Εκπαιδευτική εκδρομή στη Ρώμη 2013 Υπεύθυνη καθηγήτρια: Σοφία Παπαϊωάννου Αρχαιολόγοι: Darius Arya, Albert Prieto Οργανωτική ομάδα: Φραντζέσκα Κατσάρη Αγγελική Ρούμπου Γράφουν οι Φραντζέσκα Κατσάρη και Αγγελική Ρούμπου, μεταπτυχιακές φοιτήτριες α κύκλου Τομέα Κλασικής Φιλολογίας Φιλολογία και Αρχαιολογία είναι δύο επιστήμες άρρηκτα συνδεδεμένες. Συνιστούν τους δύο βασικούς άξονες για την κατανόηση της Ιστορίας. Η φιλολογία παρέχει τα κείμενα το θεωρητικό υπόβαθρο- ενώ η αρχαιολογία την ιστορική πραγματικότητα τα ευρήματα. Ως μεταπτυχιακοί φοιτητές του τομέα κλασικής φιλολογίας έχουμε έρθει σε επαφή με τα κείμενα της αρχαίας ελληνικής και λατινικής γραμματείας χωρίς όμως αυτή η γνώση να συνοδεύεται από αρχαιολογική εμπειρία. Για αυτό το λόγο σκεφτήκαμε να οργανώσουμε μια εκπαιδευτική εκδρομή στη Ρώμη, μια ιδέα που υποστήριξε με ενθουσιασμό η καθηγήτριά μας κα Σοφία Παπαϊωάννου. Η κα Παπαϊωάννου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια λατινικής φιλολογίας στο Ε.Κ.Π.Α. και στο χειμερινό εξάμηνο του Μ.Π.Σ. προσέφερε σεμινάριο με θέμα «Ρωμαϊκή Κωμωδία: Τερέντιος». Το συγκεκριμένο σεμινάριο αποτέλεσε λαβή για περαιτέρω προβληματισμό σχετικά με τον καθημερινό τρόπο ζωής στη Ρώμη, γεγονός που μεγάλωνε την επιθυμία μας για την πραγματοποίηση αυτής της εκδρομής. Επιθυμούσαμε να ταξιδέψουμε πίσω στο χρόνο, να ανασυστήσουμε το ιστορικό πλαίσιο της συγγραφής αυτών των σπουδαίων λογοτεχνικών κειμένων της λατινικής γραμματείας και παράλληλα να περιδιαβούμε στους δρόμους της πόλης που γέννησε σπουδαίες ιστορικές και λογοτεχνικές προσωπικότητες.
Η κα Παπαϊωάννου συνεργάζεται με τους αρχαιολόγους Darius Arya και Albert Prieto με τους οποίους και επικοινώνησε, ώστε να αναλάβουν ένα μεγάλο μέρος της ξενάγησής μας στη Ρώμη. Ο κ. Darius Arya είναι διδάκτορας αρχαιολογίας και από το 2003 διευθυντής του Αμερικανικού Ινστιτούτου Ρωμαϊκού Πολιτισμού (American Institute of Roman Culture). Συνεργάζεται με το Discovery Channel και τo National Geographic καθώς επίσης και με τους New York Times, το BBC και τη Guardian. Ο κ. Albert Prieto είναι επίσης διδάκτορας αρχαιολογίας, και αναπληρωτής διευθυντής του Αμερικανικού Ινστιτούτου Ρωμαϊκού Πολιτισμού, ενώ στο παρελθόν υπήρξε επικεφαλής των Αμερικανικών ανασκαφών στο Metaponto της Κάτω Ιταλίας Πρόκειται για δύο εξαίρετους αρχαιολόγους και αυτή την περίοδο έχουν αναλάβει την συνέχεια των ανασκαφών στον ευρύτερο χώρο της αρχαίας πόλης της Ostia, εντοπίζοντας αρχαιολογικά ευρήματα σε σημείο όπου στο παρελθόν δεν είχε επιχειρηθεί καμία ανασκαφή. Με ξεναγούς μας λοιπόν αυτούς τους δύο ειδικούς καθώς και την καθηγήτριά μας, πραγματοποιήθηκε η εκδρομή μας στη Ρώμη προσδοκώντας να αποκομίσουμε πλούσιες εμπειρίες και εντυπώσεις. Η καρδιά της Ρώμης χτυπάει ασταμάτητα εδώ και 2700 χρόνια κερδίζοντας επάξια το χαρακτηρισμό «Αιώνια Πόλη». Ως κέντρο της πάλαι ποτέ ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ως κέντρο της Αναγέννησης και έπειτα ως κέντρο του Καθολικισμού, η Ρώμη είναι γεμάτη μνημεία που υπενθυμίζουν ότι η Τέχνη και ο Πολιτισμός μιλάνε ιταλικά. Πέμπτη 26 Σεπτεμβρίου 2013 Foro Romano (Forum Romanum) Το πρωί της Πέμπτης συναντηθήκαμε με τους αρχαιολόγους κ. Albert Prieto και κ. Darius Arya έξω από το Foro Romano έτοιμοι να ταξιδέψουμε πίσω στο χρόνο. Η Ρωμαϊκή Αγορά βρίσκεται ανάμεσα στον Καπιτωλίνο και Παλατίνο λόφο και υπήρξε το κέντρο της θρησκευτικής, εμπορικής οικονομικής και πολιτικής ζωής της πόλης. Αξίζει να σημειωθεί πως στις πρωιμότερες περιόδους μέχρι τον 8 ο αι. π. Χ.- ο χώρος του Forum χρησιμοποιήθηκε ως νεκροταφείο από τους ανθρώπους που κατοικούσαν
