, διότι διδακτικά είναι αδύνατον να μεταβιβάσουμε τη χαρισματική εμπειρία της Εκκλησίας. Αν μπορούμε να διδάξουμε κάτι, δεν είναι αυτή καθ εαυτήν η εν Χριστώ μεταμορφωτική εμπειρία της Εκκλησίας, αλλά η έκφρασή της.

24 8η Ερώτηση 8. Πώς κατανοείται η αρχή της βιωματικότητας στην Ορθόδοξη Χριστιανική Παιδαγωγική; Απάντηση: Μπορούμε να κατανοήσουμε την έννοια της βιωματικής διδασκαλίας ως μία διδακτική διαδικασία, η οποία δεν απευθύνεται μόνο στο νοητικό-γνωστικό επίπεδο των μαθητών, αλλά συνυπολογίζει όλες τις δυνάμεις της ύπαρξής του, όπως επίσης και όλα τα επίπεδα μέσα στα οποία κινείται η καθημερινή του ζωή. Όταν αναφερόμαστε στην αρχή της βιωματικότητας, είναι ίσως ορθότερο να κάνουμε ταυτόχρονα λόγο για μία εμπειρική προσέγγιση του προς μάθησιν αντικειμένου στην οποίαν συμμετέχει ο όλος άνθρωπος. Και όταν λέμε ο όλος άνθρωπος εννοούμε όλες τις δυνάμεις της ανθρώπινης προσωπικότητας και όλες τις δραστηριότητες του βίου της.

25 9η Ερώτηση 9. Για την Ορθόδοξη Χριστιανική Παιδαγωγική, η γνώση κατακτάται μόνο νοησιαρχικά; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Απάντηση: Η βιωματική διδασκαλία (βλ. παραπάνω Ερώτηση Νο. 8) υποδηλώνει όχι βέβαια τη δημιουργία θρησκευτικών εμπειριών και βιωμάτων, αλλά την πολυδιάστατη προσφορά των πληροφοριών ή με άλλη διατύπωση την προσέγγιση του προς μάθησιν αντικειμένου με τη βοήθεια του συνόλου των υπαρξιακών δυνάμεων των μαθητών. Με την έννοια αυτή η γνώση δεν κατακτάται μόνο νοησιαρχικά. Το συναίσθημα, η βούληση, ο νους και φυσικά η καρδιά, ως συνισταμένη όλων των υπαρξιακών δυνάμεων του ανθρώπου, συμμετέχουν εξίσου.

26 10η Ερώτηση 10. Να αναφερθείτε με συντομία στη μέθοδο της αναλογίας. Απάντηση: Η αναλογία αποτελεί ένα είδος γλώσσας και σκέψης δια της οποίας ο άνθρωπος επιχειρεί κάποιους συσχετισμούς μεταξύ αισθητών και νοητών πραγμάτων. Τη μέθοδο αυτή χρησιμοποίησε με αρκετή παιδαγωγική δεξιότητα ο άγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων στις Κατηχήσεις του, προκειμένου οι ακροατές του να σχηματίσουν κάποια εντύπωση, με ανθρώπινα μέτρα και σταθμά, για το ποιο είναι το μέγεθος της δύναμης του Θεού. Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο αναλογία; Σκεφτόμαστε αναλογικά, όταν παρατηρούμε μία ιδιότητα στην πρώτη-κυριολεκτική σημασία ενός αντικειμένου, και στη συνέχεια κατά ανάλογο τρόπο προσπαθούμε να εικάσουμε κάτι αντίστοιχο μεταφερόμενοι σε ένα πνευματικό-νοητό επίπεδο έτσι μεταπηδούμε σε μία δεύτερη-μεταφορική σημασία.

27 10η Ερώτηση Η αναλογική σκέψη εμπεριέχει τον χαρακτήρα μιας προπαιδείας. Παραδείγματα αναλογικού συλλογισμού είναι τα ακόλουθα: όπως ο άρτος τρέφει το ανθρώπινο σώμα έτσι και ο ουράνιος άρτος, δηλ. το σώμα του Χριστού τρέφει την ανθρώπινη ψυχή όπως το φως δίνει στον κόσμο ζωή και κάνει τα πράγματα φανερά, έτσι και ο Θεός είναι το φως του κόσμου που δίνει ζωή στον άνθρωπο και φανερώνει τον πνευματικό δρόμο της τελείωσής του όπως το νερό καθαρίζει το ανθρώπινο σώμα από τη βρωμιά, έτσι και το νερό του βαπτίσματος καθαρίζει την ανθρώπινη ψυχή από την αμαρτία. Κατά την τέλεση των μυστηριακών πράξεων χρησιμοποιούνται τέτοιου είδους αλληγορίες. Δεν εξαντλούν όμως οι αλληγορίες αυτές το νόημα των συμβολισμών, αλλά αποτελούν βοηθητικά-αναγωγικά μέσα.

