ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ( Τ.Ε.Ι.) ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ( Τ.Ε.Ι.) ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΜΜΕ και κατασκευή της πραγµατικότητας: Η οπτική του Τύπου του νοµού Ροδόπης, ελληνόφωνου και τουρκόφωνου απέναντι στη µουσουλµανική µειονότητα της υτικής Θράκης ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ του ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Χ. ΣΥΚΑΚΗ Επιβλέπων : Παναγιώτου Νικόλαος Επιστηµονικός Συνεργάτης ΤΕΙ υτ. Μακεδονίας Καστοριά, Οκτώβριος 2004

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΟ Ι ΡΥΜΑ ( Τ.Ε.Ι.) ΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕ ΟΝΙΑΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΜΜΕ και κατασκευή της πραγµατικότητας: Η οπτική του Τύπου του νοµού Ροδόπης, ελληνόφωνου και τουρκόφωνου απέναντι στη µουσουλµανική µειονότητα της υτικής Θράκης ΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ του ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Χ. ΣΥΚΑΚΗ Επιβλέπων : Παναγιώτου Νικόλαος Επιστηµονικός Συνεργάτης ΤΕΙ υτ. Μακεδονίας Εγκρίθηκε από την τριµελή εξεταστική επιτροπή την 20-10 - 2004... Γιαννάς Πρόδροµος Αναπληρωτής Καθηγητής ΤΕΙ υτ. Μακεδονίας... Αλβανός Ραϋµόνδος Επιστηµονικός Συνεργάτης ΤΕΙ υτ. Μακεδονίας... Παναγιώτου Νικόλαος Επιστηµονικός Συνεργάτης ΤΕΙ υτ. Μακεδονίας Καστοριά, Οκτώβριος 2004

Copyright 2004 - Αναστασίου Χ. Συκάκη Απαγορεύεται η αντιγραφή, αποθήκευση και διανοµή της παρούσας εργασίας, εξ ολοκλήρου ή τµήµατος αυτής, για εµπορικό σκοπό. Επιτρέπεται η ανατύπωση, αποθήκευση και διανοµή για σκοπό µη κερδοσκοπικό, εκπαιδευτικής ή ερευνητικής φύσης, υπό την προϋπόθεση να αναφέρεται η πηγή προέλευσης και να διατηρείται το παρόν µήνυµα Οι απόψεις και τα συµπεράσµατα που περιέχονται σε αυτό το έγγραφο εκφράζουν αποκλειστικά τον συγγραφέα και δεν αντιπροσωπεύουν τις επίσηµες θέσεις του Τ.Ε.Ι. υτικής Μακεδονία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο...5 1. Η ανάπτυξη των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας...5 1.1 Η σηµασία των ΜΜΕ...5 1.2 Τα ΜΜΕ ως θεσµός...6 1.3 Πως κατασκευάζεται η πραγµατικότητα από τα ΜΜΕ...8 1.4 Θεωρητικές προσεγγίσεις στα ΜΜΕ...10 1.4.1. Πλουραλιστική προσέγγιση...10 1.4.2. Κριτική προσέγγιση...13 1.4.3. Μαρξιστική προσέγγιση...14 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο...17 2. Ιστορική αναδροµή της µουσουλµανικής µειονότητας...17 2.1. Η Υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάννης...18 2.2. Το Νοµικό Πλαίσιο Προστασίας της Μουσουλµανικής Μειονότητας της υτικής Θράκης....19 2.3. Οι σύγχρονες εξελίξεις...24 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο...26 3. Παρουσίαση στενού µεθοδολογικού στοιχείου...27 3.1. Η θέση του Τύπου στο Νοµό Ροδόπης...28 3.2. Ο τουρκόφωνος ελληνικός Τύπος...28 3.2.1. Εφηµερίδα Ileri...30 3.2.2. Εφηµερίδα Trakya nin Sesi...30 3.3. Ο ελληνόφωνος ελληνικός Τύπος...31 3.3.1. Εφηµερίδα Χρόνος...31 3.3.2. Εφηµερίδα Παρατηρητής της Θράκης...33 3.4. Το χρονικό διάστηµα της έρευνας...33 3.5. Το χρονικό των επιλεγµένων γεγονότων...35 3.5.1. Εθνικές Εκλογές 1989...35 3.5.2. Άρση των νοµοθετικών διαταγµάτων σχετικά µε την ελεύθερη πρόσβαση των κατοίκων στα Ποµακοχώρια (1994)...40 3.5.3. Κατάθεση νοµοσχεδίου για την καθιέρωση ειδικού ποσοστού εισαγωγής των µουσουλµανόπαιδων σε ΑΕΙ και ΤΕΙ...41 3.5.4. Ελληνοτουρκική κρίση στα Ίµια (1996)...42 3.5.5. ήλωση Γιώργου Παπανδρέου σχετικά µε το δικαίωµα περί αυτοπροσδιορισµού της µειονότητας...43 Κεφάλαιο 4 ο. Παρουσίαση, ανάλυση και ερµηνεία άρθρων και δηµοσιευµάτων...47 4.1 Εθνικές εκλογές 1989...47 4.1.1. Εφηµερίδα Παρατηρητής της Θράκης...47 4.1.2. Εφηµερίδα Χρόνος...50 4.1.3.Εφηµερίδα Ileri...53 4.1.4.Εφηµερίδα Trakya nin Sesi...56 4.2. Άρση των νοµοθετικών διαταγµάτων για την ελεύθερη πρόσβαση στα ποµακοχώρια...58 4.2.1. Εφηµερίδα Παρατηρητής της Θράκης...58 4.2.2. Εφηµερίδα ΧΡΟΝΟΣ...60 4.2.3. Εφηµερίδα ILERI...63 4.2.4. Εφηµερίδα Trakya nin Sesi...65 4.3 Καθιέρωση ειδικού ποσοστού εισαγωγής των µουσουλµανόπαιδων στην Ανώτατη Εκπαίδευση...67 4.3.1. Παρατηρητής της Θράκης...67 4.3.2. Εφηµερίδα Χρόνος...69 1

4.3.3. Εφηµερίδα ILERI...71 4.3.4. Εφηµερίδα Trakya nin Sesi...73 4.4. Ελληνοτουρκική σύγκρουση στα Ίµια...74 4.4.1. Εφηµερίδα Παρατηρητής της Θράκης...74 4.4.2. Εφηµερίδα ΧΡΟΝΟΣ...76 4.4.3. Εφηµερίδα ILERI...78 4.4.4. Εφηµερίδα Trakya nin Sesi...81 4.5. ήλωση Γιώργου Παπανδρέου περί αυτοπροσδιορισµού της µειονότητας...83 4.5.1 Εφηµερίδα Παρατηρητής της Θράκης...83 4.5.2. Εφηµερίδα ΧΡΟΝΟΣ...85 4.5.3. Εφηµερίδα ILERI...87 4.5.4. Εφηµερίδα Trakya nin Sesi...88 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο...90 5.1. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ...90 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 Ο...98 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΙΝΑΚΩΝ...98 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...107 2

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Η εργασία αυτή αποπειράται να συµβάλλει στον προσδιορισµό των αιτιών και των κοινωνικό-πολιτικών παραγόντων που είναι σε θέση να παράγουν ή να επιβαρύνουν το συγκρουσιακό φαινόµενο µεταξύ µουσουλµανικής µειονότητας και χριστιανικής πλειοψηφίας, όπως αυτοί οι παράγοντες, αίτια και συνθήκες εκφράζονται, αποτυπώνονται, προβάλλονται στα ΜΜΕ και δη σε έντυπα µέσα ενηµέρωσης του νοµού Ροδόπης. Πρόκειται για µια εργασία που επιχειρεί να προσδιορίσει µε όσο το δυνατόν µεγαλύτερη ακρίβεια τη στάση, τη συµπεριφορά και τη γενικότερη αντίληψη του Τύπου της περιοχής απέναντι σε πέντε γεγονότα σταθµούς στην ιστορία των σχέσεων µεταξύ µειονότητας και πλειονότητας. Πιο συγκεκριµένα η έρευνα εστιάστηκε στις εθνικές εκλογές του 1989, στην άρση της µπάρας στην ορεινή Ροδόπη, στην καθιέρωση ειδικού ποσοστού εισαγωγής στην Ανώτατη Εκπαίδευση για µουσουλµάνους απόφοιτους και µη µουσουλµανικών σχολείων, στην κρίση των Ιµίων και τέλος στις δηλώσεις του Γιώργου Παπανδρέου περί του δικαιώµατος αυτοπροσδιορισµού της µειονότητας. Για το σκοπό αυτό παρουσιάζονται και αναλύονται συγκριτικά τέσσερις εφηµερίδες, δύο ελληνόφωνες και δύο τουρκόφωνες. Με την προσπάθεια για ανάλυση του περιεχοµένου του Τύπου, επιχειρείται κυρίως η µέτρηση της επιρροής των εντύπων ΜΜΕ, της κοινής γνώµης και της δηµοσιότητας σ αυτούς που λαµβάνουν και υλοποιούν αποφάσεις για την εκάστοτε πολιτική. Η προσπάθεια αυτή αποσκοπούσε στην, κατά το δυνατό, πιστότερη καταγραφή και παρουσίαση των αποτελεσµάτων, περιορίζοντας, όπου αυτό ήταν εφικτό και αναγκαίο, αξιολογικές κρίσεις και ερµηνείες. Κατά τη διάρκεια της εξάµηνης έρευνας πολύτιµη στάθηκε η βοήθεια κάποιων ανθρώπων οι οποίοι συντέλεσαν στη όσο το δυνατόν πληρέστερη κάλυψη του θέµατος. Έτσι θα ήθελα να απευθύνω ξεχωριστές ευχαριστίες στους: Τάσο Κωστόπουλο ιστορικό-δηµοσιογράφο για τις πολύτιµες συµβουλές που µου παρείχε. Σίµο Μηναΐδη, αναπληρωτή καθηγητή συνταγµατικού δικαίου στη Νοµική Σχολή του ηµοκρίτειου Πανεπιστηµίου Θράκης για τον χρόνο και τα στοιχεία που διέθεσε για την ολοκλήρωση της έρευνας. Φωτεινή Τσιµπιρίδου επίκουρο καθηγήτρια της κοινωνικής ανθρωπολογίας στο Τµήµα 3

