Το περιβάλλον ως σύστηµα Σύστηµα : ηιδέατουστηθεώρησητουκόσµου Το σύστηµα αποτελεί θεµελιώδη έννοια γύρω από την οποία οργανώνεται ο τρόπος θεώρησης του κόσµου και των φαινοµένων που συντελούνται µέσα σε αυτό. Εποµένως ο τρόπος µε τον οποίο ερµηνεύεται η έννοια του συστήµατος αποτελεί καθοριστικό παράγοντα οργάνωσης των θεωριών για την αντίληψη αλλά και την ερµηνείατουκόσµουκαιτωνφαινοµένωντου.
Από τη µηχανική του Νεύτωνα, όπου εµφανίστηκε η έννοια του 'συστήµατος' (τον 17ο αιώνα) ως τη θεωρία του χάους (σήµερα) Από ένα καλοκουρδισµένο κόσµο στο 'Το πέταγµα µιας πεταλούδας στην Ασία προκαλεί ανέµους στην Αµερική
Νευτώνεια θεωρία Η νευτώνεια θεωρία θεµελίωσε τη θεώρηση του κόσµου ως µηχανικού συστήµατος που διέπεται από γραµµικές αιτιώδεις σχέσεις. ηλαδή, ως συνόλου σωµάτων που αναπτύσσουν µεταξύ τους γραµµική σχέση εξάρτησης (σχέση αιτίουαποτελέσµατος), η οποία µπορεί να προσδιοριστεί, να ερµηνευτείκαιναπροβλεφθεί.
Νέα θεώρηση: ο κόσµος είναι οργανωµένος σε συστήµατα τα οποία απαρτίζονται από υπο-συστήµατα και αποτελούν ταυτόχρονα µέρος ενός ευρύτερου συστήµατος (υπερ-συστήµατος). Η νέα αυτή αντίληψη προτείνει την ιδέα ενός πολύπλοκου όλου. Ο κόσµος θεωρείται ως µια οργανωµένη λειτουργική ολότητα η οποία εξελίσσεται και διαφοροποιείται στο χρόνο και χαρακτηρίζεται, µεταξύ άλλων, από πολυπλοκότητα, συνθετότητα, αβεβαιότητα, τυχαιότητα. Συστηµική προσέγγιση στη βάση της ιδέας 'της πολυπλοκότητας του όλου που οργανώνεται γύρω από κυκλοτερικές ευµετάβλητες πολυσύνθετες σχέσεις µεταξύ των στοιχείων που το απαρτίζουν.
Σύστηµα: χαρακτηριστικά και διαστάσεις Ένασύστηµααποτελείταιαπόορισµέναπροσδιοριστικάστοιχεία, µεταξύ των οποίων αναπτύσσονται κυρίως λειτουργικές αλληλεπιδράσεις. Είναι περισσότερο από ότι απλώς η άθροιση των στοιχείων που το συνιστούν ενώ µεταξύ τους υπάρχουν συγκεκριµένεςδοµέςσχέσεων. Κάθε σύστηµα έχει ένα όριο που το περιορίζει µέσα στο 'περιβάλλον' που το περικλείει. Τα όρια εξασφαλίζουν ή καθορίζουν ακόµη, την ταυτότητα του συστήµατος. Αφετέρου, οι σχέσεις µεταξύ ενός συστήµατος και του περιβάλλοντος του αναπτύσσονται κυρίωςσταόριατου, καθώςσταόριατουκαθορίζεταιτιµπορείνα εισέλθει ή να εξέλθει από το σύστηµα (συµβαίνουν εκροές από το περιβάλλοντουήεισροέςπροςαυτό).
