Σωφρονιστικά Καταστήµατα Ανηλίκων»

1ο ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΡΑΦΗΝΑΣ Α Λυκείου «Ερευνητικές Εργασίες» Σχολικό Έτος 2011-2012 (Α Τετράµηνο) Εργασία στο αντικείµενο διδασκαλίας Τα ικαιώµατα του Παιδιού µε θέµα «Τα ικαιώµατα του Παιδιού στα Σωφρονιστικά Καταστήµατα Ανηλίκων» των Φλοβίνας Χαµπέρι Χριστίνας Σγαρδέλη Θεοδώρας Παπαδοπούλου Μαρίας Κουντούρη Απόστολου Χόντα ιδάσκων Γιώργος Καρράς Ραφήνα 20 Ιανουαρίου 2012

Περιεχόµενα Σελ. Εισαγωγή 0 1. Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις 1 1.1 Η έννοια Παιδί 1 1.2 Η έννοια ικαίωµα 1 1.3 Η έννοια Σωφρονισµός 2 2. Θεωρητικό Πλαίσιο 4 2.1 Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού 4 2.2 Άρθρο 40 της Σύµβασης για τα ικαιώµατα του Παιδιού 4 2.3 Το Σωφρονιστικό Σύστηµα στην Ελλάδα 6 3. Έρευνα του Τοµέα Ποινικών Επιστηµών της Νοµικής 11 Σχολής Αθηνών 4. Μεθοδολογία της Έρευνας 14 4.1 Σκοπός της έρευνας 14 4.2 Μέθοδος έρευνας 14 4.3 Ερευνητικά ερωτήµατα 15 5. Έρευνα 15 5.1 Εκθέσεις για την κράτηση ανήλικων φυλακισµένων 15 5.1.1 Ποιοί είναι οι ανήλικοι φυλακισµένοι 15 5.1.2 Πληθυσµός φυλακών κράτησης ανηλίκων. 16 5.1.3 Γράµµατα από την φυλακή 17 5.2 Απάντηση στα ερευνητικά ερωτήµατα. 20 6. Συµπεράσµατα / Επίλογος 23 7. Πηγές και Βιβλιογραφία 25 8. Παράρτηµα 26 1

Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Η Κοιτάξαµε γύρω µας και συνειδητοποιήσαµε πως η εγκληµατικότητα έχει αυξηθεί πολύ τα τελευταία χρόνια. Εκείνο που αφορά εµάς περισσότερο είναι τα στατιστικά της εγκληµατικότητας των νέων. Αυτό λοιπόν, µας έκανε να αποφασίσουµε πως θ ασχοληθούµε µε το θέµα «Τα ικαιώµατα του παιδιού - Σωφρονιστικά καταστήµατα». Είδαµε πως είχε εξαιρετικό ενδιαφέρον, ειδικά για τις εφηβικές ηλικίες, κατά τις οποίες οι νέοι προσπαθώντας να βρουν τα όριά τους, µπορεί εύκολα να ξεφύγουν από τα κοινωνικά αποδεκτά πρότυπα, αλλά και δεν γνωρίζουν τα δικαιώµατά τους Πολλές φορές µπορεί να νοµίζουν πως δεν τους επιτρέπεται να κάνουν κάτι, ενώ αυτό δεν ισχύει, αλλά και το αντίθετο. Μέσα από αυτές τις έρευνες και θεωρίες ανακαλύψαµε πραγµατικότητες που δεν γνωρίζαµε και δεν φανταζόµαστε. Αλλά και ακούσαµε νέους να µιλάνε για την καθηµερινότητά τους ως κρατούµενοι σε διάφορα ιδρύµατα. Αυτό ήταν µια εµπειρία που θα µας συνοδεύει για ολόκληρη τη ζωή µας! Θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε όσους βοήθησαν στην έρευνά µας, όπως επίσης και όσους νέους µας µίλησαν ανοιχτά και ειλικρινά για την εµπειρία τους. 2

1. Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις 1.1 Η έννοια «Παιδί» Παιδί ονοµάζεται ο άνθρωπος από τη γέννηση µέχρι και την εφηβεία του. Ο νοµικός ορισµός του παιδιού γενικά αναφέρεται στον ανήλικο, δηλαδή σε ένα πρόσωπο µικρότερο από την ηλικία ενηλικίωσης. Η λέξη παιδί µπορεί επίσης να περιγράφει τη σχέση των τέκνων σε σχέση µε τους γονείς τους στα πλαίσια µίας οικογένειας ή να προσδιορίζει την συµµετοχή σε µία φυλή, γενιά ή θρησκεία. Μπορεί επίσης να προσδιορίζει την ισχυρή επιρροή που προκαλείται από ένα συγκεκριµένο χρόνο, τόπο ή περίσταση, όπως για παράδειγµα η έκφραση «παιδί των λουλουδιών», αναφερόµενη στην επιρροή που άσκησε η δεκαετία του 1960 και το κίνηµα των Χίπις στη συγκεκριµένη γενιά. Η Συνθήκη για τα ικαιώµατα του Παιδιού του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών ορίζει ως παιδί: «Κάθε ανθρώπινο ον µικρότερο της ηλικίας των 18 ετών, εκτός εάν ο ισχύων νόµος για τα παιδιά ορίζει την ενηλικίωση νωρίτερα». Βιολογικά, παιδί είναι ο κάθε άνθρωπος που βρίσκεται στο αναπτυξιακό στάδιο της παιδικής ηλικίας, µεταξύ της βρεφικής ηλικίας και της ενηλικίωσης. 1.2 Η έννοια «ικαίωµα» ικαίωµα λέγεται η υπό του ικαίου παρεχόµενη σε πρόσωπο εξουσία προς προστασία του έννοµου συµφέροντός του. Την εξουσία αυτή του προσώπου που αναγνωρίζει ο νόµος, απορρέει, επιβάλλεται, προστατεύεται και επανορθώνεται (σε περίπτωση προσβολής του) από τον ίδιο τον νόµο. Αντίστοιχη έννοια του δικαιώµατος, από τρίτους, είναι η "υποχρέωση" είτε πάντων προς αποχή ενέργειας που µπορεί να προσβάλει το "δικαίωµα" όπως σε εµπράγµατα δικαιώµατα, είτε ορισµένων προσώπων σε πράξεις ή παραλήψεις επί ενοχικών δικαιωµάτων. Συνεπώς τα παρεχόµενα υπό του Νόµου δικαιώµατα επιβάλουν ταυτόχρονα και τις υποχρεώσεις. 3

ικαιώµατα όµως και υποχρεώσεις δηµιουργούνται επίσης και στις ιδιωτικές συµφωνίες (συµβάσεις) µεταξύ προσώπων. Το ότι αυτά έχουν ως πηγή, ιδιωτική συµφωνία και όχι Νόµο δεν σηµαίνει πως ο σεβασµός, αφενός, προς το δικαίωµα και αφετέρου η εκτέλεση της υποχρέωσης εξαρτώνται µόνο από τη "καλή θέληση" των µερών της σύµβασης. Γι αυτό και το ίκαιο θεωρεί την ιδιωτική αυτή συµφωνία Νόµο. Συνεπώς πηγή δικαιωµάτων και υποχρεώσεων δεν είναι µόνο ο Νόµος αλλά και η ιδιωτική συµφωνία (σύµβαση) που αποτελεί εσαεί ιδιωτικό νόµο. Τα δικαιώµατα και οι υποχρεώσεις συνθέτουν τις έννοµες σχέσεις µεταξύ προσώπων. 1.2 Η έννοια Σωφρονισµός Ο όρος σωφρονισµός εµφανίστηκε για πρώτη φορά στο αρχαίο ελληνικό και ρωµαϊκό δίκαιο, όπου και ορίστηκε ως η διαδικασία φύλαξης υποδίκων οι οποίοι παραπέµφθηκαν σε δίκη µε σκοπό να µην έρχονται σε επαφή µε το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο βλάπτοντάς το, µε τις άνοµες πράξεις τους ( ασκαλάκης, 1985). Η έννοια του σωφρονισµού στη συνέχεια βρήκε τους κύριους υποστηρικτές του, οι οποίοι τον καθόρισαν, στη καθολική εκκλησία. Συγκεκριµένα µέσα από το κανονιστικό δίκαιο όρισαν τον σωφρονισµό ως «τη διαδικασία τιµωρίας του αµαρτωλού µε σκοπό την επαναφορά του στον ίσιο δρόµο». Σωφρονισµός για τους καθολικούς ήταν η διαδικασία η οποία επέτρεπε στον αµαρτωλό να διευκολυνθεί στη διαδικασία της περισυλλογής αλλά και στην επικοινωνία του µε τον Θεό µέσα από την αποµόνωση. Ο Σωφρονισµός ως µια θρησκευτική εξυγίανση του φυλακισµένου ήταν µια διαδικασία κάθαρσης εσωτερική κυρίως, η οποία επανάφερε κατά τους Καθολικούς τον αµαρτωλό στον ίσιο δρόµο. Στην Ελλάδα η έννοια του σωφρονισµού, ορίζεται από το άρθρο 10 του σωφρονιστικού κώδικα ως εξής: «Οι στερούµενοι της προσωπικής αυτών ελευθερίας κρατούνται, αναλόγως του σκοπού και της διάρκειας της κρατήσεως». Ο σωφρονισµός ορίζεται µέσα από τέσσερα διαφορετικά συστήµατα. Τα συστήµατα αυτά, σύµφωνα µε τον ασκαλάκη (1985), είναι τα εξής: 4