Βαλκανικών, Ανατολικών και Σλαβικών Σπουδών του Πανεπιστηµίου Μακεδονίας για τις κατευθύνσεις που µου υπέδειξε σχετικά µε την έρευνα. Θεοφάνη Μαλκίδη, ιστορικού και Λέκτορα της Παιδαγωγικής Σχολής του ηµοκριτείου Πανεπιστηµίου Θράκης καθώς και τον εκδότη της εφηµερίδας Αντιφωνητής Κώστα Καραΐσκο για την πολύτιµη συµβολή τους στην ολοκλήρωση της έρευνας. Τζένη Κατσαρή Βαφειάδη, εκδότρια της εφηµερίδας Παρατηρητής της Θράκης για την πολύτιµη αρωγή, συµπαράσταση και κατανόηση όλη τη χρονική διάρκεια της έρευνας. Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω την Νουρσέλ Μολλά για την µετάφραση των τουρκικών άρθρων στα ελληνικά. Τέλος, θα ήθελα να απευθύνω τις θερµές µου ευχαριστίες στον επιβλέποντα καθηγητή της εργασίας, Νίκο Παναγιώτου, για την πολύτιµη συµβολή του και την άψογη συνεργασία που είχαµε όλο αυτό το διάστηµα που διήρκεσε η έρευνα. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 ο 1. Η ανάπτυξη των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας 1.1 Η σηµασία των ΜΜΕ Αποτελεί πλέον µια πραγµατικότητα ότι τα Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας (ΜΜΕ) κατέχουν µια αξιόλογη, και συνεχώς αυξανόµενη σε σηµασία, θέση στις σύγχρονες κοινωνίες. Η άποψη αυτή για τα ΜΜΕ είναι ευρέως αποδεκτή και οι λόγοι αυτής της αποδοχής φαίνεται ότι σχετίζονται µε το γεγονός ότι τα ΜΜΕ αποτελούν: πηγή εξουσίας ένα εν δυνάµει µέσο άσκησης επιρροής, ελέγχου και πηγή νεωτερισµού στο πλαίσιο µιας κοινωνίας. Τα ΜΜΕ αποτελούν το πρωταρχικό µέσο µετάδοσης των ουσιωδών πληροφοριών για τη λειτουργία των περισσότερων θεσµών µιας κοινωνίας. πεδίο, όπου βλέπουν το φως της δηµοσιότητας πολλά θέµατα που απασχολούν τη δηµόσια ζωή, τόσο σε εθνικό όσο και διεθνές επίπεδο. κύρια πηγή από την οποία ορίζεται και απεικονίζεται η κοινωνική πραγµατικότητα. Τα ΜΜΕ είναι επίσης το πεδίο όπου καταγράφεται η εξέλιξη του πολιτισµού, καθώς κατασκευάζονται, αποθηκεύονται και κυρίως εκφράζονται οι αξίες των κοινωνιών και των οµάδων. 5

βασική δίοδο, τόσο για φήµη και κοινωνική αναγνώριση, όσο και για ενεργό παρουσία στη δηµόσια ζωή. πηγή από την οποία εκρέει ένα σύστηµα που οριοθετεί και σηµατοδοτεί τη δηµόσια ζωή, καθώς προσδιορίζει το τι είναι φυσιολογικό µέσα σε µια κοινωνία, τόσο στο επίπεδο της εµπειρίας, όσο και στο επίπεδο της αξιολόγησης. 1 Παράλληλα τα ΜΜΕ υποβοηθούν στην οργάνωση του ελεύθερου χρόνου και τη συσχέτιση του µε τον υπόλοιπο χρόνο. Αποτέλεσµα των παραπάνω είναι ότι τα ΜΜΕ στις µέρες µας αποτελούν µια µεγάλη και συνεχώς αναπτυσσόµενη βιοµηχανία, η οποία παρέχει νέες θέσεις εργασίας και προσφέρει πολλά περιθώρια κέρδους. Εάν οι παραπάνω ισχυρισµοί γίνουν δεκτοί, δεν είναι δύσκολο να κατανοηθεί το µεγάλο ενδιαφέρον που έχουν αποσπάσει τα ΜΜΕ από την πρώτη φάση της εµφάνισης τους. Ούτε είναι δύσκολο να κατανοηθούν οι λόγοι που τα ΜΜΕ αποτελούν το αντικείµενο δηµόσιας έρευνας, νοµοθετικών ρυθµίσεων και θεωρητικών προσεγγίσεων. Άλλωστε ελάχιστα σηµαντικά κοινωνικά ζητήµατα για τα οποία γίνεται λόγος δεν συνοδεύονται από κάποιες εκτιµήσεις, καλές ή κακές για το ρόλο των ΜΜΕ. Εξάλλου τα πιο ουσιώδη ζητήµατα που αφορούν µια κοινωνία κυρίως αυτά που αναφέρονται στη διανοµή και την άσκηση της εξουσίας, τη διαχείριση των προβληµάτων και τις διαδικασίες ενσωµάτωσης και µεταβολής στρέφονται στην επικοινωνία, ιδιαίτερα στα µηνύµατα που µεταφέρονται από τα ΜΜΕ, ανεξαρτήτως αν αυτά έχουν τη µορφή ενηµέρωσης, άποψης, εξιστόρησης ή και ψυχαγωγίας. 1.2 Τα ΜΜΕ ως θεσµός Ο θεσµός των ΜΜΕ έχει µια ευρεία εφαρµογή και αναφέρεται, τόσο στους επικοινωνιακούς οργανισµούς και τις δραστηριότητες τους όσο και στα θεσµικά και πολιτικά προαπαιτούµενα που τίθενται από την κοινωνία. Τα προαπαιτούµενα αυτά αντανακλούν τις προσδοκίες που έχει η ευρύτερη κοινωνία αλλά και οι άλλοι κοινωνικοί θεσµοί (πολιτικοί, οικονοµικοί, θρησκευτικοί) από τα ΜΜΕ Οι θεσµοί των ΜΜΕ έχουν αναπτυχθεί σταδιακά γύρω από τη βασική τους δραστηριότητα. Αυτή δεν είναι άλλη από τη δηµοσιοποίηση και διάδοση της ενηµέρωσης και των µορφών πολιτισµού µιας κοινωνίας. Παράλληλα οι θεσµοί των 1 Dennis Macquail, «Εισαγωγή στη θεωρία της µαζικής επικοινωνίας», σελ 25 εκδ. Καστανιώτη 6

ΜΜΕ επικαλύπτονται µε άλλους θεσµούς, ιδιαίτερα µ εκείνους που έχουν αναπτύξει ή αναβαθµίσει τις δηµόσιες επικοινωνιακές τους δραστηριότητες. Εν πάση περιπτώσει, τα ΜΜΕ έχουν κάποια τυπικά γνωρίσµατα που τα χαρακτηρίζουν, εκτός βέβαια από την κεντρική τους δραστηριότητα, δηλαδή αυτή της παραγωγής και διανοµής της γνώσης (πληροφορίες, απόψεις, πολιτισµός) σε αυτούς που επιζητούν να επικοινωνήσουν σε ατοµική ή συλλογική βάση. Τα κύρια χαρακτηριστικά τους είναι τα εξής: τα ΜΜΕ τοποθετούνται στη «δηµόσια σφαίρα», το οποίο σηµαίνει ότι ως θεσµός είναι ανοικτός σε όλους τους αποστολείς ποµπούς των µηνυµάτων και τους αποδέκτες τους. Τα ΜΜΕ ασχολούνται µε θέµατα που απασχολούν την κοινή γνώµη, ιδιαίτερα µε αυτά για τα οποία η κοινή γνώµη ζητά να ενηµερωθεί ώστε να διαµορφώσει την άποψη της. Τα ΜΜΕ είναι υπόλογα όσον αφορά στις δραστηριότητες τους στην ευρύτερη κοινωνία. επειδή η βασική τους δραστηριότητα είναι η δηµοσιοποίηση των απόψεων µιας κοινωνίας, τα ΜΜΕ, ως οικονοµικοί, κοινωνικοί και πολιτιστικοί φορείς, απολαµβάνουν από το θεσµικό πλαίσιο ένα µεγάλο βαθµό ελευθερίας. τα ΜΜΕ είναι ένας θεσµός χωρίς τυπική εξουσία η συµµετοχή στα ΜΜΕ είναι εθελοντική, χωρίς κάποια κοινωνική υποχρέωση: υπάρχει µια στενή σχέση ανάµεσα στη χρήση των ΜΜΕ και στον ελεύθερο χρόνο των ατόµων, και µια διάκριση ανάµεσα στα ΜΜΕ και στο χρόνο εργασίας. 2 Στα δηµοκρατικά πολιτικά συστήµατα τα µέσα ενηµέρωσης λειτουργούν και ως µεταδότες επικοινωνίας η οποία παράγεται έξω από σύστηµα των µέσων ενηµέρωσης και ως ποµποί µηνυµάτων. Τα µέσα ενηµέρωσης χρησιµοποιούνται από τους πρωταγωνιστές µε στόχο να περάσουν οι τελευταίοι τα µηνύµατα τους στο ακροατήριο που επιθυµούν. Πολιτικά προγράµµατα, πολιτικές δηλώσεις, διακηρύξεις, εκστρατείες οµάδων πίεσης, πράξεις τροµοκρατίας κ.α. έχουν πολιτική ύπαρξη και επικοινωνιακή αποτελεσµατικότητα, µόνο στο βαθµό που αναφέρονται και λαµβάνονται ως µηνύµατα από το κοινό των µέσων ενηµέρωσης. Συνεπώς όλοι όσοι επιθυµούν να συµµετέχουν στην δηµόσια σφαίρα πρέπει να έχουν πρόσβαση στα µέσα ενηµέρωσης µε οποιοδήποτε τρόπο, είτε νοµοθετικό, είτε από µια εκτίµηση του έργου των µέσων ενηµέρωσης. 2 Χριστίνα Κωνσταντινίδου, «Τα ΜΜΕ και η παραγωγή νοήµατος» στο: Επιθ. Κοιν. Ερευνών, 2002, 108-109, 139-188 7