28 11η Ερώτηση 11. Αναφορικά με τους αναγωγικούς-αλληγορικούς συμβολισμούς, όπως χρησιμοποιούνται στην Ορθόδοξη παράδοση, υφίσταται μία διχοτόμηση ανάμεσα στην πρώτη κυριολοκετική και στη δεύτερη μεταφορική σημασία ενός συμβόλου; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας. Απάντηση: Ο Γερμανός προτεστάντης χριστιανοπαιδαγωγός Peter Biehl, κάνοντας μνεία στον Γερμανό, επίσης προτεστάντη, συστηματικό θεολόγο G. Bader, βλέπει τη μεταφορά ως μία ερμηνευτική διαδικασία κατά την οποία η πρώτη και κυριολεκτική σημασία πρέπει να διαλυθεί για να βγει στο προσκήνιο η δεύτερη, η οποία και αποκαλύπτει το βαθύτερο νόημα του συμβόλου. Ο Bader αναφερόμενος στο σύμβολο του σταυρού το χαρακτηρίζει ως Wortopfer (= θυσία της λέξης). Ο σταυρός είναι ένα σύμβολο που μιλάει μεταφέρει ένα μήνυμα με το να θυσιάζει την κυριολεκτική του σημασία. Ο σταυρός από όργανο θυσίας γίνεται προσευχή για την ανθρωπότητα. Η παραπάνω προσέγγιση της μεταφορικής ερμηνείας φαίνεται να πρεσβεύει έναν διαχωρισμό μεταξύ υλικών και πνευματικών πραγμάτων, ο οποίος και αποτελεί για τη δυτική θεολογική σκέψη κληρονομιά αιώνων.

29 11η Ερώτηση Στην καθ ημάς ορθόδοξη ανατολή η μεταφορά δεν θα μπορούσε ουδέποτε να χρησιμοποιηθεί με αυτόν τον τρόπο, και τούτο διότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία η πραγματικότητα αντιμετωπίζεται καθολικά, το όραμα είναι καθολικό και όχι αποσπασμένο ή διηρημένο. Συνεπώς, το υλικό δεν αντιμάχεται το πνευματικό. Αυτό σημαίνει ότι τα σύμβολα ακόμα και μέσα στην αλληγορική τους σημασία δεν μεταφέρουν απλώς τον πιστό σε μία νοητή πραγματικότητα, αλλά μάλλον καταδεικνύουν τον δεσμό μεταξύ ορατών και αοράτων, αισθητών και νοητών.

30 12η Ερώτηση 12. Πώς κατανοείται η μεταφορά μέσα στο πλαίσιο της Ορθόδοξης παράδοσης; Απάντηση: Η κατανόηση της μεταφοράς στο πλαίσιο της Ορθόδοξης θεολογίας αποσκοπεί στη σύζευξη μεταξύ ορατού και νοητού κόσμου και όχι στη διάξευξή τους. Σκοπός είναι τα ορατά αντικείμενα διά των φυσικών τους ιδιοτήτων να γίνουν για τον πιστό δείκτες της παρουσίας του Θεού μέσα στον κόσμο. Άλλωστε η δημιουργία είναι έργο του Θεού και κατά συνέπειαν παραπέμπει σε αυτόν. Μέσα από την προοπτική αυτή καταλαβαίνει κανείς ότι για την ορθόδοξη πνευματική ζωή ο σταυρός του Χριστού δεν χρειάζεται να πάψει να είναι ένα αντικείμενο θανάτωσης προκειμένου να μετατραπεί μεταφορικά σε προσευχή.

31 12η Ερώτηση Στην Ορθοδοξία δεν θυσιάζουμε την φρικτή έννοια της σταύρωσης για να μεταφερθούμε στην έννοια της προσευχής και της αγάπης για όλη την ανθρωπότητα. Ο Απόστολος Παύλος διακυρήσσει: Χριστῷ συνεσταύρωμαι. Τούτο δείχνει περίτρανα ότι στην Ορθόδοξη Εκκλησία δεν γίνεται λόγος μόνο για μία θεολογία που βασίζεται στη σταυρική θυσία του Χριστού, αλλά παράλληλα και για μία θεολογία που θέτει ως στόχο τη σταύρωση του εγωπαθούς θελήματος του ανθρώπου. Ο σταυρός του Χριστού είναι το σύμβολο της απέραντης αγάπης του Θεού προς την ανθρωπότητα και συγχρόνως ένας δρόμος μετοχής του ανθρώπου στο θείο πάθος Του, και ως εκ τούτου μία οδός υπερνίκησης της άλογης φιλαυτίας του.