1. Το κοινοβιακό σύστηµα, το οποίο ορίζει το σωφρονισµό µέσα από τη συνεχή επικοινωνία των κρατουµένων, τη συνεργατική εργασία και τη γενικότερη συνύπαρξη τους. 2. Το αποµονωτικό σύστηµα, το οποίο ορίζει το σωφρονισµό µέσα από τη διαδικασία της αποµόνωσης, της σιωπής και το οποίο θεωρεί το σωφρονισµό µια διαδικασία µοναχισµού. 3. Το µικτό σύστηµα, ορίζει το σωφρονισµό µέσα από το συνδυασµό της µερικής επικοινωνίας και της µερικής αποµόνωσης. 4. Τέλος το προοδευτικό σύστηµα το οποίο είναι και το πιο ουσιαστικό ορίζει το σωφρονισµό ως τη διαδικασία της σταδιακής ένταξης του ατόµου στη κοινωνία ως τη πορεία από τον εγκλεισµό στη κοινωνικοποίησή του. 5

2. Θεωρητικό Πλαίσιο 2.1 ιεθνής Σύµβαση για τα δικαιώµατα του παιδιού Όλα τα παιδιά έχουν συγκεκριµένα δικαιώµατα που ορίζονται από τις ιεθνείς Συµβάσεις, το Σύνταγµα και τους νόµους. Το σηµαντικότερο κείµενο για τα ικαιώµατα του Παιδιού είναι η ιεθνής Σύµβαση για τα δικαιώµατα του παιδιού. Η Σύµβαση αυτή, που υπογράφτηκε το 1989 από τα κράτη-µέλη του Οργανισµού Ηνωµένων Εθνών, ρυθµίζει τις υποχρεώσεις των κρατών για την προστασία και προαγωγή των δικαιωµάτων του παιδιού. Το 1992 έγινε νόµος και στην χώρα µας (νόµος 2101/92). Η Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού περιλαµβάνει τρεις µεγάλες κατηγορίες δικαιωµάτων: Προστασία (από κάθε µορφής κακοποίηση, εκµετάλλευση, διάκριση, ρατσισµό, κ.λπ.) Παροχές (δικαίωµα στην εκπαίδευση, την υγεία, την πρόνοια, την ψυχαγωγία, κ.λπ.) Συµµετοχή (δικαίωµα στην έκφραση γνώµης, την πληροφόρηση, τον ελεύθερο χρόνο, κ.λπ.) 2.2 Άρθρο 40 της ιεθνούς Σύµβασης για τα ικαιώµατα του Παιδιού - Ποινική µεταχείριση 1. Τα Συµβαλλόµενα Κράτη αναγνωρίζουν σε κάθε παιδί ύποπτο, κατηγορούµενο ή καταδικασµένο για παράβαση του ποινικού νόµου το δικαίωµα σε µεταχείριση που να συνάδει µε το αίσθηµα της αξιοπρέπειάς του και της προσωπικής αξίας, που να ενισχύει το σεβασµό του για τα ανθρώπινα δικαιώµατα και τις θεµελιώδεις ελευθερίες των άλλων και που να λαµβάνει υπόψη την ηλικία του, καθώς και την ανάγκη για επανένταξη στην κοινωνία και την ανάληψη από το παιδί ενός εποικοδοµητικού ρόλου στην κοινωνία. 6

2. Για το σκοπό αυτόν, και λαµβάνοντας υπόψη τις σχετικές διατάξεις των διεθνών οργάνων, τα Συµβαλλόµενα Κράτη επαγρυπνούν ιδιαίτερα ώστε : α. Κανένα παιδί να µην καθίσταται ύποπτο, να µην κατηγορείται και να µην καταδικάζεται για παράβαση του ποινικού νόµου λόγω πράξεων ή παραλείψεων, που δεν απαγορεύονται από το εθνικό ή διεθνές δίκαιο κατά το χρόνο που διαπράχθηκαν. β. Κάθε παιδί ύποπτο ή κατηγορούµενο για παράβαση του ποινικού νόµου να έχει τουλάχιστον δικαίωµα στις ακόλουθες εγγυήσεις: ι. Να θεωρείται αθώο µέχρι να αποδειχθεί νόµιµα η ενοχή του. ιι. Να ενηµερώνεται χωρίς καθυστέρηση και απευθείας για τις εναντίον του κατηγορίες ή, κατά περίπτωση, µέσω των γονέων του ή των νόµιµων εκπροσώπων του και να έχει νοµική ή οποιαδήποτε άλλη κατάλληλη συµπαράσταση για την προετοιµασία και την παρουσίαση της υπεράσπισής του. ιιι. Να κρίνεται η υπόθεσή του χωρίς καθυστέρηση από µία αρµόδια, ανεξάρτητη και αµερόληπτη αρχή ή δικαστικό σώµα, σύµφωνα µε µια δίκαιη κατά το νόµο διαδικασία, µε την παρουσία ενός νοµικού ή άλλου συµβούλου και την παρουσία των γονέων του ή των νοµίµων εκπροσώπων του, εκτός αν αυτό θεωρηθεί αντίθετο προς το συµφέρον του παιδιού, λόγω κυρίως της ηλικίας ή της κατάστασής του. ιν. Να µην υποχρεώνεται να καταθέσει ως µάρτυρας ή να οµολογήσει την ενοχή του, να υποβάλλει ερωτήσεις το ίδιο ή µέσω άλλου στους µάρτυρες κατηγορίας και να επιτυγχάνει την παράσταση και την εξέταση µαρτύρων υπεράσπισης κάτω από συνθήκες ισότητας. ν. Εάν κριθεί ότι παρέβη τον ποινικό νόµο, να µπορεί να προσφύγει κατ' αυτής της απόφασης και κατά οποιουδήποτε µέτρου που λήφθηκε ως συνέπεια αυτής ενώπιον µιας ανώτερης αρµόδιας, ανεξάρτητης και αµερόληπτης αρχής ή δικαστικού σώµατος, σύµφωνα µε το νόµο. νι. Να έχει τη δωρεάν βοήθεια ενός διερµηνέα, σε περίπτωση που δεν καταλαβαίνει ή δεν µιλάει τη γλώσσα που χρησιµοποιείται. νιι. Να αντιµετωπίζεται η ιδιωτική του ζωή µε απόλυτο σεβασµό σε όλα τα στάδια της διαδικασίας. 7

3. Τα Συµβαλλόµενα Κράτη προσπαθούν να προαγάγουν τη θέσπιση νόµων, διαδικασιών, αρχών και θεσµών εφαρµοζόµενων ειδικώς στα παιδιά που είναι ύποπτα, κατηγορούµενα ή καταδικασµένα για παράβαση του ποινικού νόµου και ιδιαίτερα: α. Τη θέσπιση ενός ελάχιστου ορίου ηλικίας κάτω από το οποίο τα παιδιά θα θεωρούνται ότι δεν έχουν την ικανότητα παράβασης του ποινικού νόµου. β. Την εισαγωγή µέτρων, εφόσον αυτό είναι δυνατόν και ευκταίο, για την αντιµετώπιση τέτοιων παιδιών, χωρίς ανάγκη προσφυγής στη δικαιοσύνη, µε την προϋπόθεση βέβαια ότι τηρείται ο απόλυτος σεβασµός στα ανθρώπινα δικαιώµατα και στις νόµιµες εγγυήσεις. 4. Μια σειρά διατάξεων σχετικών κυρίως µε την επιµέλεια, την καθοδήγηση και την επιτήρηση, τους συµβούλους, τη δοκιµασία, την τοποθέτηση σε οικογένεια, τα προγράµµατα γενικής και επαγγελµατικής εκπαίδευσης και τις άλλες εναλλακτικές δυνατότητες πλην της επιµέλειας, θα εξασφαλίζει στα παιδιά µια µεταχείριση που να εγγυάται την ευηµερία τους και που να είναι ανάλογη και µε την κατάστασή τους και µε την παράβαση. 2.3 Το Σωφρονιστικό Σύστηµα στην Ελλάδα Η οργάνωση του σωφρονιστικού συστήµατος στην Ελλάδα βασίζεται στο Ελληνικό Σύνταγµα, τις διεθνείς συµβάσεις, τους νόµους και τα προεδρικά διατάγµατα καθώς και τις κανονιστικές πράξεις µε θεµελιώδη νόµο τον ισχύοντα Σωφρονιστικό κώδικα. Οι γενικές αρχές αφορούν τους κανόνες εκτέλεσης των ποινών και µέτρων ασφαλείας κατά της ελευθερίας, όπως αυτές επιβάλλονται από τα αρµόδια ικαστήρια και τη µεταχείριση των κρατουµένων στα καταστήµατα. Απαραβίαστες αρχές στην εφαρµογή των ανωτέρω κανόνων αποτελούν η νοµιµότητα και η ισότητα στην µεταχείριση των κρατουµένων ο σεβασµός των δικαιωµάτων των κρατουµένων που τους αναγνωρίζει ο νόµος και η έννοµη προστασία τους. Στον προαναφερθέντα Σωφρονιστικό Κώδικα περιγράφονται τα όργανα της άσκησης της σωφρονιστικής πολιτικής τα οποία είναι: i) Το Κεντρικό Επιστηµονικό Συµβούλιο Φυλάκων, 8