στον Παλατίνο αλλά και στους γειτονικούς λόφους. Σταδιακά και κυρίως λόγω των αντιπλημμυρικών έργων που έγιναν γύρω στα 600π.Χ. διαμορφώθηκε ένας χώρος κατάλληλος για την Αγορά που θα εξυπηρετούσε τις ανάγκες των Ρωμαίων και που έμελλε να αναχθεί σε ομφαλό ολόκληρης της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και σύμβολο της Respublica. Όπως μας εξήγησε ο κ. Darius Arya, που ανέλαβε και την ξενάγηση στο Foro Romano, τα οικοδομήματα της Αγοράς χτίστηκαν διαδοχικά στη διάρκεια πολλών αιώνων και μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις επαναχρησιμοποιήθηκαν υλικά από κτίσματα που είχαν καταρρεύσει. Τα νεότερα μνημεία τοποθετούνται στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες. Έκτοτε επήλθε η παρακμή του forum που σηματοδότησε ταυτόχρονα και την παρακμή της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Στα χρόνια του Μεσαίωνα το Forum εγκαταλείφθηκε και η ιστορική του αξία άργησε πολύ να αναγνωριστεί. Στη δεκαετία του 1890 αμέσως μετά την ένωση της Ιταλίας- ξεκίνησαν συστηματικές εργασίες για την ανάδειξη των αρχαιοτήτων και κατ επέκταση του πολιτισμού των παρελθόντων αιώνων. Παραθέτουμε την ιστορία του Forum, όπως μας δόθηκε στο handout που επιμελήθηκε και μας μοίρασε ο κ. Darius Arya: Chronology of the Forum I. Archaic 1. Mundus (passage) 2. Lacus Curtius (passage) 3. Temple of Vesta II. Republic 1. Curia, Comitium
a) Government of the Republic 2. Temple of Castors (passage) 3. Basilicas III. Caesar/ Augustus 1. Rostra 2. Temple of Deified Julius Caesar 3. Rebuilding basilicas 4. Rebuilding Temple of Castors, Curia, Rostra IV. Imperial: 2 nd 3 rd century AD 1. Temple of Antoninus Pius and Faustina 2. Arch of Septimius Severus V. 3 rd 4 th century: Diocletian, Constantine 1. Rebuilding of Basilica Julia, Curia Iulia after a fire in AD 283 2. Additional honorary columns VI. Early Christian period 1. Column of Phocas (Byzantine general 608) 2. Curia (S. Hadrian 630) 3. Temple of Antoninus Pius and Faustina (S. Lorenzo in Miranda 700?) VII. Forum piazza in middle ages 1. People strip decaying buildings in medieval times 2. People construct houses on the remains of the ruins 3. Area largerly abandoned by 12 th century 4. Ground level substantially raised during the Renaissance; use a cow pasture VIII. Rediscovery begins in the 1890s (after unification of Italy) Μπήκαμε στο Forum από την είσοδο της Via dei fori imperiali, η οποία οριοθετείται βόρεια και νότια από την Αιμιλία και Ιουλία Βασιλική αντίστοιχα. Αιμιλία Βασιλική Η ξενάγηση του κ. Darius Arya ξεκίνησε από την Αιμιλία Βασιλική, η οποία χτίστηκε τον 2 ο αι. π. Χ. και στο πέρασμα των αιώνων επισκευάστηκε πολλές φορές. Στην αρχαιότητα οι βασιλικές λειτουργούσαν ως δικαστήρια ή αίθουσες συνεδριάσεων και