Τα συστήµατα έχουν διαχρονικά δυναµική συµπεριφορά. Η συµπεριφορά τους αυτή συχνά σχετίζεται µε το σκοπό του συστήµατος. Έτσι ένα βιολογικό σύστηµα (ζωντανοί οργανισµοί) προορίζεται να διασφαλίζει την αυτο-συντήρηση του, µέσα από οµοιοστατικούςµηχανισµούς. Τα στοιχεία που συνιστούν ένα σύστηµα θεωρούνται ως µια ολότητα υποσυστηµάτων ή µε άλλα λόγια ένα σύστηµα µπορεί να θεωρηθεί ωςένασυστατικόενόςευρύτερουσυστήµατος.
Εργαλεία της συστηµικής προσέγγισης: ανάλυση και σύνθεση συστηµάτων Η ανάλυση ενός συστήµατος, αφορά την επιµέρους προσέγγιση του, δηλαδή τη θεώρηση ξεχωριστά των επιµέρους στοιχείων στοιχείου που το συνιστούν και µπορεί να εξηγήσει τη συµπεριφορά τους, αποκαλύπτοντας τορόλοήτηλειτουργίατουςµέσασεαυτό. Η σύνθεση ενός συστήµατος, συνιστά µια ακριβώς αντίθετη διαδικασία. Κάθε στοιχείο προσεγγίζεται ως µέρος ενός ευρύτερου συνόλου, δεν λαµβάνεται ως µεµονωµένο αλλά τίθεται µαζί µε τα υπόλοιπα στοιχεία που το απαρτίζουν. Η διαδικασία αυτή οδηγεί στην κατανόηση του συστήµατος ωςόλουπουπεριλαµβάνειταεπιµέρουςστοιχεία.
Σχηµατική αναπαράσταση ανάλυσης και σύνθεσης ενός συστήµατος Ανάλυση Σύνθεση
Τύποι συστηµάτων Μηχανικά, Οργανισµικά και Κοινωνικά. Ένα µηχανικό σύστηµα, είναι εκείνο το οποίο λειτουργεί µε προκαθορισµένους όρους και ακρίβεια που υπαγορεύονται από την εσωτερική του δοµή και διέπεται από συγκεκριµένους αιτιακούς νόµους (έναρολόι, ένααυτοκίνητοήµιαµηχανή).
Τα οργανισµικά συστήµατα είναι εκείνα τα οποία έχουν δικό τουςσκοπόκαιεπιδιώξεις, όπωςγιαπαράδειγµατηνεπιβίωση. Τα υποσυστήµατα που τα συνιστούν λειτουργούν ώστε να εξυπηρετήσουντοσκοπότουόλου. Είναι αναγκαστικά ανοικτά συστήµατα µε την έννοια ότι υπόκεινται σε εξωτερικές επιδράσεις και µπορούν να κατανοηθούν µόνο σε σχέση µε το περιβάλλον στο οποίο υπάρχουν. Το περιβάλλον ενός συστήµατος συνίσταται από το σύνολο των παραγόντων που µπορούν να επηρεάσουν τη συµπεριφορά του συστήµατος.
Τα κοινωνικά συστήµατα είναι για παράδειγµα οι οργανισµοί, οι θεσµοίκαιοικοινωνίες. Είναι ανοικτά συστήµατα τα οποία έχουν δικές τους επιδιώξεις και ταυτόχρονα είναι µέρη ευρύτερων συστηµάτων που τα περιλαµβάνουνταοποίαέχουνεπίσηςτιςδικέςτουςεπιδιώξεις. Αφορούν ειδικότερα εκείνα στα οποία εµπλέκονται οι άνθρωποι που έχουν ποικίλες και αντικρουόµενες απόψεις, συµπεριφορές, κίνητρα ή αναφορές. εν µπορούν εύκολα να ποσοτικοποιηθούν καθώς συνίστανται από στοιχεία τα οποία αποτελούν ποιοτικές οντότητες µελειτουργικέςσχέσειςµεταξύτους.
'περιβαλλοντικό σύστηµα : µία περιβαλλοντική κατάσταση (φαινόµενο ή πρόβληµα) προσεγγίζεται ως ένα σύνολο στοιχείων, του οποίου η λειτουργία και οργάνωση διέπεται από πλέγµα σχέσεων αλληλεξάρτησηςκαιαλληλόδρασης. Με άλλα λόγια µια περιβαλλοντική κατάσταση θεωρείται 'περιβαλλοντικόσύστηµα'.