ii) Η Κεντρική Επιτροπή Μεταγωγών και iii) Τα Συµβούλια της Φυλακής. Επίσης καθορίζονται οι κατηγορίες των κρατουµένων και των καταστηµάτων κράτησης ο τρόπος µεταγωγής σε αυτά και διαβίωσης τους, η εφαρµογή προγραµµάτων και η διάθεση του ελεύθερου χρόνου τους η εργασιακή τους κατάσταση ο ευεργετικός υπολογισµός ηµερών ποινής λόγο εργασίας και η επικοινωνία µε το ευρύτερο περιβάλλον. Στον ίδιο κώδικα περιγράφονται οι εναλλακτικές µορφές έκτισης των ποινών τα µέτρα για την εύρυθµη λειτουργία των καταστηµάτων, ο τρόπος µεταγωγής σε αυτά και των κρατουµένων ο τρόπος λήξης των ποινών η µετασωφρονιστική µέριµνα η εποπτεία της εφαρµογής του και τα όργανα που την ασκούν. Η εποπτεία της οργάνωσης και λειτουργίας του σωφρονιστικού συστήµατος ασκείται από τη Γενική ιεύθυνση Σωφρονιστική Πολιτικής του Υπουργείου και της υπαγόµενες σε αυτή ιευθύνσεις: i) Πρόληψης Εγκληµατικότητας και Σωφρονιστικής Αγωγής Ανηλίκων ii) Σωφρονιστικής Αγωγής Ενηλίκων iii) Λειτουργία Ειδικών Θεραπευτικών Καταστηµάτων iv) Επιθεώρησης Σωφρονιστικών Καταστηµάτων και Ειδικών Καταστηµάτων Κράτησης Νέων και v) Εξωτερικής Φρούρησης Φυλακών και λοιπών Καταστηµάτων Ειδικότερα η Γενική ιεύθυνση Σωφρονιστικής Πολιτικής χαράσσει τις γραµµές της σωφρονιστικής πολιτικής του Υπουργείου στον τοµέα της πρόληψης και της καταστολής της εγκληµατικότητας. Υπηρεσίες που υπάγονται στην αρµοδιότητα του Υπουργείου ικαιοσύνης και ασχολούνται µε την πρόληψη της εγκληµατικότητας των ανηλίκων: α) Εταιρίες Προστασίας Ανηλίκων (ΕΠΑ) Είναι Ν.Π... υπό την εποπτεία του Υπουργείου ικαιοσύνης. Λειτουργούν στην ίδια έδρα κάθε πρωτοδικείου και έχουν σκοπό την πρόληψη της εγκληµατικότητας των ανηλίκων, οι οποίοι εµφανίζουν αντικοινωνική συµπεριφορά ή βρίσκονται σε κίνδυνο να γίνουν δράστες ή θύµατα αξιόποινων πράξεων, λόγω ακατάλληλου ή ανύπαρκτου οικογενειακού περιβάλλοντος ή άλλων δυσµενών κοινωνικών συνθηκών και αιτιών. Κάθε Εταιρεία διοικείται από επταµελές διοικητικό Συµβούλιο, τα µέλη του οποίου προσφέρουν τις υπηρεσίες τους χωρίς µισθό. Οι πόροι των ΕΠΑ 9

προέρχονται από επιχορήγηση του Υπουργείου ικαιοσύνης και από δωρεές και κληροδοτήµατα. Όταν εξασφαλισθούν οι αναγκαίοι πόροι, οι Εταιρείες ιδρύουν Στέγες φιλοξενίας ανηλίκων, όπου µέσα σε οικογενειακές συνθήκες προσφέρουν φιλοξενία και πολύπλευρη υποστήριξη στα παιδιά που προστατεύουν. Στέγες φιλοξενίας διαθέτουν οι ΕΠΑ Αθήνας, Πειραιά, Ηρακλείου Κρήτης, Καρδίτσας, Αλεξανδρούπολης, Κοζάνης και Βόλου. β) Υπηρεσίες επιµελητών ανηλίκων των δικαστηρίων ανηλίκων Είναι περιφερειακές υπηρεσίες του Υπουργείου ικαιοσύνης που λειτουργούν στην έδρα κάθε πρωτοδικείου, όπου υπάρχει και δικαστήριο ανηλίκων και εποπτεύονται από το δικαστή ανηλίκων. Αποτελούν τον κύριο φορέα εξωιδρυµατικής µεταχείρισης ανηλίκων που έχουν διαπράξει αξιόποινη πράξη ή βρίσκονται σε κίνδυνο να γίνουν δράστες ή θύµατα αξιόποινων πράξεων. Στελεχώνονται από τους επιµελητές ανηλίκων, οι οποίοι ασχολούνται µε τους ανηλίκους που τους έχει επιβληθεί το αναµορφωτικό µέτρο της επιµέλειας συνδράµοντας ουσιαστικά τον δικαστή ανηλίκων στην εκδίκαση των σχετικών υποθέσεων. Ασχολούνται επίσης µε τους ανηλίκους που βρίσκονται σε κίνδυνο να παραβατήσουν λόγω ακατάλληλου ή ανύπαρκτου οικογενειακού περιβάλλοντος ή άλλων κοινωνικών συνθηκών, παρέχοντας πολύπλευρη στήριξη στους ίδιους και τις οικογένειές τους. Στις Υπηρεσίες Επιµελητών Ανηλίκων τηρούνται στατιστικά στοιχεία για την κίνηση της υπηρεσίας, τον αριθµό των περιπτώσεων, τα αίτια της παρεκτροπής ή της υποτροπής των ανηλίκων, µε όλα τα λοιπά στοιχεία που είναι αναγκαία για την παρακολούθηση της πρόληψης και της καταστολής της εγκληµατικότητας των ανηλίκων της περιφέρειας του ικαστηρίου Ανηλίκων. Στον τοµέα της καταστολής, υπηρεσίες του Υπουργείου που έχουν την εποπτεία για την καλή λειτουργία των Καταστηµάτων Κράτησης και των Ιδρυµάτων Αγωγής Ανηλίκων Καταστήµατα Κράτησης σε όλη την χώρα: Α. ΕΙ ΙΚΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΕΝΗΛΙΚΩΝ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ 1. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΑΓΙΑΣ 10

2. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΚΑΣΣΑΝ ΡΑΣ 3. ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΤΙΡΥΝΘΑΣ 4. ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΑΠΟΘΗΚΗ ΥΛΙΚΟΥ ΦΥΛΑΚΩΝ (ΚΑΥΦ) Β. ΕΙ ΙΚΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΝΕΩΝ 1. ΕΙ ΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΝΕΩΝ (ΕΚΚΝ) ΑΥΛΩΝΑ 2. ΕΙ ΙΚΟ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΝΕΩΝ (ΕΚΚΝ) ΒΟΛΟΥ 3. ΑΣΚΑ ΚΑΣΣΑΒΕΤΕΙΑΣ Γ. ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΑ ΚΑΤΑΣΤΗΜΑΤΑ 1. ΨΥΧΙΑΤΡΕΙΟ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩ ΚΟΡΥ ΑΛΛΟΥ 2. ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩ ΚΟΡΥ ΑΛΟΥ 3. ΚΕΝΤΡΟ ΑΠΕΞΑΡΤΗΣΗΣ ΤΟΞΙΚΟΜΑΝΩΝ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ ΕΛΑΙΩΝΑ ΘΗΒΩΝ. ΚΛΕΙΣΤΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ 1. ΚΛΕΙΣΤΗ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΓΥΝΑΙΚΩΝ 2. ΚΛΕΙΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ ΠΑΤΡΑΣ 3. ΚΛΕΙΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ ΧΑΛΚΙ ΑΣ 4. ΚΛΕΙΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ ΚΕΡΚΥΡΑΣ 5. ΚΛΕΙΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ ΑΛΙΚΑΡΝΑΣΣΟΥ 6. ΚΛΕΙΣΤΗ ΦΥΛΑΚΗ ΤΡΙΚΑΛΩΝ 7. ΚΑΤΑΣΤΗΜΑ ΚΡΑΤΗΣΗΣ ΜΑΛΑΝ ΡΙΝΟΥ Ε. ΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΦΥΛΑΚΕΣ 1. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΚΟΡΥ ΑΛΛΟΥ 2. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ 3. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΚΟΡΙΝΘΟΥ 4. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ 5. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΛΑΡΙΣΑΣ 6. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΝΑΥΠΛΙΟΥ 7. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 8. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΤΡΙΠΟΛΗΣ 9. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΧΑΝΙΩΝ 10. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΧΙΟΥ 11. ΙΚΑΣΤΙΚΗ ΦΥΛΑΚΗ ΚΩ 12. ΠΡΕΒΑΝΤΟΡΙΟ ΚΡΑΤΟΥΜΕΝΩΝ ΑΜΦΙΣΣΑΣ 11