Τα µέσα ενηµέρωσης δεν αναφέρουν απλώς µε ένα ουδέτερο και αµερόληπτο τρόπο τι συµβαίνει στην πολιτική αρένα γύρω τους. Συνήθως όταν αναφέρονται στην «πραγµατικότητα» συνήθως εννοούν ένα σύµπλεγµα από κρίσεις περί αξιών, υποκειµενικότητες και προκαταλήψεις. Είναι πλέον κοινά αποδεκτό ότι τα ΜΜΕ, όσον αφορά τη αναµετάδοση των γεγονότων, αφενός, κινούνται µέσα σε συγκεκριµένα ερµηνευτικά πλαίσια, τα οποία καθορίζονται από µια σειρά πολιτικών, οικονοµικών και κοινωνικών παραγόντων και αφετέρου επηρεάζονται από τις κοινωνικές συνθήκες µέσα στις οποίες δρουν. Είναι λοιπόν φυσικό ότι τα ΜΜΕ, και κατ επέκτασιν και ο Τύπος, δεν αντανακλούν απλώς την κοινωνική πραγµατικότητα, αλλά αποτελούν έναν από τους παράγοντες που την ορίζουν και τη συγκροτούν. Η συγκρότηση της εικόνας της πραγµατικότητας καθορίζεται σε µεγάλο βαθµό από τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που επικρατούν στη δεδοµένη χρονική περίοδο και φυσικά στις δεδοµένες κοινωνικό οικονοµικές συνθήκες µιας χώρας 1.3 Πως κατασκευάζεται η πραγµατικότητα από τα ΜΜΕ Τα προϊόντα των ΜΜΕ δηµιουργούνται από συντακτικές επιτροπές, δηλαδή από οµάδες ανθρώπων οι οποίες επηρεάζονται ποικιλοτρόπως από το κοινωνικό περιβάλλον. Τι θα δηµοσιευθεί σε µια εφηµερίδα, στο ραδιόφωνο ή στην τηλεόραση αποτελεί µόνο µια επιλογή από αυτό που κατά κανόνα θα µπορούσε να δηµοσιευθεί και δεν απεικονίζει την πραγµατικότητα. Κάθε επιλογή προϋποθέτει και µια απόφαση γι αυτό, τι παρουσιάζει ενδιαφέρον, τόσο για τον ποµπό όσο και για το δέκτη και τι όχι. Γεγονότα τα οποία δηµοσιεύονται ή θα δηµοσιευθούν µεταβάλλονται σε προϊόντα τα οποία θα πρέπει να πωληθούν στην υπάρχουσα αγορά. Για να διασφαλισθεί όµως η πώληση αυτή, οι δηµιουργοί αυτών των προϊόντων (εκδότες, δηµοσιογράφοι, συντάκτες) θα πρέπει να λάβουν υπόψη και τις επιθυµίες των καταναλωτών των προϊόντων τους. Οι οικονοµικές καταστάσεις επηρεάζουν εποµένως και τα Μέσα Μαζικής Ενηµέρωσης. Εκτός αυτού συµβαίνει πολύ συχνά, συντάκτες και δηµοσιογράφοι να έχουν θέσεις, απόψεις και αντιλήψεις τις οποίες επιθυµούν να προβάλλουν στη κοινή γνώµη. Αυτές όµως οι στάσεις και οι αντιλήψεις επηρεάζονται επίσης και από άλλους παράγοντες 8

όπως την κοινωνική προέλευση, την πολιτική κατεύθυνση και τις κοινωνικές σχέσεις που έχει το άτοµο µέσα και έξω από τον εργασιακό χώρο. Πέρα όµως απ όλα αυτά θα πρέπει να ληφθεί υπόψη και η ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ σε σχέση µε τους πελάτες των διαφηµίσεων καθώς και η κοινή γνώµη, παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την επιλογή, τον τρόπο και τη µορφή παρουσίασης των προς επεξεργασία περιεχοµένων. Στην παρούσα εργασία η οποία εστιάζει το ενδιαφέρον της στη µελέτη του Τύπου µπορούµε να διατυπώσουµε κάποιες σκέψεις. Ο Τύπος δεν παρατηρεί ούτε καταγράφει απλώς. ιαµορφώνει τη συλλογική συνείδηση, την εθνική αυτοσυνειδησία, τα συµφραζόµενα µέσα στα οποία κινείται όχι µόνο η ευρεία κοινή γνώµη, αλλά σε µεγάλο βαθµό και η ειδική κοινή γνώµη των υπεύθυνων θεσµικών προσώπων. 3 Πιο συγκεκριµένα για τον τουρκόφωνο και ελληνόφωνο Τύπο του νοµού Ροδόπης πρέπει να εστιάσουµε την προσοχή µας σε δύο κυρίως σηµεία:1) στο γεγονός ότι και ο τουρκόφωνος και ο ελληνόφωνος Τύπος λειτουργεί ως βήµα ενός διαλόγου που διεξάγεται συνεχώς ανάµεσα στους κατοίκους των δύο πληθυσµών και των θεσµικών οργάνων του τόπου 2), στο γεγονός ότι από την µελέτη των άρθρων και των δηµοσιευµάτων αναδεικνύεται κατά κάποιο τρόπο και η εκάστοτε στρατηγική που ακολουθούν οι πολιτικές και θρησκευτικές αρχές του τόπου. Είναι προφανές ότι ο ρόλος του Τύπου είναι εξ ορισµού διαφορετικός από το ρόλο των πολιτικών οργάνων, των στρατιωτικών επιτελείων, των διπλωµατικών και άλλων υπηρεσιών, των επιστηµονικών ιδρυµάτων κ.α. Το συγκριτικό όµως πλεονέκτηµα του Τύπου είναι η ποικιλία των πηγών του, η ευκολία και η ταχύτητα των συµπερασµάτων του και η ικανότητα του να επηρεάζει είτε ενσυνειδήτως είτε λανθανόντως όλους τους άλλους χώρους. Υπό την έννοια αυτή η καταγραφή του ρόλου του Τύπου στην εξέλιξη των σχέσεων των δύο πληθυσµών ενεργεί ως επισήµανση του µεγάλου βαθµού ευθύνης και επιρροής που αυτός κατέχει. 3 Χ. Γιαλλουρίδης, «Η ελληνοτουρκική σύγκρουση από την Κύπρο έως τα Ίµια, τους S-300 και το Ελσίνκι, η οπτική του Τύπου», σελ 7, εκδ Σιδέρης 9

1.4 Θεωρητικές προσεγγίσεις στα ΜΜΕ Τα σύγχρονα µέσα επικοινωνίας προσδιορίζουν το ποια είναι τα σηµαντικά γεγονότα που διαδραµατίζονται γύρω µας. Επιπλέον, προσφέρουν ερµηνείες ως προς το πώς πρέπει να γίνουν κατανοητά αυτά τα γεγονότα. Κάθε άτοµο προσεγγίζει και κατανοεί την πραγµατικότητα, και στη συνέχεια πορεύεται µέσα σε αυτήν, µε βάση κάποια δεδοµένα που απέκτησε µακροχρόνια µέσα από τις διάφορες φάσεις της κοινωνικοποίησης του. Τα ΜΜΕ ερµηνεύουν την πραγµατικότητα, της προσδίδουν νόηµα, µε το να παράγουν µηνύµατα για τον κόσµο που µας περιβάλλει είτε χρησιµοποιώντας τα ήδη υπάρχοντα δεδοµένα ή ακόµα πιο σηµαντικά, µε το να δηµιουργούν νέα, µε στόχο την καταγραφή της κοινωνικής πραγµατικότητας. Έτσι οι πληροφορίες µας για πρόσωπα και γεγονότα που βρίσκονται έξω από τους στενούς και γνώριµους κύκλους µέσα στους οποίους κινούµαστε καθηµερινά, φιλτράρονται από τους σύγχρονους ποµπούς επικοινωνίας, από τις επιλογές και αποφάσεις τους ως προς το τι θα γίνει είδηση και το πώς αυτή θα ερµηνευθεί. Αυτός είναι και ο λόγος που η κάθε εφηµερίδα ή ράδιο-τηλεοπτικός σταθµός προσφέρει µια δική της εικόνα και ερµηνεία της πραγµατικότητας. Οι διαφορές αυτές αντικατοπτρίζουν τις ιδιαιτερότητες και ιδιοµορφίες που παρουσιάζει η µορφολογία του κάθε µέσου και η συγκεκριµένη στρατηγική που επιλέγει να ακολουθήσει για την εκπλήρωση των στόχων του. 4 1.4.1. Πλουραλιστική προσέγγιση Η πλουραλιστική προσέγγιση παρέχει την επικρατέστερη αντίληψη ως προς τον κοινωνικό ρόλο των ΜΜΕ. Σύµφωνα µε την πλουραλιστική προσέγγιση, οι σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από τον κατατεµαχισµό και τη διάχυση της πολιτικής δύναµης που επιφέρει η συνύπαρξη και ο ανταγωνισµός ανάµεσα σε µια πληθώρα «οµάδων συµφερόντων» ή ελίτ. Καθώς τα συµφέροντα τους όχι µόνο διαφοροποιούνται αλλά είναι και µέχρι ενός σηµείου αντιθετικά, αυτές οι οµάδες συµφερόντων ή ελίτ δεν συνιστούν µια συµπαγή, ενιαία, πολιτική ολιγαρχία, αλλά ένα σύστηµα αντισταθµιζόµενων δυνάµεων. Ταυτόχρονα, αυτός ο ανταγωνισµός των ελίτ, µέσα στα πλαίσια του κοινοβουλευτικού πολιτεύµατος που επικρατεί στις σύγχρονες 4 Br. Mcnair, Εισαγωγή στην Πολ. Επικοινωνία, στο κεφάλαιο: Πολιτική, δηµοκρατία και Μέσα ενηµέρωσης», σελ 213 10