η αρχιτεκτονική τους ήταν πανομοιότυπη. Αποτελούνταν από έναν κεντρικό σηκό εκατέρωθεν του οποίου υπήρχαν δύο στενότερες πτέρυγες. Lapis niger Φεύγοντας από την Αιμιλία Βασιλική σταματήσαμε στον Lapis niger. Πρόκειται για τον μαύρο λίθο, που αποτελεί τμήμα ενός πλακόστρωτου ιερού με βωμό, πιθανόν του 6 ου αι. π. Χ. και ήταν ίσως αφιερωμένο στον Vulcanus, τον Ήφαιστο. Χτίστηκε εκεί που πίστευαν ότι ο Ρωμύλος είχε σκοτώσει τον Ρέμο. Η θέση του Lapis niger βρισκόταν κάτω από θεϊκή προστασία και θεωρούνταν ιερή. Curia Δίπλα από τον Lapis niger βρίσκεται η Curia, το κτήριο όπου λάμβαναν χώρα οι πολιτικές δραστηριότητες των Ρωμαίων. Εκεί συνεδρίαζε η σύγκλητος, ενώ στον ανοιχτό χώρο μπροστά από την Curia, που ονομαζόταν comitium, γίνονταν οι λαϊκές ψηφοφορίες και οι δίκες. Αψίδα Σεπτίμιου Σεβήρου Απέναντι από την Curia θαυμάσαμε την αψίδα του Σεπτίμιου Σεβήρου. Η αψίδα αυτή κατασκευάστηκε το 203 μ. Χ., με αφορμή τη δέκατη επέτειο της στέψης του αυτοκράτορα Σεπτίμιου Σεβήρου και τιμά τις νίκες του αυτοκράτορα και των δύο γιων του, Καρακάλλα και Γέτα, στην Παρθία και την Αραβία το 195 και το 203 αντίστοιχα. Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα διατηρημένα μνημεία της Ρωμαϊκής Αγοράς. Η αψίδα είναι κατασκευασμένη από λευκό μάρμαρο, και στέκεται στο βορειοανατολικό άκρο του Forum, ανάμεσα στην Curia και τη Rostra, στους πρόποδες του Καπιτωλίνου λόφου. Φέρει τρία τοξωτά ανοίγματα: ένα πολύ μεγάλο στο κέντρο και δύο μικρότερα στα πλάγια.
Ναός του Κρόνου (Templum Saturni) Προχωρήσαμε προς το Ναό του Κρόνου που ανοικοδομήθηκε στα 497 π. Χ. και συνιστά το αρχαιότερο κτίσμα της Ρωμαϊκής Αγοράς. Ο θεός Κρόνος ήταν για τους Ρωμαίους προστάτης της γεωργίας, ενώ τα Σατουρνάλια ή Κρόνια υπήρξαν από τις δημοφιλέστερες γιορτές της αρχαίας Ρώμης. Ο ναός λειτουργούσε και ως κρατικό θησαυροφυλάκιο στο οποίο οι Ρωμαίοι αποθήκευαν ράβδους χρυσού, νομίσματα, κοσμήματα και άλλα τιμαλφή. Τα ερείπια που σώζονται σήμερα αποτελούν μέρος της αναστήλωσης του ναού έπειτα από την καταστροφή που υπέστη στα 283 μ. Χ. από πυρκαγιά. Παρατηρήσαμε πως στην πρώτη γραμμή του επιστηλίου υπήρχε η επιγραφή: Senatus Populusque Romanus incendio consumptum restituit Τα αρχικά της οποίας SPQR- συναντούσαμε συνεχώς σε διάφορα σημεία της Ρώμης. Ιουλία Βασιλική Σταθήκαμε στο χώρο όπου δέσποζε στα χρόνια της Respublica η Ιουλία Βασιλική. Άρχισε να χτίζεται στα χρόνια του Ιουλίου Καίσαρα και υπήρξε δημοφιλές σημείο συνάντησης του Ρωμαϊκού λαού. Ήταν μεγαλύτερη από την Αιμιλία βασιλική και ήταν τόπος εμπορικών συναλλαγών και δραστηριοτήτων, κυρίως όμως λειτουργούσε ως δικαστήριο. Ιδιαίτερη εντύπωση μας προκάλεσε η πληροφορία ότι στο δάπεδο του προθαλάμου υπήρχαν χαραγμένα στο λευκό μάρμαρο διαγράμματα από παιχνίδια ενδεχομένως κάτι αντίστοιχο με το σύγχρονο σκάκι. Η Ιουλία Βασιλική καταστράφηκε το 410 μ. Χ. όταν οι Βησιγότθοι λεηλάτησαν τη Ρώμη. Ένα μεγάλο μέρος από τα ερείπια χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση εκκλησίας τον 7 ο ή 8 ο αι. και σήμερα στο Forum σώζονται ελάχιστα τμήματά της.