Ίδρυµα Αγωγής Ανηλίκων Αρρένων Βόλου Είναι περιφερειακή υπηρεσία του Υπουργείου ικαιοσύνης. Φιλοξενεί τους ανηλίκους, οι οποίοι έχουν αναπτύξει παραβατική συµπεριφορά ή αντιµετωπίζουν δυσχέρειες κοινωνικής προσαρµογής, µε σκοπό την αγωγή, κοινωνική στήριξη, εκπαίδευση και επαγγελµατική κατάρτιση. Στο ίδρυµα εισάγονται άρρενες ανήλικοι στους οποίους έχει επιβληθεί το αναµορφωτικό µέτρο της τοποθέτησης σε κατάστηµα αγωγής. Επίσης εισάγονται ανήλικοι οι οποίοι διαβιώνουν σε κοινωνικό περιβάλλον ατόµων τα οποία τελούν καθ έξη ή κατ επάγγελµα αξιόποινες πράξεις. Κατά το χρόνο παραµονής τους στο Ίδρυµα οι ανήλικοι φοιτούν σε σχολείο εντός ή εκτός του Καταστήµατος, µετέχουν σε προγράµµατα εκπαίδευσης, επαγγελµατικής κατάρτισης και λαµβάνουν µέρος σε πολιτιστικές, ψυχαγωγικές ή αθλητικές δραστηριότητες. Επίσης έχουν δυνατότητα να κάνουν χρήση άδειας δοκιµασίας ή άδειας για οικογενειακούς, εκπαιδευτικούς λόγους ή για λόγους υγείας. Το ίδρυµα στελεχώνεται από διοικητικούς υπαλλήλους, κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγο. Φιλοξενεί µέχρι είκοσι πέντε ανηλίκους έλληνες και αλλοδαπούς. Μετασωφρονιστική Μέριµνα Το Υπουργείο ικαιοσύνης, µε τις αρµόδιες υπηρεσίες του: α) /νση Σωφρονιστικής Αγωγής Ενηλίκων-Τµήµα Επαγγελµατικής Κατάρτισης, Οργάνωσης της Εργασίας Κρατουµένων και Κοινωνικής Επανένταξης Αποφυλακιζοµένων και β) Κοινωνικές Υπηρεσίες των Καταστηµάτων Κράτησης, σε συνεργασία µε το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων µέσω του Οργανισµού Απασχόλησης Εργατικού υναµικού (Ο.Α.Ε..) εφαρµόζει προγράµµατα επιδότησης νέων θέσεων εργασίας και νέων ελεύθερων επαγγελµατιών σε αποφυλακιζόµενα άτοµα και νεαρά παραβατικά άτοµα ή νεαρά άτοµα που βρίσκονται σε κοινωνικό κίνδυνο. 12

3. Έρευνα του Τοµέα Ποινικών Επιστηµών της Νοµικής Σχολής Αθηνών Με την επιστηµονική ευθύνη του καθηγητή Εγκληµατολογίας και Σωφρονιστικής κ. Νέστορα Κουράκη και τον συντονισµό της εγκληµατολόγου κ. Φωτεινής Μηλιώνη, ο Τοµέας Ποινικών Επιστηµών της Νοµικής Σχολής Αθηνών, µε τη συνδροµή της Επιτροπής Ερευνών του ίδιου Πανεπιστηµίου διενήργησε µια µεγάλη έρευνα στις φυλακές Ανηλίκων του Κορυδαλλού και της Κασσαβέτειας. Τόσο η αρχική έρευνα όσο και η επανάληψή της κατέδειξαν «την απόλυτη αναποτελεσµατικότητα του σωφρονιστικού µας συστήµατος και την ανάγκη αναζήτησης άλλων µεθόδων αντιµετώπισης της παραβατικότητας των ανηλίκων». Στην έρευνα που ξεκίνησε τον Απρίλιο του 1993 και ολοκληρώθηκε τον Σεπτέµβριο του 1994, απάντησαν σε 94 ερωτήµατα 156 ανήλικοι (το 84% των τότε κρατουµένων) - 149 αγόρια και 7 κορίτσια. Η επεξεργασία των απαντήσεων και των στοιχείων έδωσε την παρακάτω εικόνα: Το 96,7 % των ανηλίκων, που βρίσκονταν στη φυλακή µε ποινή στέρησης της ελευθερίας πάνω από 2 χρόνια (60 συνολικά ανήλικοι), είχαν εγκλειστεί και πριν σε σωφρονιστικό κατάστηµα. Οι κρατούµενοι ανήλικοι απασχολούνται σε κάποια εργασία (έστω και δευτερεύουσα) σε ποσοστό 58%, οι υπόλοιποι κυριολεκτικά «κάθονται, παίζουν µπάλα ή κόβουν βόλτες παρά το γεγονός ότι το 63% απ' αυτούς έχει έντονη επιθυµία να εργασθεί. Μόνο ένας στους τρεις ανηλίκους παρακολουθεί µαθήµατα σχολείου. Τα ναρκωτικά είναι αναπόσπαστο κοµµάτι της ζωής των ανηλίκων κρατουµένων. Το 61% των ανηλίκων δοκίµασαν ναρκωτικά πριν από τον εγκλεισµό τους, το 37% απ' αυτούς είχαν εξάρτηση από ναρκωτικές ουσίες και έκαναν όλα όσα χρειαζόταν προκειµένου να εξασφαλισθεί η δόση - κλοπές, διαρρήξεις φαρµακείων, πορνεία, µικρεµπόριο ναρκωτικών, ακόµη και ληστείες. Πίσω από την παραβατικότητα των ανηλίκων, υπάρχει συνήθως µια αδιάφορη, φτωχή κι αµόρφωτη οικογένεια. Είναι παιδιά που έζησαν σε διαταραγµένο οικογενειακό περιβάλλον και αποµακρύνθηκαν πρόωρα από το 13

σπίτι και το σχολείο. Γεννήθηκαν και µεγάλωσαν κυρίως σε υποβαθµισµένες περιοχές της Αθήνας, του Πειραιά και της Θεσσαλονίκης. Οι γονείς τους αγράµµατοι σε ποσοστό 46% (έναντι 8% του γενικού πληθυσµού), άτοµα µε ιδιαίτερα χαµηλά εισοδήµατα και το 17% απ' αυτούς δίχως σταθερό εισόδηµα. Το 28% των ανηλίκων κρατουµένων έχασαν τον έναν τους γονιό έως τα 12 τους χρόνια - ένα ποσοστό που αυξάνεται στο 39% λίγο πριν από τον εγκλεισµό τους στη φυλακή. Ακόµη και όταν οι γονείς ζούσαν µαζί, διαπληκτίζονταν διαρκώς µεταξύ τους (35%) και επέβαλλαν σωµατικές τιµωρίες δίχως σοβαρή αιτία (32%). Το 27% των παιδιών παρέµειναν αγράµµατα αλλά και όσα πήγαιναν σχολείο το αντιπαθούσαν τόσο που το 56% έµενε στην ίδια τάξη λόγω απουσιών. Από 13 χρόνων µπήκαν στη βιοπάλη, δούλευε µόνιµα το 51% και περιστασιακά το 34%, αλλάζοντας συχνά εργοδότη. Η πρώτη εµπλοκή µε τη ικαιοσύνη ήρθε για τους ανήλικους κρατουµένους στην ηλικία των 13-14 χρόνων. Στους πρώτους 10-12 µήνες του «σωφρονισµού» τους, έχουν όλο τον χρόνο και όλες τις «ευκαιρίες» να γνωρισθούν µε τον κοινωνικό στιγµατισµό και την αποµόνωση, να υποστούν εξευτελισµούς και κάθε είδους βιασµούς, να εξοικειωθούν µε τα δρώµενα της φυλακής και να αποκοµίσουν, από άλλους εµπειρότερους, την αναγκαία «τεχνογνωσία του εγκληµατείν». Σύντοµα από µαθητευόµενοι εξελίσσονται σε διδάκτορες του εγκλήµατος και οι καταδίκες που ακολουθούν δεν αφορούν πια σε µικροκλοπές αλλά σε ληστείες, ανθρωποκτονίες ή βιασµούς. Πέντε περίπου χρόνια µετά την ολοκλήρωση της πρώτης έρευνας, και συγκεκριµένα από τον Μάιο του '99, µια µεγάλη οµάδα ερευνητών, µε επικεφαλής τον καθηγητή Εγκληµατολογίας κ. Νέστορα Κουράκη και συντονίστρια την εγκληµατολόγο κ. Φωτεινή Μηλιώνη, αναλαµβάνει την αναζήτηση των ανηλίκων που συµµετείχαν στην έρευνα πίσω από τα σίδερα του Κορυδαλλού και της Κασσαβέτειας. Σκοπός της ερευνητικής προσπάθειας ήταν να διαπιστωθεί τι απέγιναν οι συγκεκριµένοι ανήλικοι κρατούµενοι. Παρά τις µεγάλες δυσκολίες ανεύρεσης των παλαιών κρατουµένων οι ερευνητές κατόρθωσαν να εντοπίσουν και να µιλήσουν µε τους 103 από τους 156 ανήλικους κρατουµένους του '94. υστυχώς, οι 44 βρίσκονταν και πάλι στη φυλακή - αυτή τη φορά στις σκληρότερες, των ενηλίκων - και οι υπόλοιποι 59 εκτός φυλακής. Οι πληροφορίες για δώδεκα ακόµα συνολικά άτοµα 14