Προκειµένου να µελετηθεί ένα περιβαλλοντικό ζήτηµα µε όρους συστήµατος είναι αναγκαία η θεώρηση του ως ολότητας. Με άλλα λόγια, να περιλαµβάνονται στη µελέτη τους όλες οι διαστάσεις (φυσικοχηµική, οικολογική, κοινωνική, οικονοµική, πολιτική) και όλα τα σχετιζόµενα µε αυτές στοιχεία και παράγοντες, η συµπεριφορά και λειτουργία των οποίων να εξετάζεται µέσα στο πλέγµα των µεταξύ τους σχέσεων αλληλεξάρτησης και αλληλόδρασης,
οµή και λειτουργία ενός περιβαλλοντικού συστήµατος Η δοµή ενός συστήµατος εκφράζει την οργάνωση των στοιχείων που το απαρτίζουν στο χώρο. Περιλαµβάνει: ταστοιχείαπουτοσυνιστούν, τα όρια που το περιορίζουν µέσα στον ευρύτερο χώρο (περιβάλλον) πουτοπερικλείει, το δίκτυο των σχέσεων (σύνδεσης και επικοινωνίας) µεταξύ των στοιχείων του αλλά και ανάµεσα στο σύστηµα και το εξωτερικό τουπεριβάλλον (στοοποίοπερικλείεται). Εµπεριέχει δηλαδή τις διαδικασίες που συµβαίνουν µέσα στο ίδιο το σύστηµα και µεταξύ αυτού και του ευρύτερου περιβάλλοντοςτου.
Η λειτουργία ενός περιβαλλοντικού συστήµατος εκφράζει την οργάνωση του στο χρόνο και περιλαµβάνει τις εισροές που συµβαίνουν στο σύστηµα, τις αποφάσεις και τα µέτρα που λαµβάνονται από άτοµα και φορείς σχετικά µε το συγκεκριµένο περιβαλλοντικό σύστηµα και αφορούν στη διαχείρισή του καθώς επίσης και τον τρόπο µε τον οποίο το συγκεκριµένο σύστηµα 'αντιδρά' (feed-back) στις δράσεις που δέχεται
Η µελέτη της λειτουργίας ενός περιβαλλοντικού συστήµατος καταδεικνύει το πως εξελίσσεται το συγκεκριµένο σύστηµα διαχρονικά εξαιτίας των αποφάσεων, επιλογών και παρεµβάσεων του ανθρώπου που σχετίζονται είτε µε τις διαχειριστικές του πρακτικές ή µε τις πρακτικές προστασίας και αποκατάστασης
Τα στοιχεία ενός περιβαλλοντικού συστήµατος, οι εισροές που συµβαίνουν σε αυτό, οι χώροι αποθήκευσης των εισροών αυτών, οι µηχανισµοί επικοινωνίας και µεταφοράς τους, καθώς επίσης και ο τρόπος που το σύστηµα αντιδρά στις παρεµβάσεις και δράσεις που γίνονται πάνω σε αυτά, σχετίζονται µε την οικολογική διάσταση των περιβαλλοντικώνκαταστάσεων. Απότηνάλλη, τοείδοςτωνεπιλογώνπουκάνειοάνθρωποςµέσααπό τις δραστηριότητες του, οι αποφάσεις που λαµβάνει στη χρήση, τη διαχείριση ή την αποκατάσταση και προστασία των περιβαλλοντικών συστηµάτων σχετίζεται µε ζητήµατα που αφορούν την κοινωνική, πολιτικήκαιοικονοµικήδιάστασητωνζητηµάτωναυτών.