Ναός των Διοσκούρων Έπειτα προχωρήσαμε προς το ναό των Διοσκούρων. Σήμερα σώζονται μόνο τρεις κίονες. Σύμφωνα με το θρύλο, τα δύο αδέρφια, Κάστωρ και Πολυδεύκης, συνέβαλαν καθοριστικά στη νίκη των Λατίνων στη μάχη της Ρήγιλλας τον 5 ο αι. π. Χ. Aedes Vestae (Ναός της Εστίας) Επόμενος σταθμός μας ο ναός της Vesta (Εστία). Ο κ. Darius Arya μας εξήγησε πως οι Εστιάδες Παρθένες ήταν ιέρειες της Ρώμης και από τα πλέον σεβαστά πρόσωπα, αφού ήταν υπεύθυνες για τη διατήρηση και προστασία της ιερής φλόγας. Επομένως, ο ναός και ο οίκος τους έπρεπε να βρίσκονται στην καρδιά της Ρωμαϊκής ζωής, δηλ. στο Forum. Ο ναός της Vesta (Aedes Vestae) είναι ένα κτίριο της αρχαϊκής περιόδου κοντά στη Regia. Πίσω ακριβώς από το ναό βρισκόταν ο τόπος διαμονής των Εστιάδων Παρθένων (Atrium Vestae). Ο ναός του θεού Ρωμύλου Περπατώντας φτάσαμε στο ναό του θεού Ρωμύλου, ο οποίος ήταν κυκλικός και είναι πολύ πιθανό πως λειτουργούσε ως προθάλαμος του ναού της Ειρήνης του Βεσπασιανού. Σήμερα, όμως, αποτελεί τμήμα της εκκλησίας των αγίων Κοσμά και Δαμιανού. Η είσοδος της εκκλησίας είναι έξω από το Forum στον αριθμό 1 της Via dei Fori Imperiali. Via sacra Περπατήσαμε κατά μήκος της Via sacra, που υπήρξε ο κύριος δρόμος του παραδοσιακού δρομολογίου των Ρωμαϊκών θριάμβων της αρχαίας Ρώμης. Οδηγούσε από την κορυφή του Καπιτωλίνου λόφου στο Κολοσσαίο διαμέσου κάποιων σημαντικότατων θρησκευτικών χώρων του Forum.
Βασιλική του Μαξεντίου Φτάσαμε τη Βασιλική του Μαξεντίου, η κατασκευή της οποίας ξεκίνησε από τον ίδιο τον Μαξέντιο. Όμως ο γαμπρός του Κωνσταντίνος τον σκότωσε για να ανέβει εκείνος στο θρόνο με αποτέλεσμα ο Μαξέντιος να μην προλάβει να ολοκληρώσει το έργο. Η ξενάγηση των αρχαιολόγων κ. Darius Arya και κ. Albert Prieto για τη σημερινή μέρα έφτασε στο τέλος της και τα ηνία ανέλαβε η καθηγήτριά μας κα. Σοφία Παπαϊωάννου. Αψίδα του Τίτου Στο πρώτο μνημείο που μας ξενάγησε ήταν η επιβλητική Αψίδα του Τίτου. Το τόξο αυτό χτίστηκε το 81 μ. Χ. για να γιορταστεί η νίκη του Τίτου στον Ιουδαϊκό πόλεμο. Υπάρχει η επιγραφή Senatus Populusque Romanus, που υποδηλώνει ότι ο ρωμαϊκός λαός μαζί με την Σύγκλητο ανίδρυσαν το μνημείο αυτό προς τιμήν του Τίτου. Πρόκειται για το πρωιμότερο σωζόμενο τόξο της Ρώμης με ανάγλυφες παραστάσεις που βρίσκονται ακόμη ακέραιες. Ιδιαίτερη εντύπωση μας προκάλεσε η μεγάλη επτάφωτη λυχνία (menorah). Στρατιώτες προχωρούν σε πομπή μεταφέροντας τη λυχνία καθώς και άλλα αντικείμενα από το Ναό της Ιερουσαλήμ, που οι Ρωμαίοι
είχαν πρόσφατα λεηλατήσει. Επιδεικνύουν επίσης στα πλήθη που παρατάσσονται κατά μήκος των δρόμων πίνακες, που μνημονεύουν τα γεγονότα των στρατιωτικών επιχειρήσεων. Προχωρήσαμε στους κήπους των Farnese (Orti Farnesiani), οι οποίοι πήραν το όνομά τους από την γνωστή Ιταλική αριστοκρατική οικογένεια του Ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Οι Farnese είχαν στην ιδιοκτησία το μέρος του Παλατίνου λόφου στο οποίο βρίσκονταν η οικεία του Αυγούστου (Domus Augustana).. Σήμερα σώζονται μόνο ερείπια, ωστόσο θαυμάσαμε την