κοινωνίες, εξαναγκάζει την κάθε ελίτ να προσφύγει στις µάζες και να κινητοποιήσει την υποστήριξη τους. Με τον τρόπο αυτό διασφαλίζεται η εκπροσώπηση των συµφερόντων των λαϊκών µαζών, αφού η άνοδος και παραµονή στην εξουσία της οποιασδήποτε ελίτ στηρίζεται στη λαϊκή εύνοια. Μέσα στα πλαίσια αυτού του «πλουραλιστικού» συστήµατος, ο ρόλος των ΜΜΕ είναι καθαρά διαµεσολαβητικός και ουδέτερος. Τα µέσα επικοινωνίας διαµεσολαβούν τις σχέσεις µεταξύ του κοινού, των οµάδων συµφερόντων και της κρατικής εξουσίας. εν έχουν καµία δική τους άποψη ή ιδεολογία να διαδώσουν. Αντίθετα, η οµαλή και αποτελεσµατική τους λειτουργία προϋποθέτει τη συλλογική ουδετερότητα τους. Εκφράζουν, µεταδίδουν και αντιπαραθέτουν τις απόψεις, τις ερµηνείες, τους προβληµατισµούς που εµφανίζονται, αναπτύσσονται και κυκλοφορούν µέσα στους κόλπους της κοινωνίας. Πληροφορούν και ενηµερώνουν τους πολίτες για όσα συµβαίνουν στην κοινωνία έτσι ώστε η διαµόρφωση της κοινής γνώµης και της κοινωνικής πολιτικής να βασίζεται στην αντικειµενική γνώση της πραγµατικότητας 5 Είναι προφανές, ότι η πλουραλιστική αντίληψη των ΜΜΕ έχει καθαρά ιδεολογικό απολογητικό χαρακτήρα. Μυθοποιεί, συσκοτίζει, διαστρεβλώνει τον κοινωνικό ρόλο των µέσων, το γεγονός δηλαδή ότι αποτελούν κεντρικούς ιδεολογικούς µηχανισµούς στήριξης της ηγεµονίας του κεφαλαίου. Με τον όρο κοινωνικός ρόλος των ΜΜΕ εννοείται η αντίληψη των Μαρξ και Ένγκελς όπως αποτυπώθηκε το 1840 στη Γερµανική Ιδεολογία Οι ιδέες της κυρίαρχης τάξης είναι σε κάθε εποχή οι κυρίαρχες ιδέες. Με άλλα λόγια, η τάξη που είναι η κυρίαρχη υλική δύναµη της κοινωνίας είναι ταυτόχρονα η κυρίαρχη πνευµατική της δύναµη. Η τάξη που έχει στη διάθεση της τα µέσα της υλικής παραγωγής, διαθέτει, συνακόλουθα, τα µέσα της πνευµατικής παραγωγής, έτσι ώστε, οι ιδέες αυτών που στερούνται των µέσων της πνευµατικής παραγωγής υποτάσσονται σε αυτά. Οι κυρίαρχες ιδέες δεν είναι τίποτα άλλο από την ιδεατή έκφραση των κυρίαρχων υλικών σχέσεων, είναι οι κυρίαρχες υλικές σχέσεις που συλλαµβάνονται ως ιδέες, άρα είναι η έκφραση των σχέσεων που κάνουν µια τάξη κυρίαρχη, εποµένως οι ιδέες της κυριαρχίας της. Τα άτοµα που αποτελούν την κυρίαρχη τάξη καθορίζουν, ως κυρίαρχη τάξη, όλη την έκταση και τα όρια µιας ιστορικής εποχής εποµένως µεταξύ άλλων κυριαρχούν επίσης ως στοχαστές, ως παραγωγοί ιδεών, και ρυθµίζουν την παραγωγή και διανοµή των ιδεών της εποχής τους (Marx & Engels: The German Ideology, 1982: σελ 36) 5 Brian Mcnair, Εισαγωγή στην Πολιτική Επικοινωνία, σελ 218, εκδ. Κατάρτι 11

Η φιλελεύθερη πλουραλιστική θεωρία για τα ΜΜΕ θεµελιώνεται σε ότι αφορά την έννοια της εξουσίας και του ελέγχου καθώς και την έννοια της κοινωνικής συναίνεσης. Κατά το πλουραλιστικό µοντέλο, στις αναπτυγµένες κοινωνίες υπάρχουν πολλές οµάδες συµφερόντων ή ακόµη και συγκροτήµατα συµφερόντων σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής Η φιλελεύθερη θεωρία για τα ΜΜΕ, µε την υπόθεση που διατυπώνει σχετικά µε τον κατακερµατισµό και την κατανοµή της εξουσίας και του ελέγχου στην κοινωνία µεταξύ οµάδων ανταγωνιστικών συµφερόντων και την παραγωγή της κοινωνικής συναίνεσης, θεωρεί ως κύριο χαρακτηριστικό των ΜΜΕ τη δυνατότητα ύπαρξης πληθώρας πηγών και ποικιλίας απόψεων, την ελεύθερη και ανοικτή κυκλοφορία των ιδεών, την ελεύθερη και αντικειµενική ενηµέρωση του κοινού και την ποικιλοµορφία µηνυµάτων τα οποία διανέµονται ανάλογα µε την ελεύθερη επιλογή των ποµπών και δεκτών. Το πλουραλιστικό µοντέλο αποτελεί, κατά συνέπεια, ένα µοντέλο αµφίδροµης επικοινωνίας, όπου το κοινό επιβάλλει τις απόψεις του, επηρεάζει και κατευθύνει καθοριστικά την παραγωγή των µηνυµάτων. Σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, τα ΜΜΕ αφενός αντανακλούν πιστά τις διαφοροποιήσεις, απόψεις και ιδέες των διάφορων οµάδων ή συνασπισµών οµάδων και αφετέρου εκφράζουν την κοινωνική συναίνεση αναφορικά µε τις αξίες και τους κανόνες που θεωρείται ότι έχουν επικρατήσει στις σύγχρονες δηµοκρατικές χώρες, χωρίς τους οποίους θα ήταν αδύνατη η επικοινωνία και η κοινωνική συνύπαρξη των ατόµων. Στη βάση αυτής της παραδοχής, θεωρείται ότι βασικός στόχος των ΜΜΕ είναι να ενισχύουν την κοινωνική και πολιτισµική ενότητα και αλληλεγγύη και να προάγουν την ενσωµάτωση και προσαρµογή στους κανόνες και τις αξίες των σύγχρονων κοινωνικών σχηµατισµών. Πιο συγκεκριµένα στη σηµερινή εποχή, τα ΜΜΕ είτε συνιστούν την «τέταρτη εξουσία», µε βασικό στόχο τον έλεγχο και την πίεση της κρατικής /πολιτικής εξουσίας και το στιγµατισµό των «δυσλειτουργιών» του συστήµατος προς όφελος του «γενικού συµφέροντος», είτε θεµελιώνονται σ ένα «ουδέτερο πρότυπο καταγραφής της πραγµατικότητας». Ο τελικός στόχος είναι πάντα η ελεύθερη ενηµέρωση, η διαφώτιση, η διαπαιδαγώγηση και η ψυχαγωγία των διαφόρων κατηγοριών κοινού. Συνεπώς τα ΜΜΕ συνιστούν θεσµούς που έχουν τη δυνατότητα να αντανακλούν ή να καθρεφτίζουν την κοινωνική πραγµατικότητα και να µας φέρουν σε επαφή µε τον κόσµο που µας περιβάλλει µέσω της αδιάκοπης ροής πληροφοριών σχετικά µε γεγονότα για τα οποία δεν µπορούµε αντικειµενικά να έχουµε δική µας αντίληψη. 12

Στην φιλελεύθερη προσέγγιση η κοινωνία αναπαρίσταται ως µια αρµονική ολότητα χωρίς µείζονες και ευρείες συγκρούσεις µεταξύ διαφορετικών κοινωνικών οµάδων και τάξεων, ενώ όπου αναδύονται διαφωνίες, θεωρείται ότι υπάρχουν επαρκή θεσµικά µέσα ώστε να εκφράζονται και να επιλύονται συλλογικά. Στο ίδιο πάντα θεωρητικό πλαίσιο, αφού θεωρείται ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τα ίδια συµφέροντα και το ίδιο ενδιαφέρον να διατηρηθεί η υπάρχουσα κοινωνική και πολιτική τάξη πραγµάτων, δίνεται έµφαση σε ένα υψηλό βαθµό κοινωνικής συναίνεσης, συνεργασίας και σταθερότητας, προϋποτίθεται ότι αυτές είναι φυσικές, φυσιολογικές και πραγµατικά αναπόφευκτες συνθήκες για την κοινωνική ζωή και ότι όλοι οι άνθρωποι εγγράφονται στην ίδια κουλτούρα, συµµετέχουν και υπακούουν στο ίδιο σύστηµα αξιών 6 1.4.2. Κριτική προσέγγιση Η κριτική προσέγγιση αναπτύσσεται σε αντιπαράθεση τόσο µε τη φιλελεύθερη πλουραλιστική κοινωνική θεωρία όσο και µε ορισµένες εκδοχές της µαρξιστικής προσέγγισης οι οποίες έχουν κατηγορηθεί για άκρατο οικονοµισµό, κυρίως λόγω της έµφασης που δίνουν στην τάση υπαγωγής της κουλτούρας, στη λογική της µεγιστοποίησης του κέρδους αλλά και της αντίληψης για την ιδεολογία ως παραµόρφωση της πραγµατικότητας.. Αφετηρία της κριτικής προσέγγισης είναι η κοινή παραδοχή της ύπαρξης της κοινωνικής ανισότητας και ιεραρχίας. Σύµφωνα µε την θεωρία αυτή, στις σύγχρονες κοινωνίες κάποιες κοινωνικές οµάδες είναι καταπιεσµένες, υποτελείς και µη προνοµιούχες, ενώ άλλες ασκούν εξουσία και κατέχουν θέσεις υλικής και πολιτισµικής προτεραιότητας και προνοµίων. Σε αυτό το πλαίσιο, τα ΜΜΕ είναι ιδεολογικοί µηχανισµοί που έχουν ως στόχο τη διαµόρφωση και αναπαραγωγή της κυρίαρχης ιδεολογίας και συµβάλλουν καθοριστικά στη νοµιµοποίηση και αναπαραγωγή της κοινωνικής ανισότητας και κυριαρχίας που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες αστικές κοινωνίες. Στην προβληµατική της κριτικής προσέγγισης, παρότι η ιδέα της κοινωνικής και πολιτικής συναίνεσης δεν απορρίπτεται, αµφισβητείται και επαναδιατυπώνεται ριζικά. Σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, η συναίνεση πρέπει να γίνει κατανοητή στα 13