32 12η Ερώτηση Η ορθόδοξα νοούμενη μεταφορική ερμηνεία, ως εργαλείο της Διδακτικής του Μαθήματος των Θρησκευτικών, θέλει να φανερώσει την καθολικότητα της χαρισματικής ζωής της Εκκλησίας και κυρίως να τονίσει ότι δεν είναι αναγκαίο να απωλέσει η φύση τις ιδιότητές της προκειμένου να χαριτωθεί μέσα στη φωτοχυσία του Αγίου Πνεύματος. Η Ορθόδοξη Εκκλησία απεργάζεται την εν Χριστώ μεταμόρφωση όλου του κόσμου και όχι την κατάργησή του. Γι αυτό και δεν καλεί τον άνθρωπο να απαρνηθεί τον κόσμο αυτό που δημιούργησε ο Θεός για χάρη ενός άλλου εξωπραγματικού κόσμου, αλλά να απαρνηθεί την αμαρτία, τον εγωισμό, τη φθορά και το θάνατο.

33 13η Ερώτηση 13. Με ποιον τρόπο θα μπορούσε να αξιοποιηθεί δημιουργικά η μεταφορά μέσα στο πλαίσιο της Ορθόδοξης Χριστιανικής Παιδαγωγικής; Απάντηση: Η κτίση είναι λίαν καλώς δημιούργημα του Θεού και άρα αποτελεί σημείο που παραπέμπει στον λίαν καλό Δημιουργό της. Αφού η κτίση είναι έργο του Θεού, τότε δεν θα μπορούσε να είναι τίποτε άλλο παρά ένα απέραντο παιδευτήριο και διδασκαλείο θεογνωσίας, το οποίο με τρόπο έντεχνο και ποιητικό παραπέμπει στον δημιουργό και πλάστη της. Αυτό είναι και το νόημα της συμβολικής-αλληγορικής ανάγνωσης των υλικών πραγμάτων με βάση τις φυσικές τους ιδιότητες.

34 13η Ερώτηση Το γεγονός πως η φύση μπορεί να λειτουργήσει συμβολικά ως καθρέπτης της θείας παρουσίας, συνεπάγεται, από διδακτικής πλευράς, ότι η φύση αποτελεί έναν απέραντο θησαυρό εποπτικών παραστάσεων. Όταν μιλούμε για την έννοια της εποπτείας, θέλουμε παιδαγωγικώς να εκφράσουμε δύο πράγματα: αφενός μεν την αντίληψη που σχηματίζει ο άνθρωπος είτε μόνο με τη βοήθεια της όρασης είτε με τη συνδρομή των υπολοίπων αισθήσεων αφετέρου δε τις νοητές παραστάσεις που δημιουργεί ο άνθρωπος με τη βοήθεια της φαντασίας και της μνήμης.

35 13η Ερώτηση Συνεπώς έχουμε δύο είδη εποπτειών: α) τις κατ αίσθηση και β) τις πνευματικές. Οι πρώτες συντίθενται από τα αντικείμενα του φυσικού κόσμου που μας περιβάλλει, ενώ οι δεύτερες αναφέρονται σε πράγματα που δεν τα βλέπουμε μπροστά μας, ωστόσο μπορούμε να τα φανταστούμε και να τα προσεγγίσουμε νοητώς, δηλ. δια της νόησης και της φαντασίας. Το μεγάλο πλεονέκτημα της εποπτείας είναι το γεγονός ότι η πληροφορία δεν παρέχεται μόνο νοησιαρχικά αλλά απευθύνεται στο σύνολο των αντιληπτικών δυνάμεων του ανθρώπου: η φαντασία και η αίσθηση συνεπικουρούν στην προσπάθεια του μαθητή να παράγει τη γνώση.

36 13η Ερώτηση Η μεταφορά γενικότερα θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι ένας συνδυασμός μίας κατ αίσθησιν και μίας πνευματικής εποπτείας. Μέσω της πρώτης αντλούμε ερεθίσματα από το περιβάλλον μέσω της δεύτερης προσπαθούμε να διαμορφώσουμε μία εικόνα για κάτι που ξεπερνάει τον κόσμο της κατ αίσθησιν εμπειρίας. Λαμβάνοντας αυτό υπόψη βλέπουμε ότι η διδακτική σημασία της εποπτείας είναι εξαιρετικά μεγάλη, διότι, συνδυάζοντας αισθητά και νοητά, δεν εγείρει απλώς το ενδιαφέρον και την προσοχή των μαθητών, αλλά συγχρόνως υποβοηθεί τη σκέψη τους στη διαμόρφωση των εννοιών.