συγκεντρώθηκαν µέσω τρίτων - συγγενών ή γνωστών τους. Κάποιοι απ' αυτούς δεν ζουν πλέον, κάποιοι άλλοι νοσηλεύονται σε ψυχιατρείο και κάποιοι, εµφανώς πιο τυχεροί, ζουν στο εξωτερικό! Τα ίχνη των υπολοίπων 41 έχουν χαθεί... «Από την επεξεργασία των πρώτων στοιχείων της έρευνας, προκύπτει δυστυχώς ότι ένας µεγάλος αριθµός - περίπου το 1/3 των ανηλίκων κρατουµένων - είχε προβλήµατα µε τον νόµο µετά την αποφυλάκισή τους», εξηγεί ο κ. Νέστορας Κουράκης. «Μόνο ένας από τους 44 που εντοπίσαµε και πάλι στη φυλακή, εκτίει ποινή που του είχε επιβληθεί πριν από το '93. Οι νεαροί αυτοί µε το ιδρυµατικό παρελθόν, εµφανίζονται να είναι πολυ-υπότροποι (έχουν εκτίσει περισσότερες ποινές µετά την αποφυλάκιση του '93) και διαπράττουν συνήθως παραβάσεις για τις οποίες δεν απειλούνται µε ποινές µεγάλης διάρκειας - κυρίως κλοπές. Αλλά υπάρχουν και τρεις νεαροί που τα εγκλήµατά τους συντάραξαν την κοινή γνώµη και αξίζει να τύχουν ειδικότερης επιστηµονικής ανάλυσης...». Οι περισσότεροι από τους σηµερινούς έγκλειστους δείχνουν «ιδρυµατοποιηµένοι» και µάλλον παραιτηµένοι από κάθε προσπάθεια επανένταξης. Αισθάνονται οικεία στο περιβάλλον της φυλακής και η κράτησή τους µοιάζει «φυσιολογικό και αναπόσπαστο κοµµάτι της ζωής τους». Το πιο ανησυχητικό απ' όλα είναι ότι πολλοί και από τους 59 νεαρούς που συναντήθηκαν µε τους ερευνητές εκτός φυλακής - σε καφετέριες, µπαράκια ή κινηµατογράφους - δήλωσαν ότι είχαν προβλήµατα µε τον νόµο µετά την αποφυλάκισή τους ή διέπραξαν εγκληµατικές πράξεις αλλά δεν υπέπεσαν στην αντίληψη των διωκτικών αρχών. Κάποιοι απ' αυτούς προσπαθούν να ισορροπήσουν στην ελευθερία. Αρκετοί, κατάφεραν να σταδιοδροµήσουν επαγγελµατικά, έχουν δηµιουργήσει οικογένεια και ζουν µια φυσιολογική ζωή. Οι περισσότεροι εξοµολογούνται την προσπάθειά τους να απεξαρτηθούν από τις ναρκωτικές ουσίες. 15

4. Μεθοδολογία της Έρευνας 4.1 Σκοπός της έρευνας Σκοπός της έρευνας µας, µε πηγές τα ΜΜΕ, το διαδίκτυο και κυρίως εκποµπές της τηλεόρασης, είναι να µάθουµε για τα σωφρονιστικά καταστήµατα ανηλίκων στην Ελλάδα, τις συνθήκες διαβίωσης και πιο συγκεκριµένα το αν και κατά πόσο καταπατώνται τα δικαιώµατα των τροφίµων κατά τη διάρκεια της κράτησης τους. 4.2 Μέθοδος Έρευνας Η µέθοδος της έρευνας που ακολουθήσαµε ήταν η συγκέντρωση και η αξιοποίηση στοιχείων µέσα από την προσεκτική παρακολούθηση της τηλεοπτικής εκποµπής «Πρωταγωνιστές» του Mega που αναφερόταν στα Σωφρονιστικά καταστήµατα ανηλίκων, αλλά και µέσα από έρευνα στο διαδίκτυο καθώς και σε διάφορες άλλες πηγές. Η εκποµπή «Πρωταγωνιστές» µε παρουσιαστή τον δηµοσιογράφο Σταύρο Θεοδωράκη, προβάλλεται από την τηλεόραση του Mega κάθε Κυριακή στις 24:00. «Ήρωες» των εκποµπών αυτών είναι άνθρωποι γνωστοί ή και της διπλανής πόρτας οι οποίοι µοιράζονται αληθινές εµπειρίες, ιδέες και γεγονότα. Καταφέραµε και συλλέξαµε πολλές πληροφορίες σχετικά µε τις συνθήκες διαβίωσης των ανήλικων κρατουµένων µέσα στις φυλακές αλλά επιπλέον, από τις λεπτοµέρειες των περιγραφών, συνειδητοποιήσαµε ότι πράγµατα πολύ σηµαντικά για αυτούς φαίνονται ανούσια σε εµάς που δεν τα έχουµε βιώσει από πρώτο χέρι. Ένα παράδειγµα µιας τέτοιας «λεπτοµέρειας» είναι η στιγµή που ένας κρατούµενος λέει το εξής : «Εδώ µέσα σου λείπει ακόµα και το κρεβάτι σου» - ένα αγαθό το οποίο όλοι εµείς θεωρούµε δεδοµένο. Παρακολουθώντας την εκποµπή αυτή µπορέσαµε να µάθουµε αρκετά πράγµατα για το πως είναι η ζωή µέσα σε ένα σωφρονιστικό κατάστηµα ανηλίκων και να διαπιστώσουµε το αν και κατά πόσο καταπατώνται τα δικαιώµατα των ανηλίκων κρατουµένων µέσα σε αυτά. 16

4.3 Ερευνητικά ερωτήµατα Τα ερωτήµατα στα οποία έχουµε σκοπό να απαντήσουµε είναι τα εξής: Ποίες είναι οι συνθήκες διαβίωσης των ανήλικων κρατουµένων, και συγκεκριµένα οι συνθήκες: α. Σίτισης -Πως είναι η διατροφή των κρατουµένων ποιοτικά αλλά και ποσοτικά. β. Στέγασης -Πως είναι τα κελιά, πόσοι ζουν µέσα σε ένα κελί και αν είναι αρκετός ο χώρος ώστε να είναι ανθρώπινη η διαβίωση όσων ζουν µέσα σε αυτά. γ. Εκπαίδευσης - Έχουν το δικαίωµα της εκπαίδευσης οι κρατούµενοι; Αν ναι, είναι ευχαριστηµένοι από αυτή, για ποιο λόγο παρακολουθούν τα µαθήµατα, µαθαίνουν πραγµατικά κάτι; 17