υπέροχη θέα από τον Παλατίνο λόφο. Αυτοκρατορικές Αγορές (Fori Imperiali) Φεύγοντας από το Foro Romano, διασχίσαμε τη Via dei Fori Imperiali και η κα Παπαϊωάννου μας ξενάγησε στις Αγορές του Τραϊανού, του Αυγούστου, του Ιουλίου Καίσαρα και του Νέρβα. Παρόλο που αποτελούν ενιαίο σύνολο με τις Αγορές που είχαμε ήδη δει, μας εξήγησε πως ο Μουσολίνι στα 1930 αποφάσισε να ανοίξει αυτό το δρόμο για τις στρατιωτικές παρελάσεις. Καθώς οι αρχαιολογικές εργασίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα, δεν είχαμε τη δυνατότητα να περιδιαβούμε στις Αγορές, αλλά να τις θαυμάσουμε περπατώντας κατά μήκος της Via dei Fori Imperiali. Αγορά του Τραϊανού Αρχικά, σταθήκαμε στην Αγορά του Τραϊανού (Optimus Princeps 98 117 μ. Χ.). Εγκαινιάστηκε το 112 μ. Χ. και είναι η τελευταία Αυτοκρατορική Αγορά. Εκεί δεσπόζει η επιβλητική στήλη του Τραϊανού (Colona di Traiano), η οποία εξιστορεί τη νίκη του Αυτοκράτορα εναντίον των Δακών. Πρόκειται για την πρώτη αφηγηματική στήλη στην Ιστορία της Τέχνης. Στην κορυφή υπήρχε το άγαλμα του Τραϊανού, το οποίο όμως αντικαταστάθηκε τον 16 ο αι. από το άγαλμα του Αγ. Πέτρου. Εκατέρωθεν της στήλης του Τραϊανού υπήρχε ελληνική και λατινική βιβλιοθήκη, ενώ δίπλα υψωνόταν η Ουλπία Βασιλική. Η Εμπορική Αγορά, που σχεδιάστηκε από τον Απολλόδωρο από τη Δαμασκό, αποτελείτο από ένα ημικύκλιο γύρω από το οποίο χτίστηκαν μικρά καταστήματα. Μπροστά από την Αγορά υπήρχε μια μεγάλη πλατεία
στο κέντρο της οποίας ορθωνόταν το έφιππο άγαλμα του Τραϊανού, το οποίο σήμερα βρίσκεται στο μουσείο του Καπιτωλίου. Αγορά του Αυγούστου Προχωρώντας φτάσαμε στην αγορά του Αυγούστου, η οποία χτίστηκε περίπου έναν αιώνα πριν από το Forum του Τραϊανού. Είχε ορθογώνιο σχήμα και κάθε πλευρά της οριζόταν από μια στοά. Στο πίσω μέρος της Αγοράς υψωνόταν ο ναός του Mars Ultor. Ως προς την αρχιτεκτονική η Αγορά του Αυγούστου δεν απέχει πολύ από την Αγορά του Ιουλίου Καίσαρα. Αγορά του Νέρβα Η επόμενη Αγορά ήταν εκείνη του Νέρβα, του ιδρυτή της δυναστείας των Αντωνίνων. Η Αγορά ήταν πολύ μικρή και σήμερα σώζονται ελάχιστα τμήματά της. Fontana di Trevi Αποφασίσαμε να κάνουμε ένα μικρό διάλειμμα και κατευθυνθήκαμε προς τη Fontana di Trevi. Η κα Παπαϊωάννου μας εξήγησε πως σε αυτή την περιοχή είχε κατασκευαστεί αρχικά υπόγειο υδραγωγείο από τον Μάρκο Αγρίππα το 19 π. Χ. Σύμφωνα με την παράδοση μια νεαρή παρθένος αποκάλυψε την πηγή στους διψασμένους στρατιώτες του Αγρίππα γι αυτό και το νερό έκτοτε ονομάστηκε Aqua Virgo. Μάλιστα στο ανάγλυφο που βρίσκεται δεξιά στο υπερώο απεικονίζεται η κοπέλα που δείχνει την πηγή, ενώ αριστερά απεικονίζεται ο Αγρίππας που εγκρίνει τα σχέδια για την κατασκευή του υδραγωγείου. Το Aqua Virgo υδροδότησε τη Ρώμη για τετρακόσια χρόνια μέχρι που καταστράφηκε από τους Γότθους το 537 μ. Χ. Αυτή η καταστροφή οριοθέτησε και το τέλος της αστικής ζωής της ύστερης κλασικής Ρώμης. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα οι Ρωμαίοι αντλούσαν νερό από μολυσμένα πηγάδια καθώς και από τον επίσης μολυσμένο ποταμό Τίβερη.