37 13η Ερώτηση Π.χ. ο μαθητής μπορεί ευκολότερα να καταλάβει έννοιες όπως εκείνες που αναφέρονται στη θεία πρόνοια, στον λυτρωτή Θεό, στην απανταχού παρουσία του Θεού, στη θέωση κ.ά., μέσα από μία μεταφορική πρόταση: ο Θεός είναι το φως του κόσμου. Αν το φως φεγγοβολώντας θερμαίνει τη φύση και συντελεί στην ανάπτυξη και διατήρηση της ζωής όλων των έμβιων όντων, τότε και ο Θεός ως φως νοητό είναι η μόνη αληθινή πηγή ζωής για τον άνθρωπο, και που μπορεί πραγματικά να αλλάξει τη ζωή του μεταμορφώνοντάς την εν Χριστώ.

38 13η Ερώτηση Η μεταφορική γλώσσα, καθώς κινείται μέσα στα όρια του φυσικού συμβολισμού (δηλ. εκείνου του συμβολισμού που δημιουργεί μία αλληγορική σημασία ξεκινώντας από πράγματα και καταστάσεις του φυσικού κόσμου), αποτελεί ταυτόχρονα και θεολογικό και παιδαγωγικό ερμηνευτικό εργαλείο. Θεολογικό, διότι αισθητοποιεί με ορατά μέσα μία αόρατη πραγματικότητα. Παιδαγωγικό, διότι δίνει σάρκα και οστά σε έννοιες αφηρημένες. Συνδυάζοντας και τα δύο επίπεδα καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η μεταφορά ως εκφραστικό μέσο του φυσικού συμβολισμού αποτελεί άριστο παιδαγωγικό μέσο, δια του οποίου οι βαθύτερες έννοιες του θρησκευτικού γεγονότος συναρμονίζονται και αναλογούν σε εμπειρίες της καθημερινότητας.

39 14η Ερώτηση 14. Μέσα στο πλαίσιο της Ορθόδοξης Χριστιανικής Παιδαγωγικής, γιατί είναι ιδιαίτερα σημαντικό, να δοθεί στους μαθητές η δυνατότητα ν αναπτύξουν την ικανότητα μιας συμβολικής ανάγνωσης των φυσικών στοιχείων που υπάρχουν γύρω τους; Απάντηση: Σε αυτό άλλωστε θα μπορούσε να συνίσταται και η παιδαγωγική προσφορά του Μαθήματος των Θρησκευτικών: στη δημιουργία προβληματισμού σχετικά με το βαθύτερο νόημα που μπορεί να έχει ο κόσμος που μας περιβάλλει και η ζωή μας γενικότερα, ώστε οι μαθητές να μην μείνουν εγκλωβισμένοι σε μία μονοδιάστατη και ορθολογιστική αντίληψη περί ζωής και κόσμου.

40 14η Ερώτηση Ως ορθόδοξοι χριστιανοπαιδαγωγοί, θα μπορούσαμε να αξιοποιήσουμε δημιουργικά τη μεταφορική ερμηνεία με σκοπό να υποβοηθήσουμε τους μαθητές να διευρύνουν τους γνωστικούς τους ορίζοντες για το πεδίο της πραγματικότητας. Διά της μεταφοράς δίδεται στους μαθητές η ευκαιρία να προβληματισθούν σχετικά με την παρουσία μιας άλλης διάστασης πέρα από αυτήν που εμπίπτει άμεσα στις αισθήσεις τους.

41 14η Ερώτηση Από την καθημερινότητα αναγόμαστε στα ουράνια και στα πνευματικότερα και τούτο όχι για να θέσουμε ένα διαχωριστικό όριο μεταξύ τους, αλλά για να δείξουμε ότι τα υλικά πράγματα συνθέτουν μία ενότητα με τα νοητά, την κτίση, η οποία προάγεται οντολογικά από τις άκτιστες θείες ενέργειες του Τριαδικού Θεού. Με άλλα λόγια, αξιοποιώντας ερμηνευτικά τη μεταφορική ερμηνεία έχουμε την ευκαιρία να παρουσιάσουμε στους μαθητές τον τρόπο ζωής της Εκκλησίας, ως βιωτή που μετέχει χαρισματικά στη δόξα του Τριαδικού Θεού.

42 14η Ερώτηση Ωστόσο, να υπογραμμίσουμε ότι η μεταφορική ανάγνωση των εμπειριών και των παραστάσεων της καθημερινότητας δεν μπορεί να γίνεται με βάση τις υποκειμενικές ερμηνευτικές διαθέσεις του καθενός, αλλά να είναι προσανατολισμένη στην αναζήτηση της παρουσίας του Θεού μέσα στην κτίση, επιτελώντας πάντοτε μία νοητή κίνηση αναφοράς από την κτίση στον Κτίστη.

Καλό σας α'όγευ+α!