συµφραζόµενα των ευρύτερων ιστορικών συγκρούσεων µεταξύ των κυρίαρχων τάξεων και οµάδων που θέλουν να διατηρήσουν και να αναπαραγάγουν τις ανισότητες της υπάρχουσας κοινωνικής και πολιτικής τάξης πραγµάτων και των υποτελών και αντιτιθέµενων οµάδων που θέλουν να τις µετασχηµατίσουν ριζικά. Με άλλα λόγια, η συναίνεση, αντί να είναι µια φυσική και αναπόφευκτη πηγή κοινωνικής συµφωνίας, συνοχής και σταθερότητας, γίνεται αντιληπτή ως κατασκευασµένη, προσανατολισµένη και επιβεβληµένη, ως µια µορφή συµφωνίας που εξυπηρετεί ορισµένες κυρίαρχες οµάδες σε βάρος όσων κατέχουν υποτελείς κοινωνικές θέσεις. Αυτό θέτει άµεσα σε αµφιβολία τον αντανακλαστικό ρόλο των ΜΜΕ την απλή παρουσίαση των πραγµάτων ως έχουν και αντίθετα προσανατολίζει την ανάλυση, στο πως τα ΜΜΕ ως πρωτογενείς φορείς κοινωνικοποίησης ή σηµαίνοντες φορείς, µέσω της συνεχούς παραγωγής της λαϊκής συγκατάθεσης στην υπάρχουσα κοινωνική δοµή, συµβάλλουν στη διατήρηση των δεδοµένων ταξικών, εξουσιαστικών και ιεραρχικών ισορροπιών. 7 Η κριτική προσέγγιση αναλύει το περιεχόµενο των ΜΜΕ ως ένα είδος γλωσσολογικής κατασκευής η οποία δεν επηρεάζει το νόηµα του µηνύµατος, ούτε επιδρά στην ιδεολογική του δόµηση, αλλά αντανακλά απλώς τις προθέσεις των παραγωγών των µηνυµάτων µε ένα απλό και διάφανο τρόπο. Αµφισβητείται, δηλαδή η άποψη ότι τα µηνύµατα των ΜΜΕ είναι διαφανείς φορείς νοήµατος και αντίθετα τονίζεται, ότι συνιστούν ειδική σηµαίνουσα πρακτική η οποία υπάγεται στο ιδεολογικό πεδίο. Με βάση αυτή την προσέγγιση, οι καθηµερινές τεχνικές της παραγωγής των ειδήσεων περιγράφονται ως µια ιδιαίτερη, σηµειωτικά οργανωµένη διαδικασία κατασκευής της πραγµατικότητας, ενώ ο λόγος των ΜΜΕ, ως προϊόν µιας πολύπλοκης τεχνικής, γλωσσικής και ιδεολογικής διαδικασίας, ανάγεται στο επίπεδο της δοµής του. 1.4.3. Μαρξιστική προσέγγιση Σε αντίθεση µε πολλές προσεγγίσεις των µαζικών µέσων ενηµέρωσης, ο µαρξισµός αναγνωρίζει τη σηµασία της ρητά διατυπωµένης θεωρίας. Η µαρξιστική κριτική θεωρία αποκαλύπτει το µύθο της ελεύθερης αξιών κοινωνικής επιστήµης. Οι µαρξιστικές προοπτικές προσελκύουν την προσοχή µας στο θέµα των πολιτικών και 6 Χριστίνα Κωνσταντινίδου, «Τα ΜΜΕ και η παραγωγή νοήµατος», Επιθ. Κοιν. Ερευνών 2002, σελ 114 146 7 Μ. Σεραφετινείδου, «Κοινωνιολογία των ΜΜΕ: ο ρόλος των µέσων στην αναπαραγωγή του σύγχρονου καπιταλισµού» στο Επιθ. Κοιν. Ερευνών σελ 122 145, 1996 14

οικονοµικών συµφερόντων στα µαζικά µέσα και υπογραµµίζουν τις κοινωνικές ανισότητες στις αναπαραστάσεις των µέσων. Ο µαρξισµός βοηθά να τοποθετήσουµε τα κείµενα των επικοινωνιακών µέσων στον ευρύτερο κοινωνικό σχηµατισµό. Με την εστίαση του στη φύση της ιδεολογίας, µας βοηθά να αποδοµήσουµε τις αξίες, που παίρνουµε ως δεδοµένες. Η µαρξιστική θεωρία τονίζει τη σηµασία της κοινωνικής τάξης σε σχέση και µε την ιδιοκτησία των µέσων και µε την ερµηνεία που δίνει το κοινό στα κείµενα µέσων: Αυτό παραµένει ένας σηµαντικός παράγων στην ανάλυση των µέσων. Ενώ η ανάλυση περιεχοµένου φωτίζει το περιεχόµενο των µέσων, η µαρξιστική θεωρία τονίζει τις υλικές συνθήκες της παραγωγής και της αποδοχής των µέσων. Τα επικοινωνιακά µέσα ως µέσα παραγωγής Τα µαζικά µέσα είναι, σε όρους κλασικής µαρξιστικής, ένα µέσο παραγωγής, το οποίο στην καπιταλιστική κοινωνία ανήκει στην άρχουσα τάξη. Σύµφωνα µε την κλασική µαρξιστική θέση, τα µαζικά µέσα διαδίδουν απλώς τις ιδέες και τις κοσµοθεωρίες της άρχουσας τάξης, και αρνούνται ή εξουδετερώνουν εναλλακτικές ιδέες. Αυτό ταιριάζει πάρα πολύ µε το µαρξιστικό επιχείρηµα ότι: η τάξη που έχει τα µέσα υλικής παραγωγής στη διάθεση της ελέγχει συγχρόνως τα µέσα της διανοητικής παραγωγής, ούτως ώστε, µέσω αυτών, κατά κανόνα, οι ιδέες αυτών που στερούνται µέσων παραγωγής να είναι υποτελείς σε αυτήν. (Marx & Engels: The German Ideology, 1982: σελ 22). Σύµφωνα µε τη θέση αυτή, τα µαζικά µέσα λειτουργούν για να παράγουν ψευδή συνείδηση στις εργατικές τάξεις. Κύριο γνώρισµα της µαρξιστικής θεωρίας είναι η υλιστική θέση ότι η κοινωνία καθορίζει τη συνείδηση. Σύµφωνα µε τη θέση αυτή, οι ιδεολογικές θέσεις είναι συνάρτηση των ταξικών θέσεων και η κυρίαρχη ιδεολογία στην κοινωνία είναι η ιδεολογία της άρχουσας τάξης της. Αυτό αντιτίθεται προς την ιδεαλιστική θέση που δίνει προτεραιότητα στη συνείδηση. Στον ορθόδοξο µαρξισµό η ιδεολογία είναι ψευδής συνείδηση, η οποία προκύπτει από τη µίµηση της κυρίαρχης ιδεολογίας από την πλευρά αυτών των οποίων δεν αντανακλά τα συµφέροντα. Από την άποψη αυτή τα µαζικά µέσα διαδίδουν την κυρίαρχη ιδεολογία, τις αξίες της τάξεως που κατέχει και ελέγχει τα µέσα. Σύµφωνα µε την 15

µαρξιστική θεωρία της πολιτικής οικονοµίας, τα µαζικά µέσα επικοινωνίας κρύβουν την οικονοµική βάση της ταξικής πάλης: η ιδεολογία γίνεται ο δρόµος µέσω του οποίου εξαλείφεται η πάλη µάλλον παρά η αρένα της πάλης (Karl Marx: το Κεφάλαιο, σελ 145) Τα µέσα ως ενισχυτές Στη µαρξιστική ανάλυση των µέσων, οι οργανισµοί µέσων θεωρείται ότι είναι µπλοκαρισµένοι µέσα στη δοµή της εξουσίας και δρουν συνεπώς κυρίως σε στενή συνεργασία µε τους κυρίαρχους κοινωνικούς θεσµούς. Έτσι τα µέσα αναπαράγουν τις απόψεις των κυρίαρχων θεσµών όχι ως µερικές ανάµεσα σε άλλες εναλλακτικές απόψεις, αλλά ως τις κεντρικές και τις προφανείς ή φυσικές απόψεις. Σύµφωνα µε τη µαρξιστική πολιτική οικονοµία, στα µαζικά µέσα υπάρχει η τάση να αποφεύγει κανείς το αντιλαϊκό και µη συµβατικό και να αντλεί από αξίες που είναι ευρύτερα νοµιµοποιηµένες. Για παράδειγµα πολλοί µαρξιστές ισχυρίζονται ότι οι αναπαραστάσεις των εκλογών συνιστούν δραµατοποιηµένες τελετουργίες και νοµιµοποιούν τη δοµή της εξουσίας στις φιλελεύθερες δηµοκρατίες. Το δικαίωµα της ψήφου θεωρείται ιδεολογική πρακτική, που βοηθά στη διατήρηση του µύθου της αντιπροσωπευτικής δηµοκρατίας, της πολιτικής ισότητας και της συλλογικής αυτοδιάθεσης. Η επίπτωση της εκλογικής κάλυψης εκλαµβάνεται κατ αυτόν τον τρόπο ότι ενισχύει τις πολιτικές αξίες, τις οποίες µοιράζονται ευρέως οι δυτικές δηµοκρατίες και τις οποίες συνυπογράφει ενεργά το εκπαιδευτικό σύστηµα, οι κύριοι πολιτικοί οργανισµοί και ο κρατικός µηχανισµός. 16