Το 1732 ο Πάπας Κλήμης ΙΒ ανέθεσε στο Νικολό Σάλβι την ανοικοδόμηση μιας επιβλητικής κρήνης, η οποία ολοκληρώθηκε σε τριάντα χρόνια. Στο κέντρο της κρήνης βρίσκεται ο Ποσειδώνας και ανάμεσα στα βράχια δύο Τρίτωνες που παλεύουν με δύο άλογα, ένα ήρεμο και ένα άγριο σύμβολα της διττής όψης της θάλασσας. Τα αγάλματα έργα του Φίλιππο Βάλε- στις εσοχές εκατέρωθεν του Ποσειδώνα απεικονίζουν την Υγεία και την Αφθονία. Σύμφωνα με το έθιμο που κανείς δεν γνωρίζει πότε καθιερώθηκε- ρίξαμε ένα κέρμα και μάλιστα πίσω από τον ώμο στη Fontana di Trevi με την ευχή να επιστρέψουμε σύντομα στη Ρώμη. Colosseo Έπειτα, κατευθυνθήκαμε προς το Κολοσσαίο, στο οποίο μας ξενάγησε ενδελεχώς η κα Παπαϊωάννου. Το Κολοσσαίο χτίστηκε από τον Βεσπασιανό (69 79 μ. Χ.), τον πρώτο αυτοκράτορα της δυναστείας των Φλαβίων, και αρχικά ονομάστηκε Φλάβιο Αμφιθέατρο. Η θέση που επιλέχτηκε ήταν η περιοχή όπου βρίσκονταν μέχρι τότε οι ιδιωτικοί κήποι της Χρυσής Οικίας (Domus Aurea) του Νέρωνα και συγκεκριμένα μια τεράστια τεχνητή λίμνη. Καθώς ο Νέρωνας είχε σφετεριστεί τη δημόσια περιουσία, ο ρωμαϊκός λαός δεν αντέδρασε, όταν ο Βεσπασιανός αποξήρανε την λίμνη και προέβη στην ανέγερση του πρώτου μόνιμου αμφιθεάτρου της Ρώμης, χωρητικότητας 50.000 θεατών. Για να διευκολυνθεί η είσοδος και η έξοδος ενός τόσο μεγάλου πλήθους οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν 76 εξόδους, όπως επίσης εσωτερικούς διαδρόμους ακτινωτά και κυκλικά του κτηρίου και κλίμακες που οδηγούσαν στα ανώτερα τμήματα του αμφιθεάτρου. Ως προς την εσωτερική διακόσμηση οι αρχιτέκτονες τοποθέτησαν κίονες δωρικού ρυθμού στο ισόγειο, ιωνικού στον δεύτερο όροφο και κορινθιακού στον τρίτο. Το αποτέλεσμα ήταν να ανεγερθεί ένα οικοδόμημα το οποίο συνδύαζε τους ελληνικούς ρυθμούς με τις αρχές της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής.