Σύστηµα : οµή και λειτουργία οµή του συστήµατος: Όρια Στοιχεία ή συστατικά Χώροιαποθήκευσης (ενέργειας, ύλης, πληροφορίας) Μηχανισµοί επικοινωνίας και µεταφοράς (ύλης, ενέργειας, πληροφορίας
Σύστηµα : οµή και λειτουργία Λειτουργία του συστήµατος: Ροή (ενέργειας, ύλης, πληροφορίας) Κέντρα απόφασης (άτοµα, φορείς) ράση (µέτρα και δράσεις από τα κέντρα απόφασης) Αντίδραση συστήµατος (θετική και αρνητική ανάδραση feed-back)
Σχηµατική αναπαράσταση για τη συστηµική προσέγγιση µιας περιβαλλοντικής κατάστασης Χώροι αποθήκευσης των στοιχείων ενός συστήµατος Σύµβολα Ροή (ύλης, ενέργειας, πληροφορίας) µεταξύτων χώρων αποθήκευσης Κέντρα απόφασης ράση (µέτρα και δράσεις που λαµβάνονται από τα κέντρα απόφασης)
Παράδειγµα συστηµικής προσέγγισης: Ηκαλλιέργεια φυτών ως σύστηµα µελέτης Καλλιέργεια φυτών Χώροι αποθήκευσης ; Ροή; (Ενέργεια; Ύλη, πληροφορίες;) Κέντρα απόφασης; ράση (µέτρα και δράσεις);
Χώροι αποθήκευσης: Καλλιέργεια (φυτά) Έδαφος Υπέδαφος Ζωικοίοργανισµοί Υπόγειανερά Επιφανειακάνερά (ποτάµια, λίµνες, θάλασσα) ίκτυο Ύδρευσης
Ροή (Ενέργεια; Ύλη, πληροφορίες) Είσοδος στο σύστηµα µελέτης Από το σύστηµα µελέτης και προς του χώρους αποθήκευσης (άλλα συστήµατα) Έδαφος
Χώροι αποθήκευσης Ροές Φ/Π Καλλιέργεια Ζωικοί οργανισµοί Άνθρωπος Έδαφος Λίµνη Υπέδαφος Θάλασσα ίκτυο Ύδρευσης Υπόγεια νερά
Κέντρα απόφασης Αγρότης Υπουργείο Γεωργίας Αγροτικοί συνεταιρισµοί Ευρωπαϊκή Ένωση ράση (µέτρα και δράσεις) Οι αποφάσεις των κέντρων απόφασης καιη υλοποίησή τους ως µέτρα και δράσεις????
Χώροι αποθήκευσης Ροές Κέντρα αποφάσεων Φ/Π Καλλιέργεια Ζωικοί οργανισµοί Άνθρωπος Έδαφος Λίµνη/ποτάµι Υπέδαφος Θάλασσα ίκτυο Ύδρευσης Υπόγεια νερά
ράση (µέτρα και δράσεις) Ενδεικτικά Αγρότης: Γεωργικές πρακτικές, δοσολογία φυτοπροστατευτικών, λιπασµάτων σύστηµα άρδευσης διαχείριση συσκευασιών φυτοπροστατευτικών Ερευνητικά κέντρα Τοπική αυτοδιοίκηση
Υπουργείο Γεωργίας Παροχή κινήτρων για βιολογικές καλλιέργειες Περιορισµό της χρήσης των φυτοπροστατευτικών Ενηµέρωση και εκπαίδευση αγροτών Καταναλωτές ράση (µέτρα και δράσεις) Ενδεικτικά
ράση (µέτρα και δράσεις) Ενδεικτικά Ερευνητικά κέντρα Ανάπτυξη φιλικότερων γεωργικών πρακτικών Βελτίωση φυτοπροστατευτικών Έλεγχος υπολειµµάτων φυτοπροστατευτικών στα αγροτικά προϊόντα
Καταναλωτής ράση (µέτρα και δράσεις) Ενδεικτικά Επιλογές µε κριτήριο την ποιότητα των προϊόντων Κατανάλωση εποχικών προϊόντων