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο 2. Ιστορική αναδροµή της µουσουλµανικής µειονότητας Ο όρος «µουσουλµανική µειονότητα της υτικής Θράκης» αναφέρεται στους µουσουλµάνους το θρήσκευµα Έλληνες πολίτες, το νοµικό καθεστώς των οποίων προσδιορίζεται από τη Συνθήκη της Λοζάννης και τη Σύµβαση για την ανταλλαγή των πληθυσµών (1923). Συνολικά µεταξύ 1923 και 1933, δόθηκαν πιστοποιητικά εγκατάστασης, σύµφωνα µε τις ανωτέρω συνθήκες, σε 106.000 µουσουλµάνους στην Ελλάδα. Σήµερα η µειονότητα αυτή αριθµεί γύρω στα 125.000 άτοµα και παρουσιάζει δύο ιδιοµορφίες: α) είναι διχασµένη µεταξύ των παλαιοµουσουλµάνων, δηλαδή αυτών που είναι αντίθετοι µε την εκοσµίκευση και τον κεµαλικό εκδυτικισµό (αραβοτραφείς), και των νεωτεριστών οι οποίοι είναι προσηλωµένοι στις αρχές που διέπουν το σηµερινό τουρκικό κράτος, και β) εθνολογικά είναι διαχωρισµένη σε τουρκογενείς (45%), Ποµάκους (36%) και Αθίγγανους (18%). Οι Ποµάκοι διατηρούσαν µέχρι το 1974 26 αµιγείς ορεινούς οικισµούς στο Νοµό Ροδόπης και 56 αντίστοιχους στο Νοµό Ξάνθης. 8 Οι υτικοθρακιώτες µουσουλµάνοι απολαµβάνουν όλα τα δικαιώµατα που τους παρείχαν το σύνταγµα της Ελλάδας και οι ειδικές ρήτρες της Συνθήκης ης Λοζάννης περί προστασίας των µειονοτήτων. Οι µουσουλµάνοι κάτοικοι της Θράκης εκλέγουν τους βουλευτές τους και τους τοπικούς δηµοτικούς συµβούλους και έχουν δική τους κοινωνικό-θρησκευτική και εκπαιδευτική οργάνωση υπό την ηγεσία των µουφτειών (Κοµοτηνή, Ξάνθη και Αλεξανδρούπολη). Ωστόσο η σηµερινή δοµή της µουσουλµανικής µειονότητας συνεχίζει να διατηρεί τα χαρακτηριστικά της αγροτικής 8 Κ. Σβολόπουλος, «Η απόφαση για την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσµών µεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας», Θεσσαλονίκη 1981 17

χώρας. 10 Σε ότι αφορά τα χαρακτηριστικά της, η Συνθήκη της Λοζάννης διέφερε και ηµιαστικής κοινωνίας. Παραµένει µορφωτικώς καθυστερηµένη, παρουσιάζοντας στατική και ενδοστρεφή εικόνα. 9 2.1. Η Υπογραφή της Συνθήκης της Λοζάννης Στις 24 Ιουλίου 1923 υπογράφηκε, µετά από διαπραγµατεύσεις οκτώ µηνών, η Συνθήκη Ειρήνης της Λοζάννης στο σύνολο της. Η τελική πράξη, σε συνδυασµό µε τις ειδικές συµφωνίες, καθόριζε τα νέα εδαφικά όρια της Θράκης, που για πολλά χρόνια ήταν υπό τουρκική κυριαρχία και επέλυε µια σειρά προβληµάτων που είχαν δηµιουργηθεί από την κατάλυση της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας. Η Τουρκία, µετά τον νικηφόρο πόλεµο εναντίον της Ελλάδας, είχες καταφέρει χάρη στις προσπάθειες του Ismet Pasa και όλης της τουρκικής αντιπροσωπείας, να ανακτήσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο της στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, να κατοχυρώσει την ανεξαρτησία της και να πετύχει, σε µεγάλο βαθµό, τους στόχους της, όπως αυτοί είχαν προσδιοριστεί από το Εθνικό Σύµφωνο του 1920. Η Ελλάδα αποκτούσε και αυτή τη νέα εδαφική της φυσιογνωµία και έπαιρνε τη θέση της στο πλαίσιο της διεθνούς κοινωνίας. Τα χερσαία σύνορά της έφταναν ως τον ποταµό Έβρο και επιβεβαιώνονταν η κυριαρχία της στα νησιά του Αιγαίου. Στα νέα όρια του, το ελληνικό κράτος γίνονταν ένα από τα πιο οµοιογενή εθνικά κράτη στην Ευρώπη. Το τίµηµα του ξεριζωµού του ελληνισµού της Ιωνίας ήταν βέβαια πολύ βαρύ, όµως από την άλλη πλευρά ο προσφυγικός πληθυσµός ήταν αυτός που σύντοµα επρόκειτο να αποτελέσει την πιο δυναµική παραγωγική δύναµη της σηµαντικά από τις άλλες συνθήκες ειρήνης του Πρώτου Παγκοσµίου πολέµου. εν επρόκειτο για µια ενιαία Συνθήκη αλλά για µια βασική συνθήκη, που συµπληρώνονταν από αρκετές συµπληρωµατικές συµφωνίες, υπό τη µορφή συµβάσεων, πρωτοκόλλων, διακηρύξεων και συµπληρωµατικών δηλώσεων, οι οποίες έλαβαν χώρα έως και την τελευταία στιγµή. Κατά την υπογραφή της Συνθήκης Ειρήνης κρίθηκε απαραίτητο να τεθούν σε ισχύ οι διατάξεις για την προστασία των µειονοτήτων της Συνθήκης των Σεβρών της 10 ης Αυγούστου 1920. 9 Ευστ. Ζεγκίνη οι Μουσουλµάνοι Αθίγγανοι της Θράκης, Θεσσαλονίκη 1993, σελ 27-33 10 Αλ. Αλεξανδρής Το ιστορικό πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων 1923-1954 18

Στη βασική συνθήκη περιλαµβάνονταν οι υποχρεώσεις της Τουρκίας απέναντι στις µη µουσουλµανικές µειονότητες. Οι διατάξεις προστασίας ήταν ανάλογες µ αυτές των Σεβρών και µε το άρθρο 45 οι ίδιες υποχρεώσεις αναλαµβάνονταν από την Ελλάδα απέναντι στις δικές της µουσουλµανικές µειονότητες. Η σύµβαση για την ανταλλαγή των πληθυσµών, που είχε υπογραφεί νωρίτερα, ρύθµιζε τα σχετικά µε την ανταλλαγή θέµατα καθώς και τη σύσταση της Μικτής Επιτροπής που επρόκειτο να ασχοληθεί µε το ζήτηµα της απόδοσης περιουσιών. Τα περιουσιακά δικαιώµατα των µειονοτήτων προστατεύονταν περαιτέρω από το άρθρο 16 της σύµβασης για την ανταλλαγή πληθυσµών, που προέβλεπε την ελεύθερη απόλαυση του δικαιώµατος της ιδιοκτησίας. Για το ζήτηµα των µουσουλµανικών περιουσιών στην Ελλάδα έγινε η ιακήρυξη για τις Μουσουλµανικές Περιουσίες στην Ελλάδα. Η διακήρυξη αυτή προέβλεπε τη µη παρεµβολή προσκοµµάτων στην άσκηση των περιουσιακών δικαιωµάτων των Μουσουλµάνων που δεν ήταν υποκείµενα της σύµβασης ανταλλαγής και οι οποίοι είχαν φύγει από την Ελλάδα πριν από τις 18 Οκτωβρίου 1912 ή έµειναν πάντοτε εκτός Ελλάδας. Αυτά τα πρόσωπα θα έπρεπε να έχουν την ελευθερία να διαθέσουν την περιουσία τους. Για δυσκολίες που θα ανέκυπταν σε περιουσιακά ζητήµατα θα µπορούσαν να αποταθούν στη Μικτή Επιτροπή, η παρέµβαση της οποίας δε θα δηµιουργούσε όµως υποχρέωση για την ελληνική πλευρά. Με τα κείµενα αυτά που υπογράφηκαν στη Λοζάννη αλλά και άλλα, όπως η Σύµβαση για τη µεθόριο της Θράκης, η ήλωση για την αµνηστία κ.α. ρυθµίζονταν τυπικά τα υπάρχοντα προβλήµατα µεταξύ των δύο χωρών και έµενε στην Ελλάδα και στην Τουρκία το έργο που στην πορεία αποδείχθηκε πολύ πιο δύσκολο, η υλοποίηση τους. 11 2.2. Το Νοµικό Πλαίσιο Προστασίας της Μουσουλµανικής Μειονότητας της υτικής Θράκης. «Το διεθνές νοµικό πλαίσιο προστασίας της Μουσουλµανικής Μειονότητας της υτικής Θράκης αποτελούνταν από τις διατάξεις για την προστασία των µειονοτήτων της Συνθήκης της Λοζάννης και το Πρωτόκολλο XVI, το οποίο έθετε σε ισχύ τις διατάξεις της Συνθήκης των σεβρών για την προστασία των µειονοτήτων. Η Τουρκία όµως δεν είχε επικυρώσει ούτε τη Συνθήκη των Σεβρών ούτε το Πρωτόκολλο XVI και έτσι δεν µπορούσε, κατά το διεθνές δίκαιο, να τα επικαλεσθεί. Αυτό όµως δεν σήµαινε ότι δεν 11 Σχετικά µε την ανταλλαγή των πληθυσµών υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία. Βλ. Τέλος κεφαλαίου 19