Στο Κολοσσαίο φιλοξενήθηκαν θεάματα διαφόρων ειδών, όπως αναπαραστάσεις ναυμαχιών με ιδιαίτερα δημοφιλή εκείνη του Ακτίου, μονομαχίες και θηριομαχίες. Το δάπεδο της αρένας ήταν ξύλινο και στρωνόταν με άμμο για να απορροφάται το αίμα που χυνόταν από τις μονομαχίες. Στις θηριομαχίες χρησιμοποιήθηκαν λιοντάρια, ελέφαντες, ύαινες, τίγρεις, ελάφια. Στο υπόγειο βρισκόταν ένα δαιδαλώδες σύστημα κλουβιών και διαδρόμων, το οποίο σήμερα είναι ορατό εξαιτίας της κατάρρευσης της αρένας. Τέλος, υπήρχε ένας υπόγειος διάδρομος που συνέδεε αυτό το τμήμα του Κολοσσαίου με το Ludus Magnus, το χώρο προπόνησης των μονομάχων, που βρίσκεται ανάμεσα στο αμφιθέατρο και το San Clemente. Οι μονομάχοι κατάδικοι, δούλοι, αιχμάλωτοι- έπρεπε να βρίσκονται σε άριστη φυσική κατάσταση για να προσφέρουν στο κοινό ένα απολαυστικό και εντυπωσιακό θέαμα. Ανεβήκαμε τις ιδιαίτερα απότομες κλίμακες και θαυμάσαμε το Foro Romano από ψηλά. Στις 5μμ ο αρχαιολογικός χώρος εξακολουθούσε να είναι γεμάτος τουρίστες όλων των εθνικοτήτων και πλανόδιους εμπόρους αναμνηστικών. Το Foro Romano και το Colosseo εξακολουθούν να σφύζουν από ζωή, παρόλο που ο λόγος επίσκεψης έχει πλέον αλλάξει. Το Κολοσσαίο, το σύμβολο της Αιώνιας Πόλης, δυο χιλιάδες χρόνια μετά την ανέγερσή του στέκεται επιβλητικό για να μας υπενθυμίζει το μεγαλείο αλλά και τη σκληρότητα του ανθρώπου. Καθώς η ώρα περνούσε και οι δυνάμεις μας μας εγκατέλειπαν, αποφασίσαμε να κάνουμε μια σύντομη στάση στους ξενώνες του San Gregorio μέχρι τη βραδινή μας εξόρμηση.
Το πρόγραμμα περιελάμβανε βόλτα στην αριστοκρατική συνοικία Trastevere περπατώντας κατά μήκος του ποταμού Τίβερη και κάνοντας μικρές στάσεις στο Circo Massimo, το Ghetto και τη Santa Maria di Trastevere. Circo Massimo (Circus Maximus) Το Circo Massimo (Circus Maximus) ήταν ένα αρχαίο ρωμαϊκό στάδιο που προοριζόταν για αρματοδρομίες. Βρίσκεται ανάμεσα στον Αβεντίνο και τον Παλατίνο λόφο και υπήρξε το πρώτο και μεγαλύτερο στάδιο όχι μόνο της αρχαίας Ρώμης αλλά και της μετέπειτα Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Έχοντας μήκος 621 μέτρα και πλάτος 118 μέτρα μπορούσε να φιλοξενήσει 150.000 θεατές. Isola Tiberina Φεύγοντας από τον Circo Massimo, περπατήσαμε δίπλα στον Τίβερη και είδαμε το μικρό νησάκι που υπάρχει πάνω στον ποταμό, την isola Tiberina. Σε αυτό το νησί χτίστηκε ο ναός του Ασκληπιού και η κα Παπαϊωάννου μας αιτιολόγησε την ύπαρξή του σε αυτό το σημείο. Καθώς η Ρώμη μαστιζόταν από ελονοσία εξαιτίας των μολυσμένων νερών του ποταμού Τίβερη, ο πρώτος Έλληνας θεός που λατρεύτηκε από τους Ρωμαίους ήταν ο θεός της ιατρικής, ο Ασκληπιός. Σήμερα στο νησί έχει ανεγερθεί νοσοκομείο, ενώ στα ερείπια του ναού έχει κατασκευαστεί ο ναός του Αγίου Βαρθολομαίου. Δύο γέφυρες ενώνουν τη νήσο με τη Ρώμη, η μία την συνδέει με την συνοικία του Ghetto και η άλλη με την συνοικία Trastevere. Εβραϊκή συνοικία (Ghetto) Απέναντι από την isola Tiberina βρίσκονται τα πασίγνωστα σοκάκια του Ghetto. Η Εβραϊκή συνοικία αυτή δημιουργήθηκε το 1555 και βρίσκεται δίπλα στον Τίβερη και