5. Έρευνα 5.1 Εκθέσεις για την κράτηση ανήλικων φυλακισµένων 5.1.1 Ποιοι είναι οι ανήλικοι φυλακισµένοι Συνήθως οι ανήλικοι φυλακισµένοι είναι παιδιά µε χαµηλό επίπεδο µόρφωσης (συνήθως επίπεδο ηµοτικού) και χαµηλής κοινωνικοοικονοµικής προέλευσης. Η πλειοψηφία των γονέων των παιδιών αυτών είναι αγράµµατοι ή στην καλύτερη περίπτωση απόφοιτοι του ηµοτικού. Το 40% των γονέων είναι αλλοδαποί. Τα παιδιά αυτά έχουν έλλειψη βασικών κανόνων και γνώσεων, όπως για παράδειγµα ότι δεν πρέπει να φεύγουµε από την τάξη την ώρα του µαθήµατος ή δεν γνωρίζουν πως να µαγειρέψουν ένα απλό φαγητό. Τα πιο συνηθισµένα αδικήµατα των ανήλικων κρατουµένων είναι κλοπή-ληστεία, ξυλοδαρµός, ναρκωτικά και παράνοµη είσοδος στην χώρα. Το 50% των ανήλικων κρατουµένων είναι υπόδικοι. Πρόκειται δηλαδή για ανήλικους που φυλακίζονται κατά παράβαση του τεκµηρίου αθωότητας χωρίς να έχουν δικαστεί. Το ίκαιο Ανηλίκων έχει θεσµοθετηθεί έτσι ώστε να υπάρχουν αρκετές δικλείδες ασφαλείας που θα αποτρέπουν τον εγκλεισµό των ανηλίκων κρατουµένων. Ωστόσο η εφαρµογή του νόµου αποδεικνύει ότι οι δικλείδες αυτές αφήνουν «παραθυράκια» που επιτρέπουν 1 στους 2 ανήλικους κρατούµενους να βρίσκονται στη φυλακή χωρίς καν να έχουν δικαστεί για το αδίκηµα που διέπραξαν. Με άλλα λόγια επιβάλλεται η λογική της µηδενικής ανοχής σε παιδιά που δεν έχει αποφασιστεί ακόµα από το δικαστήριο αν πρέπει να βρεθούν στη φυλακή. 5.1.2 Πληθυσµός φυλακών κράτησης ανηλίκων Σύµφωνα µε τα πρόσφατα στοιχεία του Υπουργείου ικαιοσύνης (στοιχεία της 2/5/2008), ο πληθυσµός των φυλακών ανηλίκων (σωφρονιστικά και θεραπευτικά καταστήµατα και ιδρύµατα αρωγής) ανέρχεται αυτή τη στιγµή σε 438 άτοµα. Από αυτούς οι 329 κρατούνται στο Ειδικό Κατάστηµα Κράτησης Νέων Αυλώνα. Θα πρέπει πάντως να σηµειωθεί ότι ο αριθµός αυτός περιλαµβάνει τόσο τους ανήλικους όσο και τους «µετέφηβους», δηλαδή νέους ηλικίας έως 21 ετών. Οι ανήλικοι κρατούµενοι (κάτω των 18 ετών) είναι 60. 18

Οµολογουµένως ο αριθµός των κρατουµένων ανήλικων αποτελεί µια θετική εξαίρεση στον υπερπληθυσµό των ελληνικών φυλακών. Είναι προφανές ότι τα δικαστήρια ανηλίκων αντιµετωπίζουν την ποινή του περιορισµού σε ειδικό κατάστηµα ως ένα έσχατο µέσο και δεν κάνουν κατάχρηση της δυνατότητας επιβολής της ποινής αυτής. Από την άλλη πλευρά, η κοινωνική γεωγραφία των κρατουµένων αποκαλύπτει µια µεροληψία σε βάρος των αλλοδαπών και γενικότερα των ανήλικων που προέρχονται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώµατα. Συγκεκριµένα 73% είναι το ποσοστό των αλλοδαπών µεταξύ των υπόδικων ανήλικων κρατούµενων. Καθίσταται προφανές ότι η ποινή του ποινικού σωφρονισµού επιβάλλεται σε ένα βαθµό στους ανήλικους αλλοδαπούς όχι µόνο για αυτό που έπραξαν αλλά και για αυτό που είναι. 5.1.3 Γράµµατα από την φυλακή Οι ίδιοι οι ανήλικοι κρατούµενοι περιγράφουν µε µελανά χρώµατα την ζωή τους στην φυλακή και αυτό µπορεί να φανεί όχι µόνο µέσα από τις συνεντεύξεις τους στον Σταύρο Θεοδωράκη αλλά και µέσα από γράµµατα που έχουν στείλει οι ίδιοι σε δικούς τους ανθρώπους. Παρακάτω παραθέτουµε µερικά από αυτά, όπως είχαν δηµοσιευτεί από τους ίδιους στην εφηµερίδα "Προσπαθώντας για το αύριο" που εκδίδει το σχολείο των φυλακών του Αυλώνα. 1. «Οχτώ ηµέρες πριν από το δικαστήριο και δεν έχω όρεξη, δεν έχω µυαλό για τίποτα. εν βγαίνω από το κελί, δεν µιλάω σε κανέναν, είµαι µόνος µου µε τις σκέψεις µου. Σκέφτοµαι συνέχεια πώς θα πάει το δικαστήριο, τι θα κάνω αν καταδικαστώ και τι θα κάνω αν αποφυλακιστώ. Αυτό είναι που µε σκοτώνει. Όταν σκέφτοµαι τι θα έκανα αν ήµουν έξω Φαντάζοµαι τη µητέρα µου να κάθεται δίπλα µου. Με τους 19

φίλους µου να διασκεδάζουµε όλοι µαζί. Θα έβλεπα κόσµο, όλων των ηλικιών, θα µύριζα τον καθαρό αέρα, θα χάζευα τη θέα της θάλασσας. Πολλές φορές προσποιούµαι ότι αποφυλακίζοµαι. Αφήνω αυτή την πόρτα που µε χωρίζει από την κοινωνία πίσω µου και τότε όλα αλλάζουν. Είµαι ελεύθερος, αισθάνοµαι ότι πετάω, αγκαλιάζω τους δικούς µου και χαµογελάω από χαρά. Αλλά τώρα έρχεται πάλι η σκιά του δικαστηρίου. Όλα µου τα όνειρα κρίνονται από µία απόφαση - µία λέξη. Είδες τι σου κάνει ο πρόεδρος µε µία λέξη! Σου λέει ένα ισόβια και πάνε όλα». 2. «εν πίστευα και δεν πιστεύω σε φίλους. Ο καθένας κοιτάζει µόνο τον εαυτό του. Και αυτό είναι πιο έντονο εδώ µέσα. Εδώ µέσα µπορεί κάποιος να σε σαπίσει στο ξύλο, επειδή δεν τον κοίταξες στα µάτια όταν σε χαιρέτησε ή επειδή κατά λάθος τον σκούντηξες. Πολύ λίγα παιδιά είναι διαθέσιµα να σου προσφέρουν κάτι. Νιώθω πολύ µόνος και µάλλον το δείχνω. Τουλάχιστον οι καθηγητές µου το κατάλαβαν. Κανέναν δεν έχω δίπλα µου. Ζω µόνο για τη στιγµή που θα τηλεφωνήσω στο κορίτσι µου και θα µου πει δυο γλυκές κουβέντες... Έχω να βγάλω µεγάλη ποινή εν ξέρω τι θα κάνω και αν θα αντέξω αυτή τη µοναξιά». 3. «Είµαι Αλβανός. Ζω πολλά χρόνια στην Ελλάδα µε την οικογένειά µου. Νιώθουµε όλοι µας περισσότερο Έλληνες απ ό,τι Αλβανοί. Αγαπάµε την Ελλάδα και δεν έχουµε σκοπό να επιστρέψουµε ποτέ πίσω. Όµως δικάστηκα σαν Αλβανός, όχι σαν άνθρωπος!!! Αν ήµουν Έλληνας, η ποινή θα ήταν µικρότερη. Είµαι σίγουρος. Αυτή τη στιγµή οι γονείς µου έχουν ξοδέψει στους δικηγόρους σχεδόν όλα τα χρήµατα που έβγαλαν µε σκληρή δουλειά τα χρόνια παραµονής τους στην Ελλάδα. Το εφετείο που έρχεται θα κοστίσει άλλη µια µικρή περιουσία σε όλους µας. Πώς µου ζητάτε λοιπόν να µην ασχοληθώ µε την παρανοµία µόλις βγω έξω; Έχω την υποχρέωση να επιστρέψω στους γονείς µου το γρηγορότερο δυνατό τα χρήµατα που ξόδεψαν για µένα Αυτό θα κάνατε και σεις που µε κρίνετε!!! Η φυλακή δε σε σωφρονίζει απλώς σου µαθαίνει να σκέφτεσαι διαφορετικά». 4. Μη µε ρωτάτε αν έχω τύψεις Θα έπρεπε; Όχι λοιπόν!!! εν έχω!!! Πουλούσα ναρκωτικά. Εκτελούσα εντολές ανωτέρων, γιατί µόνο µε αυτό τον τρόπο θα εξασφάλιζα τη δόση µου. Ποτέ όµως δεν ανάγκασα κάποιον να πέσει στις ουσίες. Πάντοτε είχα να κάνω µε άτοµα που από καιρό και µε τη δική τους θέληση 20