δέσµευαν της Ελλάδα. 12 Βέβαια τα δικαιώµατα που παρείχε η Συνθήκη των Σεβρών περιλαµβάνονταν και στη Συνθήκη της Λοζάννης, και έτσι ως βασικό πλαίσιο προστασίας παρέµενε η Συνθήκη της Λοζάννης και ειδικότερα τα άρθρα 37-44, µαζί µε τα άρθρα 65 και 66. τα άρθρα αυτά προέβλεπαν ότι τα δικαιώµατα και οι περιουσίες που άνηκαν σε Τούρκους υπηκόους σε περιοχές που αποσπάσθηκαν από την Οθωµανική Αυτοκρατορία, ως συνέπεια των Βαλκανικών Πολέµων, επρόκειτο να αποδοθούν στην κατάσταση στην οποία βρισκόταν τι ίδιο θα συνέβαινε και για τις περιουσίες και τα δικαιώµατα που κατέστησαν αντικείµενο εξαιρετικών µέτρων (αρθ.65). Επίσης προβλεπόταν η άρση µέτρων που επιβλήθηκαν σε βάρος περιουσιών χωρίς τη συγκατάθεση του δικαιούχου τους και η αποζηµίωση τρίτων που τα συµφέροντα τους θα βλάπτονταν από την απόδοση αυτή. 13 Τα συγκεκριµένα άρθρα της Συνθήκης της Λοζάννης προέβλεπαν ειδικότερα τα εξής: την αναγνώριση των άρθρων 38-44 ως θεµελιωδών διατάξεων διεθνούς συµφέροντος που τελούσαν υπό την προστασία της Κοινωνίας των Εθνών. Οι συγκεκριµένες διατάξεις είχαν αυξηµένη τυπική ισχύ και δεν µπορούσαν να τροποποιηθούν χωρίς την άδεια της ΚΤΕ (άρθρο 37) Την προστασία της ζωής, της ελευθερίας, της ελεύθερης κυκλοφορίας και µετανάστευσης υπό την επιφύλαξη µέτρων δηµοσίας τάξεως. (άρθρο 38) Την ισότητα απέναντι στο νόµο και την ισότητα δικαιωµάτων. Η διαφορά θρησκείας δεν µπορούσε να αποτελεί κώλυµα για την εκλογή σε δηµόσιες θέσεις και για την ενάσκηση των διάφορων επαγγελµάτων. Κανένας περιορισµός δεν επιβαλλόταν στην ελεύθερη χρήση της γλώσσας, στις εµπορικές σχέσεις, στη θρησκεία και σε πάσης φύσεως δηµοσιεύµατα, καθώς και στις δηµόσιες συναθροίσεις. Επίσης έπρεπε να παρασχεθούν ευκολίες για τη χρήση της µειονοτικής γλώσσας και ενώπιον των δικαστηρίων.(άρθρο 39) Τη δυνατότητα σύστασης, διεύθυνσης και εποπτείας παντός είδους φιλανθρωπικών, θρησκευτικών, κοινωφελών ιδρυµάτων καθώς και εκπαιδευτηρίων µε έξοδα της µειονότητας.(άρθρο 40) την παροχή των απαραίτητων διευκολύνσεων για την εξασφάλιση της διδασκαλίας γλώσσας και θρησκείας στη δηµόσια εκπαίδευση στις περιοχές εκείνες όπου διέµεναν πολλοί Μουσουλµάνοι. Αυτό βέβαια δεν εµπόδιζε την ελληνική κυβέρνηση να καταστήσει υποχρεωτική την ελληνική γλώσσα στα σχολεία αυτά. Στις πόλεις και στις περιφέρειες 12 Αλ. Αλεξανδρής, Το ιστορικό πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων 1923-1954, σελ 67-68 13 Άρθρα 65-66 της Συνθήκης της Λωζάννης 20

όπου υπήρχε σηµαντική αναλογία µουσουλµάνων έπρεπε να υπάρχει δίκαιη κατανοµή των κονδυλίων και τα χρηµατικά ποσά να δίνονται στους υπεύθυνους των σχολείων. (άρθρο 41) τη λήψη των αναγκαίων µέτρων, ώστε τα ζητήµατα που αφορούσαν προσωπική και οικογενειακή κατάσταση των µελών της µουσουλµανικής µειονότητας να ρυθµίζονται σύµφωνα µε τα έθιµα τους. Ακόµη προβλεπόταν η προστασία των θρησκευτικών ιδρυµάτων, των οποίων η ίδρυση θα έπρεπε να είναι ανεµπόδιστη. (άρθρο 42) Οι Μουσουλµάνοι δε θα έπρεπε να έχουν υποχρέωση να εκτελούν πράξεις που αποτελούσαν παραβίαση της πίστης ή των θρησκευτικών τους εθίµων ούτε να περιπίπτουν σε ανικανότητα, όταν αρνούνταν να παραστούν ενώπιον των δικαστηρίων ή να εκτελούν νόµιµες πράξεις κατά την ηµέρα της εβδοµαδιαίας αναπαύσεως τους. Η διάταξη αυτή δεν απάλλασσε όµως τους Μουσουλµάνους από τις υποχρεώσεις που επιβάλλονταν σε όλους τους άλλους Έλληνες υπηκόους για την τήρηση της δηµόσιας τάξης. (άρθρο 43) Οι υποχρεώσεις αυτές ήταν διεθνούς συµφέροντος. Τελούσαν υπό την εγγύηση της ΚΤΕ και δεν µπορούσαν να τροποποιηθούν χωρίς την έγκριση της. Τα κράτη δέχονταν το δικαίωµα κάθε κράτους να εφιστά την προσοχή του Συµβουλίου της ΚΤΕ για κάθε παραβίαση ή κίνδυνο παραβάσεως των υποχρεώσεων αυτών και τη δικαιοδοσία του Συµβουλίου πάνω σε αυτές. Οι χώρες δέχονταν ακόµη την υποχρεωτική παραποµπή των διεθνών διαφορών στο ιεθνές ικαστήριο ιακρατικών ιαφωνιών της Χάγης. (άρθρο 44)». Τα περιουσιακά δικαιώµατα των µη ανταλλάξιµων Μουσουλµάνων προστατεύονταν από το άρθρο 16 της Σύµβασης για την ανταλλαγή των πληθυσµών, το οποίο προέβλεπε ότι κανένα εµπόδιο δεν έπρεπε να παρεµβληθεί στην ελεύθερη άσκηση του δικαιώµατος παραµονής ή επιστροφής στη γη τους και στην ακώλυτη απόλαυση της ελευθερίας και των δικαιωµάτων ιδιοκτησίας. 14 Από το πλέγµα των δικαιωµάτων και ελευθεριών που κατοχυρώνει η Συνθήκη της Λοζάννης η πιο αυθεντική ίσως έκφραση είναι η θρησκευτική ελευθερία, που λειτουργεί, κατά βάση, µε αρνητικό χαρακτήρα, την απαγόρευση δηλαδή της προσβολής τους, αλλά και θετικό, µε την έννοια της υποχρέωσης συνδροµής των κρατικών οργάνων. 15 14 Άρθρο 16 της σύµβασης για την ανταλλαγή των πληθυσµών 15 Σ. Μηναϊδης, Η θρησκευτική ελευθερία των Μουσουλµάνων στην Ελληνική έννοµη τάξη σελ 194-195 21

Η ελληνική κυβέρνηση, επιθυµώντας να διασφαλίσει απόλυτη θρησκευτική ελευθερία στους Μουσουλµάνους της υτικής Θράκης και θέλοντας να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις της από τις διεθνείς συνθήκες, θέσπισε, πριν ακόµη από τη Συνθήκη των Σεβρών το νόµο 2345/1920, που αφορούσε τη ρύθµιση των θρησκευτικών, διοικητικών και δικαστικών ζητηµάτων της µειονότητας. Ενδεικτικό των ελληνικών προθέσεων είναι ότι ο νόµος αυτός διατηρήθηκε σε ισχύ και µετά την ανταλλαγή των πληθυσµών, παρά το ότι εξέλιπε σε µεγάλο βαθµό το αντικείµενο του, αφού έλειψαν οι εκατοντάδες χιλιάδες µουσουλµάνοι που ήταν εγκατεστηµένοι στην ελληνική επικράτεια. 16 Ειδικότερα το συγκεκριµένο νοµικό πλαίσιο προέβλεπε ότι ο θρησκευτικός ηγέτης των Μουσουλµάνων Ελλήνων υπηκόων θα ήταν ο Μουφτής (τέτοιοι προβλέπονται τρεις, στην Ξάνθη, στην Κοµοτηνή και στο ιδυµότειχο). Αρχικά προβλέπονταν και ο θεσµός του αρχιµουφτή. Τέτοιος όµως δεν εκλέχθηκε ποτέ και έτσι δεν ίσχυσε ο θεσµός. 17 Στο νόµο αυτό υπήρχε πρόβλεψη και για την εκλογή του Μουφτή. Εκλέξιµοι για τη θέση αυτή ήταν οι Μουσουλµάνοι Έλληνες υπήκοοι που είχαν δίπλωµα ιεροκήρυκα και δεν είχαν καταδικαστεί για κακούργηµα ή πληµµέληµα, ενώ δικαίωµα ψήφου είχαν οι εγγεγραµµένοι στους εκλογικούς καταλόγους της περιφέρειας για την οποία γινόταν η εκλογή, εφόσον προσκόµιζαν τα απαραίτητα δικαιολογητικά. Μετά από την εκλογή ακολουθούσε ο διορισµός του Μουφτή, που γίνονταν από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευµάτων µετά από πρόταση του οικείου Νοµάρχη. Ο Μουφτής ήταν δηµόσιος υπάλληλος, µισθοδοτούνταν από το ηµόσιο Ταµείο και δεν υπάγονταν σε υπαλληλική ιεραρχία. Μόνο για τις αποφάσεις του ως δικαστής ελεγχόταν από τον Πρόεδρο Πρωτοδικών, όχι όµως για την ουσία της υποθέσεως, για την οποία η απόφαση ήταν ανέκκλητη. Ως θρησκευτικός ηγέτης ο Μουφτής είχε υπό την εξουσία του όλους τους θρησκευτικούς λειτουργούς και τα θρησκευτικά ιδρύµατα της περιφέρεια του. Ως δικαστής είχε δικαιοδοσία επί γάµων, διαζυγίων, διατροφών, επιτροπειών, χειραφεσίας, ισλαµικών διαθηκών και εξ αδιαθέτου διαδοχής, κατά τον Ιερό Μουσουλµανικό Νόµο, ενώ είχε και γνωµοδοτική αρµοδιότητα για κάθε ζήτηµα θρησκευτικό καθώς και για ζητήµατα οικογενειακού και κληρονοµικού δικαίου των Μουσουλµάνων. 18 16 Αλ. Αλεξανδρής, Το ιστορικό πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων 1923-1954, σελ 67-68 17 Αλ. Αλεξανδρής, Το ιστορικό πλαίσιο των ελληνοτουρκικών σχέσεων 1923-1954, σελ 368 18 Ζαφ. Μέκος, Οι αρµοδιότητες του Μουφτή και η ελληνική νοµοθεσία, εκδ. Σάκκουλα, Κοµοτηνή 1991 22

Ο ίδιος νόµος προέβλεπε την ύπαρξη σε κάθε Μουφτεία µιας διαχειριστικής επιτροπής των Μουσουλµανικών περιουσιών και ιδιαίτερα των βακουφικών. Αυτή η επιτροπή αποτελούνταν από 7-12 µέλη, εκλεγόµενα ανά τριετία, µεταξύ των εκλόγιµων Μουσουλµάνων. Η επιτροπή ήταν ενιαία για τα βακουφικά και για τα υπόλοιπα κτήµατα, στην Ξάνθη µεταξύ 1923-32 και στην Κοµοτηνή ως το 1941. Στη συνέχεια διαιρέθηκαν σε χωριστές επιτροπές (Ξάνθη 1932, Κοµοτηνή 1941). Παρά την ύπαρξη του σχετικού νόµου, ως τον πόλεµο οι επιτροπές αυτές δεν εκλέγονταν, αλλά διορίζονταν. Στον Μουφτή άνηκε ακόµη η εποπτεία των δασκάλων αλλά και της διαχείρισης των περιουσιών, µε δεδοµένο ότι τα περισσότερα σχολεία άνηκαν σε θρησκευτικά ιδρύµατα ή χρηµατοδοτούνταν από αυτά. Η διεύθυνση των σχολείων αυτών άνηκε στις επιτροπές διαχείρισης της Μουσουλµανικής περιουσίας, οι οποίες διηύθυναν τα σχολεία και προσλάµβαναν και απέλυαν το προσωπικό. 19 Αξίζει εδώ να σηµειωθεί ότι ο συγκεκριµένος νόµος είχε εκδοθεί σε εκτέλεση της συνθήκης των Αθηνών του 1913, η οποία όµως υπερκαλύφθηκε σε θέµατα προστασίας µειονοτήτων από τη συνθήκη των Σεβρών. Από τότε η συνθήκη αυτή θεωρήθηκε καταργηµένη. Επίσης στους Μουσουλµάνους δόθηκαν πλήρη αστικά και πολιτικά δικαιώµατα σύµφωνα µε το άρθρο 39 της Συνθήκης της Λοζάννης. Έτσι η µειονότητα εκπροσωπούνταν µόνιµα στην Ελληνική Βουλή και αρκετοί µουσουλµάνοι υπηρετούσαν σε δηµόσιες και κοινοτικές θέσεις. Ακόµη κατοχυρώθηκε νοµοθετικά η δυνατότητα χρήσης της τουρκικής γλώσσας χωρίς κανέναν περιορισµό στις εµπορικές και ιδιωτικές σχέσεις αλλά και στα επίσηµα έγγραφα των µουφτειών, στις δικαστικές αποφάσεις και στα πρακτικά των δικών. Στα δικαστήρια διατηρούνταν ειδικοί διερµηνείς για την εξυπηρέτηση των µουσουλµάνων πολιτών. Επίσης καθιερώθηκε η αργία της Παρασκευής και οι χριστιανοί δάσκαλοι δίδασκαν και την Κυριακή. Προβλέφθηκε ακόµη και η ύπαρξη θρησκευτικών λειτουργών στο στρατό για την πνευµατική καθοδήγηση των µουσουλµάνων. 20 Τα θέµατα που αφορούσαν τη σύσταση και λειτουργία των µειονοτικών σχολείων ρυθµίστηκαν από µια σειρά νόµων που αφορούσαν τα ιδιωτικά και ξένα σχολεία. Για την ίδρυση ενός τέτοιου σχολείου απαιτούνταν µόνο η ύπαρξη αστικών και πολιτικών δικαιωµάτων του ιδρυτή του. Καθιερώθηκε η δυνατότητα διδασκαλίας των µαθηµάτων 19 Σε σχέση µε το Μουφτή και τις αρµοδιότητες του αλλά και συνολικότερα για τα δικαιώµατα των Μουσουλµάνων στην Ελλάδα έχει αναπτυχθεί πλούσια βιβλιογραφία. Βλ τέλος κεφαλαίου. 20 Κ.Γ. Ανδρεάδης Η Μουσουλµανική µειονότητα της υτ. Θράκης εκδ. ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1956 23

στη µειονοτική γλώσσα, η δυνατότητα διδασκαλίας γλώσσας και θρησκείας στα δηµόσια σχολεία καθώς και η διδασκαλία τους από µειονοτικούς δασκάλους, για να µην ασκείται έξωθεν επιρροή στα µέλη της µειονότητας. Καθιερώθηκαν ακόµη θέσεις επιθεωρητών για την επόπτευση της καλύτερης λειτουργίας των µουσουλµανικών σχολείων και απαγορεύτηκε η διδασκαλία µε οποιονδήποτε τρόπο του ορθόδοξου δόγµατος σε αλλόθρησκους µαθητές. Τέλος προβλέφθηκε η ίδρυση υποδιδασκαλείου για τους µουσουλµάνους δασκάλους και ιερατικής σχολής για τους ιερωµένους, που όµως ως το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο δε λειτούργησαν. Έτσι η ανταπόκριση της ελληνικής πολιτείας στις υποχρεώσεις που είχε αναλάβει µε τη Συνθήκη της Λοζάννης καλύφθηκαν στο νοµοθετικό επίπεδο, µε επαρκέστατο τρόπο, µε µόνη ίσως εξαίρεση τα περιουσιακά ζητήµατα όπου υπήρχαν τα γνωστά σηµαντικά προβλήµατα που ανέκυψαν από την εγκατάσταση των προσφύγων. 2.3. Οι σύγχρονες εξελίξεις Στην πιο σύγχρονη ιστορία οι σχέσεις των δύο κοινοτήτων διαµορφώνονταν ανάλογα µε τις δεδοµένες κάθε φορά διακρατικές σχέσεις. Για ένα πολύ µεγάλο διάστηµα, µέχρι και τα γεγονότα του 1955, οι δύο πληθυσµιακές οµάδες βρισκόταν σε πλήρη αρµονία και οµαλή συµβίωση. Τα γεγονότα όµως του 1955 στην Κωνσταντινούπολη διατάραξαν τις σχέσεις τους. Η πλειοψηφία θεώρησε και την εδώ µειονότητα ως συνυπεύθυνη για τις σφαγές της Πόλης και ακολούθησε ένα µεγάλο κύµα διώξεων και δηµιουργίας κλίµατος τροµοκρατίας σε βάρος των µουσουλµάνων κατοίκων. Από το 1960 και µέχρι το 1985 επικρατεί µια οµαλή περίοδος µεταξύ των δύο κοινοτήτων. Σε αυτό συνέβαλλε και η ήπια πολιτική που ακολούθησαν οι δύο κυβερνήσεις για ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα αλλά και η δηµιουργία κλίµατος αµοιβαίας εµπιστοσύνης. Είναι χαρακτηριστικό πως ακόµα και στα τραγικά γεγονότα του 1974 στην Κύπρο, οι αντιδράσεις των χριστιανών κατοίκων έναντι των µουσουλµάνων συµπολιτών τους ήταν οµαλές και σε καµία περίπτωση ανάλογες µε αυτές του 1955. Η ηµεροµηνία ορόσηµο που φαίνεται να άλλαξε τα πράγµατα, προς το θετικό, για την µουσουλµανική µειονότητα είναι το 1981. Η άνοδος του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία και η διάθεση για σαρωτικές αλλαγές που υπήρχε στην ατµόσφαιρα, οδήγησαν την πλειοψηφία των µουσουλµάνων να υποστηρίξει το κυβερνών κόµµα. 24

Με την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία οι µουσουλµάνοι απέκτησαν πρόσβαση σε πολλές υπηρεσίες στις οποίες δεν τους δέχονταν παλιότερα. Επίσης οι νόµοι περί απαγόρευσης κατοχής ιδιοκτησίας και γης έπαψαν να υπάρχουν και άρχισε µια διαδικασία ενσωµάτωσης του ξεχωριστού διαφορετικού πολιτιστικού στοιχείου στην ελληνική κοινωνία. Το 1987 η µίνι κρίση στο Αιγαίο µε το Ωκεανογραφικό Σιµσίκ διαταράσσει κάπως τις σχέσεις των δύο κοινοτήτων αλλά τίποτα δεν προµηνύει την καταιγίδα που θα ακολουθήσει τα επόµενα χρόνια και µέχρι το 1993. Στις εκλογές του 1989 για πρώτη φορά θέτει υποψηφιότητα αµιγής ανεξάρτητος µουσουλµανικός συνδυασµός µε επικεφαλής τον µουσουλµάνο γιατρό Αχµέτ Σαδίκ. Ο Σαδίκ εκλέγεται µε πανηγυρικό τρόπο ανεξάρτητος βουλευτής αφού η προεκλογική του εκστρατεία ήταν µια συνεχής ρητορεία σχετικά µε την ανεξαρτησία και την προσάρτηση της υτικής Θράκης στην µητέρα πατρίδα Τουρκία. Ο προπαγανδιστικός αυτός λόγος βρίσκει απήχηση στους εθνικιστικούς κύκλους της µειονότητας και σε συνδυασµό µε τον επηρεασµό της ψήφου από το Τουρκικό Προξενείο της Κοµοτηνής η εκλογή του είναι πανηγυρική. Στη συνέχεια µια σειρά από πράξεις των ηγετών της µειονότητας εξοργίζουν τους χριστιανούς πολίτες µε αποτέλεσµα να ξεσπάσουν βίαια επεισόδια στους δρόµους της Κοµοτηνής µε αποτέλεσµα να υπάρξει και ένας χριστιανός πολίτης νεκρός. Η κατάσταση στη συνέχεια οµαλοποιείται, για να φτάσουµε στο 1994 όπου η άρση των νοµοθετικών διαταγµάτων σχετικά µε την απαγόρευση διάβασης προς τα ορεινά ποµακοχώρια της Θράκης χαιρετίζεται από όλους ως µια πράξη ένωσης των δύο πληθυσµών. Στη συνέχεια ακολουθεί µια σειρά ευεργετικών διαταγµάτων της ελληνικής πολιτείας προς την µουσουλµανική µειονότητα για να φτάσουµε µέχρι σήµερα όπου η κατάσταση θεωρείται ως η πιο οµαλή των τελευταίων ογδόντα χρόνων. Αξίζει να σηµειωθεί πως γεγονότα όπως αυτά των Ιµίων ή της σύλληψης Οτσαλάν ελάχιστα επηρέασαν τις σχέσεις των δύο κοινοτήτων. 25