έπαιρναν ναρκωτικά. Γιατί λοιπόν να έχω τύψεις; Αν δεν αγόραζαν από εµένα, θα αγόραζαν από έναν σαν και µένα... Ίσως θα έπρεπε να νιώσω άσχηµα απέναντι στους γονείς µου. Όµως ούτε αυτό αισθάνοµαι. Και δεν είµαι σκληρός. Απλώς οι γονείς µου ποτέ δε στάθηκαν δίπλα µου. ε µε εµπιστεύτηκαν. εν ασχολήθηκαν σοβαρά µε τα προβλήµατά µου. Ακόµη και όταν έφερνα χρήµατα στο σπίτι, πίστευαν ότι τους έλεγα χωρίς πολλές κουβέντες Αν ήταν διαφορετικοί µαζί µου, ίσως να µην ήµουν τώρα εδώ. Τύψεις νιώθω µόνο απέναντι σε µένα, που δεν πρόσεξα τον εαυτό µου όσο θα έπρεπε. Έφτασα στον θάνατο από τα ναρκωτικά, πολλές φορές. Ζω από καθαρή τύχη!! Είµαι καθαρός εδώ και πολύ καιρό και θέλω να παραµείνω έτσι µέχρι να πεθάνω». 5. «Είµαι κρατούµενος στη Φυλακή Ανηλίκων εδώ και αρκετό καιρό. Σε λίγο αποφυλακίζοµαι και περιµένω να δω αν θα πάρω απέλαση. Τη δικιά µου τη ζωή την κατέστρεψαν µε την απέλαση. Όταν ήρθα στην Ελλάδα ήµουν 7 χρονών και τώρα είµαι 20. Με λίγα λόγια µεγάλωσα στην Ελλάδα, µιλάω ελληνικά, πηγαίνω σε ελληνικό σχολείο και όλοι µου οι φίλοι είναι Έλληνες. Μια µέρα µάς πέρασε η ιδέα να κλέψουµε ένα µηχανάκι, όπως και έγινε. Κλέψαµε το µηχανάκι και την ώρα που κάναµε βόλτα µάς έπιασε η αστυνοµία. Στη συνέχεια µας πήραν κατάθεση για να µας πάνε αυτόφωρο. Θυµάµαι τους αστυνοµικούς να λένε: κακοποιός, Αλβανός εγκληµατίας. Την άλλη µέρα µας πήγαν στον εισαγγελέα για να µας δικάσουν. Και αποφάσισαν να αφήσουν ελεύθερους τους φίλους µου µόνο - εµένα όχι. Εµένα αποφάσισαν να µε διώξουν µε απέλαση. Όταν άκουσα τη λέξη απέλαση άρχισαν τα µάτια µου να δακρύζουν, στο λαιµό αισθανόµουν σφιγµένος, τα είχα τελείως χαµένα. Άρχισα να σκέφτοµαι τι θα συναντήσω µπροστά µου. Ότι θα πήγαινα στην Αλβανία, όπου λεφτά δεν είχα, σπίτι δεν είχα, ούτε δουλειά. Όπως ξέρετε όλοι, στην Αλβανία είναι πάρα πολύ δύσκολο να βρεις δουλειά και ιδιαίτερα όταν η οικογένεια σου είναι στην Ελλάδα. Φοβάµαι πως αν µε απελάσουν θα αναγκαστώ να κλέψω ξανά για να ζήσω». 6. «Από τη στιγµή της σύλληψής µου το µυαλό µου είναι πολύ µπερδεµένο. Εκεί που σκέφτοµαι κάτι καλό, κατευθείαν σκέφτοµαι το ακριβώς αντίθετο. εν έχει ταραχτεί µόνο το µυαλό µου αλλά και το υποσυνείδητο και το σώµα µου. 21

Έχουν περάσει δύο εβδοµάδες από τη σύλληψή µου και τώρα αρχίζω να συνειδητοποιώ πού βρίσκοµαι και τι έπαθα. Τις δύο πρώτες µέρες στο κρατητήριο συνεχώς έκλαιγα, ο ύπνος µε έπιανε από εξάντληση. Με το που άνοιγα τα µάτια µου και καταλάβαινα πού βρισκόµουν, σπάραζα πραγµατικά. Όσο περνούσαν οι µέρες, έβρισκα σιγά-σιγά τον εαυτό µου, γιατί γεννιόταν µια ελπίδα µέσα µου πως θα δω και πάλι τον ουρανό... Όσος καιρός κι αν περάσει θα περιµένω. Αρκεί να µην ξανακυλήσω στα ναρκωτικά, γιατί αυτά µ έχουν φέρει εδώ και τις δύο φορές. Ούτε εγώ ο ίδιος δεν ξέρω αν θα πάρω πάλι ναρκωτικά. Θα το µάθω µετά την αποφυλάκισή µου». 7. «Τι γιο έκανα εγώ εγκληµατία; : αυτά ήταν τα τελευταία λόγια που άκουσα από τη µάνα µου Έχω να τη δω τρεις µήνες. Ζει στην Αλβανία µε τα αδέλφια µου. Κανείς δεν ενδιαφέρεται για µένα από τη στιγµή που µπήκα εδώ µέσα. Νιώθω τόσο µόνος, που αναζητώ την οικογένεια µέσα στη φυλακή. Βλέπω τη µάνα µου στα όνειρά µου και πάντα ξυπνάω µε άσχηµη διάθεση. Γιατί δε µε κατάλαβε ποτέ; Γιατί δε νοιάστηκε ποτέ για το πώς νιώθω και τι θέλω από τη ζωή; Τη θυµάµαι να δουλεύει και να µεγαλώνει τα αδέρφια µου, όχι να ασχολείται µαζί µου Μου λείπει αλλά είναι πολύ µακριά για να της το πω!» 5.2 Απάντηση στα ερευνητικά ερωτήµατα. Αντλώντας πληροφορίες µέσα από την προσεκτική παρακολούθηση της τηλεοπτικής εκποµπής Πρωταγωνιστές, που είχε ως θέµα τις φυλακές ανηλίκων του Αυλώνα, και τις µαρτυρίες των κρατουµένων απαντήσαµε στα ερευνητικά µας ερωτήµατα σχετικά µε τις συνθήκες κράτησής τους. I. Σίτιση Το φαγητό σύµφωνα µε τους κρατουµένους δεν είναι ικανοποιητικό ούτε από πλευράς ποιότητας ούτε από πλευράς ποσότητας. Συγκεκριµένα, το µόνο φαγητό που τρώνε κάθε µέρα είναι φασόλια, ελιές και µια φρατζόλα ψωµί στο κάθε κελί, κάτι που είναι αυτονόητο ότι δεν καλύπτει τις διατροφικές ανάγκες 22

ατόµων σε αυτή τη νεαρή ηλικία. Ακόµη, η έλλειψη ποικιλίας στο φαγητό επιδεινώνει ακόµη πιο πολύ την ήδη βεβαρυµµένη ατµόσφαιρα της φυλακής. II. Στέγαση Σε κάθε κελί, το οποίο είναι περίπου δέκα τετραγωνικά µέτρα σε εµβαδόν, ζουν κατά µέσο όρο τέσσερα άτοµα. Αυτό σηµαίνει ότι σε κάθε κρατούµενο αναλογούν λιγότερο από τρία τετραγωνικά µέτρα στα οποία να περάσει το υπόλοιπο της ποινής του. Οι τοίχοι είναι ξεθωριασµένοι µε υγρασίες ενώ το µοναδικό χρώµα που βλέπουν οι τρόφιµοι τριγύρω τους είναι το γκρι. «Κάθε µέρα πρέπει να κάνω υποµονή µε τα άτοµα στον θάλαµο, µε αυτόν που κοιµάται στο πάνω κρεβάτι, µε το φύλακα που µετά το ψαχτήρι αφήνει πίσω του το χάος» Το προαύλιο της φυλακής είναι τσιµεντένιο, χωρίς ίχνος πράσινου, χωρίς αθλητικές εγκαταστάσεις και χώρους διασκέδασης. Μοναδική διέξοδός των τροφίµων µια πρόχειρα στηµένη µπασκέτα έξω από τα κτίρια που βρίσκονται τα σχολεία. Κάποια στιγµή είχαν τοποθετηθεί και µονόζυγα, για να γυµνάζονται. «Τα έσπασαν όµως και χρησιµοποιούσαν τα σίδερα σαν φονικό όπλο» όπως είπαν οι φύλακες. Στη φυλακή οι κρατούµενοι δεν έχουν χωριστεί µε βάση το πόσο σοβαρό είναι το αδίκηµα που έχουν διαπράξει αλλά µε βάση την εθνικότητά τους. Ζουν ξεχωριστά οι Έλληνες, οι Αλβανοί, οι Τούρκοι, οι Πακιστανοί και οι τσιγγάνοι.(αυτοί είναι η πλειοψηφία των κρατουµένων). Συγκεκριµένα οι Έλληνες είναι χωριστά από όλους τους άλλους κρατούµενους, οι Αλβανοί των πόλεων είναι στο ισόγειο µαζί µε τους Τούρκους και τέλος οι Αλβανοί των ορεινών περιοχών είναι στον πρώτο όροφο µαζί µε Αφγανούς, Τούρκους και Ιρακινούς. 23

III. Εκπαίδευση Στη φυλακή λειτουργεί ένα κανονικό σχολείο. Όποιος το παρακολουθεί έχει την δυνατότητα να µειώσει την ποινή του, και αυτός είναι και ο λόγος που είναι πάντα γεµάτο. Στο σχολείο είναι εγγεγραµµένοι 283 µαθητές, όµως όσοι φοιτούν πραγµατικά ανέρχονται σε 150, ενώ στο δηµοτικό φοιτούν περίπου 80. Η αναλογία αλλοδαπών-ελλήνων µαθητών είναι περίπου 50-50. Οι περισσότεροι κρατούµενοι έχουν τελειώσει το δηµοτικό και ελπίζουν να βγάλουν το γυµνάσιο, τουλάχιστον µέσα στο σχολείο της φυλακής. Σχεδόν όλοι όσοι ρωτήθηκαν για το σχολείο της φυλακής µίλησαν µε πολύ καλά λόγια γι αυτό. Συγκεκριµένα είπαν ότι είναι ευχαριστηµένοι µε τους δασκάλους τους, οι οποίοι όχι µόνο προσπαθούν να τους µορφώσουν αλλά ενδιαφέρονται πραγµατικά γι αυτούς. Χαρακτηριστική είναι η µαρτυρία ενός από τους µαθητές-κρατούµενους: «Ποτέ δεν υπήρξα καλός µαθητής. εν έβρισκα ποτέ κάτι ενδιαφέρον στο σχολείο. Ήταν όλα τόσο ξένα. Ακόµα και οι γιορτές µου φαίνονταν βαρετές. Έχω αλλάξει πολλά σχολεία της Θεσσαλονίκης. Για την ακρίβεια µε διώχνανε. Θυµάµαι µόνο την ειρωνεία και την κοροϊδία των καθηγητών µου αλλά και την ταπείνωση που κάθε φορά ένιωθα µπροστά στους γονείς µου. Τώρα είµαι στη φυλακή και απ ό,τι φαίνεται θα µείνω για πολλά χρόνια ακόµη. Ξεκίνησα να πηγαίνω στο σχολείο της φυλακής απλώς για να φεύγω από µέσα. Ποιο είναι το περίεργο; Το αγάπησα!!! Στεναχωριέµαι όταν έρχεται το Σαββατοκύριακο και περιµένω να φτάσει η ευτέρα µε αγωνία µικρού παιδιού.» Πρέπει να αναφερθεί ότι µέσα στη φυλακή υπάρχουν δυο ξεχωριστοί κρατούµενοι. Ο πρώτος, ο οποίος κατάγεται από την Λιθουανία, µέσα από διαγωνισµό της φυλακής 24

του σχολείου βραβεύτηκε από την Μαθηµατική εταιρεία! Όµως δεν πήγε ποτέ να παραλάβει το βραβείο του επειδή δεν ήθελε να τον τραβήξουν φωτογραφίες. Ούτε το όνοµα, ούτε η καταγωγή του, παρά µόνο το σχολείο του ανακοινώθηκε. Στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστηµίου Αθηνών, που δόθηκαν τα βραβεία της Μαθηµατικής Εταιρείας, όλοι οι βραβευθέντες ήταν εκεί µε τους γονείς, ακόµη και τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους. Μόνος ο λυκειάρχης του σχολείου των φυλακών σκούπιζε κρυφά τα µάτια του πηγαίνοντας να παραλάβει το βραβείο του µαθητή του. «Την άλλη µέρα», λέει ο καθηγητής, «οργανώσαµε µια µικρή τελετή µέσα στη φυλακή παρουσία του διευθυντή και όλων των µαθητών για να ανακοινώσουµε την επιτυχία του και να του δώσουµε το βραβείο του. Συγκινηµένο το παιδί, δέχθηκε τα συγχαρητήρια των συµµαθητών του, ενώ ο διευθυντής των φυλακών τού έκανε και ένα συµβολικό δώρο 100 ευρώ για τη διάκριση, αλλά και ως κίνητρο για να συνεχίσει να µαθαίνει και να διαβάζει.». Ο δεύτερος είναι φοιτητής που έγινε δεκτός όταν ήταν ήδη µέσα στη φυλακή. Βγαίνει και πηγαίνει στη σχολή του (ΤΕΙ) δυο φορές την εβδοµάδα από το απόγευµα µέχρι τις εννέα το βράδυ µε ειδική άδεια από τον διευθυντή της φυλακής. 25

6. Συµπεράσµατα / Επίλογος /Προτάσεις Μέσα από την έρευνά µας και την πρώτη µας ουσιαστικά επαφή µε τον κόσµο των φυλακών ανηλίκων διαπιστώσαµε ότι το περιβάλλον διαβίωσης των ανήλικων κρατουµένων είναι ακατάλληλο και αντιπαιδαγωγικό. Ο εγκλεισµός δεν σηµαίνει απλά στέρηση της ελευθερίας του ατόµου αλλά και τον αποκλεισµό του από την οικογένεια και τα γνωστά πρόσωπα, καθώς και την στέρηση κάποιων βασικών υλικών αγαθών, την απουσία σχέσεων µε το άλλο φύλο και τέλος την απώλεια οποιασδήποτε αυτονοµίας και της αίσθησης ασφάλειας. Αυτός ο εγκλεισµός τις περισσότερες φορές προκαλεί τους φυλακισµένους να ξαναδιαπράξουν τα εγκλήµατα που έκαναν και µερικές φορές να διαπράξουν κάτι ακόµα χειρότερο. Το σύστηµα σωφρονισµού των ανηλίκων παραβατών φαίνεται να έχει αποτύχει παταγωδώς, διότι δεν βοηθάει τους φυλακισµένους να κάνουν µια νέα αρχή. Πιστεύουµε ότι θα πρέπει να δοθεί έµφαση στην κοινωνική ένταξη των ανηλίκων παραβατών του νόµου ως ισότιµα µέλη της κοινωνίας. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος είναι ανάγκη να υποστηρίξουµε τους ανηλίκους µε σεβασµό της αξιοπρέπειας, της προσωπικής αξίας και των δικαιωµάτων τους, ώστε να µην περιθωριοποιηθούν κοινωνικά και να µην επιστρέψουν αργότερα στις φυλακές ως ενήλικοι. Θα πρέπει λοιπόν σταδιακά να αντικατασταθούν οι ποινές στέρησης της ελευθερίας µε άλλες µορφές σωφρονισµού. Τα παιδιά χρειάζονται κοινωνική φροντίδα και προστασία και όχι κελιά και αποµόνωση. Προτάσεις για την αποτελεσµατικότερη λειτουργία του σωφρονιστικού συστήµατος για τους ανήλικους παραβάτες - Η έκτιση των ποινών για ανηλίκους να γίνεται σε χώρους ξεχωριστούς από τις φυλακές και τα ειδικά καταστήµατα κράτησης νέων, ώστε οι ανήλικοι να µην συνυπάρχουν µε νεαρά ενήλικα πρόσωπα και να ζουν σε συνθήκες ανάλογες της ηλικίας τους. - Η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης στους χώρους κράτησης εφήβων και µετεφήβων, ώστε να διασφαλίζεται η υγεία, η κατάλληλη ψυχαγωγία και η 26

δηµιουργική απασχόληση των κρατουµένων, φοίτησης και της επαγγελµατικής τους κατάρτισης. µε ενθάρρυνση της σχολικής τους - Η ειδική θεραπευτική αντιµετώπιση των ανηλίκων που αντιµετωπίζουν προβλήµατα εξάρτησης, σε κατάλληλα οργανωµένες µονάδες, µε κύριο σκοπό την θεραπεία και την κοινωνική τους επανένταξη. - Η λειτουργία κατάλληλα στελεχωµένων ξενώνων φιλοξενίας και υποστήριξης για έφηβους µε παραβατική συµπεριφορά που χρειάζεται να αποµακρυνθούν από το οικογενειακό τους περιβάλλον και να λάβουν βοήθεια για την υγιή κοινωνική τους ένταξη. - Η εφαρµογή του µέτρου της κοινωφελούς εργασίας. 27

7. Πηγές και Βιβλιογραφία Πηγές Α. Νόµοι Νόµος 2101/1992 - ιεθνής Σύµβαση για τα ικαιώµατα του Παιδιού Β. Ηλεκτρονικές ιευθύνσεις http://www.ministryofjustice.gr/site/el/ http://www.theschooligans.gr/site/index.php?option=com_content&task=view&id=14 47&Itemid=28 http://www.childcom.org.cy/ccr/ccr.nsf/dmlindex_gr/dmlindex_gr?opendocumen t http://www.0-18.gr/gia-paidia/ta-dikaiomata-soy http://www.arsis.gr/index2.htm http://www.keli.gr/ http://kratoumenoi.blogspot.com/2010/03/blog-post_8063.html Γ. Εκποµπές «Πρωταγωνιστές Ανήλικοι Φυλακισµένοι», MEGA 10/05/2011 Βιβλιογραφία ασκαλάκης Η., «Η εγκληµατολογία της κοινωνικής αντίδρασης», Αθήνα Κοµοτηνή, 1985 Εφηµερίδα ΤΑ ΝΕΑ, 08/11/2000, Σελ.: N16 Γούτσου Μ., Ιορδανίδου Μ.,Σχίζα Σ., «Υποδοχή και άσκηση σεξουαλικής κακοποίησης στα Ελληνικά καταστήµατα κράτησης αρρένων.», Ηράκλειο Κρήτης, 2008 28

8. Παράρτηµα Ανήλικοι Κρατούµενοι ανά έτος 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 0 200 400 600 800 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ανήλικοι Κρατούµενοι 515 472 310 566 628 696 514 Ανήλικοι Κρατούµενοι ανά Σωφρονιστικό κατάστηµα 28; 5% 29; 6% 123; 24% 334; 65% ΑΥΛΩΝΑ ΒΟΛΟΣ ΚΑΣΣΑΒΕΤΕΙΑ ΘΗΒΑ 29