στο θέατρο του Μαρκέλλου. Στη σημερινή εποχή πρόκειται για ένα ξεχωριστό μέρος φημισμένο για τα εστιατόριά του αλλά και τα ζαχαροπλαστεία του. Αποτελεί τόπο συγκέντρωσης για την εβραϊκή κοινότητα στη Ρώμη. Συνοικία Trastevere Είχε ήδη αρχίσει να βραδιάζει όταν από το Ghetto περπατήσαμε προς το Trastevere, ένα από τα πιο ειδυλλιακά σημεία της Ρώμης. Η ονομασία της πόλης προέρχεται από τη λατινική φράση «trans Tiberim», δηλ. πέρα από τον Τίβερη. Κατά τα αυτοκρατορικά χρόνια, σημαντικές προσωπικότητες έχτισαν εκεί τα πολυτελή σπίτια τους. Η Κλωδία, η «φίλη» του Κατούλλου και ο Ιούλιος Καίσαρας με τους περίφημους κήπους του (Horti Caesaris) ήταν μερικοί από αυτούς. Στο Trastevere υπάρχουν δύο εξαιρετικές εκκλησίες. Η μία, η Santa Maria in Trastevere και η άλλη η Santa Cecilia in Trastevere. Εμείς επισκεφθήκαμε τον πρώτο ναό, της Santa Maria di Trastevere. Τα χρυσά ψηφιδωτά της, που ανάγονται στον 12 ο αι. λέγεται ότι είναι επηρεασμένα από τη βυζαντινή τεχνοτροπία. Τα ρωμαϊκά ανάγλυφα και οι επιγραφές στο εξωτερικό του ναού, στο προστέγασμα, ξεχωρίζουν. Το απαλό της φως και το σιντριβάνι στο μέσον της πλατείας προσδίδουν μια ιδιαίτερη γοητεία στον ναό αυτό. Η μέρα μας ολοκληρώθηκε με ένα βραδινό γεύμα σε ένα εστιατόριο στο Trastevere και με τις καλύτερες εντυπώσεις. Παρασκευή 27 Σεπτεμβρίου 2013 Η Παρασκευή, η 2 η μέρα παραμονής μας στη Ρώμη, ξεκίνησε με την επίσκεψή μας στον Καπιτωλίνο λόφο, ίσως τον πιο ιερό από τους 7 λόφους των αρχαίων Ρωμαίων, αφού ο λόφος αυτός στήριζε τους ναούς του Juppiter Maximus καθώς και της Juno και της Minerva.
Τα Μουσεία του Καπιτωλίου Η ξενάγηση από τους αρχαιολόγους μας, κ. Darius Arya και κ. Alberto Pietra, άρχισε από τα Μουσεία του Καπιτωλίου. Πρόκειται για ένα συγκρότημα αρχαιολογικών μουσείων στο λόφο του Καπιτωλίου που αποτελείται από το Palazzo Senatorio, το Palazzo Nuovo και το Palazzo dei Conservatori. Τα μουσεία βρίσκονται στις απέναντι πλευρές της Piazza del Campidoglio και συνδέονται με ένα υπόγειο πέρασμα. Στο κέντρο της πλατείας δεσπόζει το άγαλμα του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου ως ιππέα, αντίγραφο του αυθεντικού, το οποίο φυλάσσεται εντός του Μουσείου. Εισερχόμενοι στο Palazzo dei Conservatori προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση το μεγαλεπήβολο άγαλμα του Μ. Κων/νου. Η ξενάγηση του κ. Darius Arya άρχισε από το συγκεκριμένο μνημείο. Από τα κομμάτια που μας έχουν σωθεί (η κεφαλή, το χέρι και το πόδι του αγάλματος) μπορούμε να καταλάβουμε το εντυπωσιακό και επιβλητικό άγαλμα. Το συγκεκριμένο άγαλμα ήταν ένα κολοσσιαίο καθιστό άγαλμα, με ύψος πάνω από 9 μέτρα, το οποίο βρισκόταν στην αψίδα της μιας πλευράς της Βασιλικής του Κωνσταντίνου στο Forum Romanum. Το χέρι του είναι τοποθετημένο κοντά στην κεφαλή του μέσα στην αυλή του Μουσείου και μπορεί να μεταδώσει ικανοποιητικά το τεράστιο μέγεθός του και το δέος που πρέπει να προκαλούσε. Εξαιρετικά ενδιαφέρον προκαλούν τα μάτια της κεφαλής, τα οποία είναι στραμμένα προς τα πάνω, ενώ δεν περνά απαρατήρητη και η κόμη, που προσδίδει μεγαλύτερη επιβλητικότητα. Εντύπωση προκάλεσε η διαπίστωση, ότι ο Κωνσταντίνος παρουσιάζεται αγένιος, μοτίβο που απαντά πρώτη φορά μετά τον Μ. Αυρήλιο, καθώς ο ίδιος είχε καθιερώσει τη γενειάδα ως χαρακτηριστικό της εξωτερικής εμφάνισης του αυτοκράτορα. Το έργο αυτό κατάγεται από τα λατρευτικά αγάλματα της αρχαίας θρησκείας και χωρίς αμφιβολία δεν περνά απαρατήρητο από τον επισκέπτη.
Κατευθυνθήκαμε και σταθήκαμε στο ανάγλυφο που αναπαριστά τον Μάρκο Αυρήλιο και μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας να ετοιμάζουν μια θυσία μπροστά στο ναό του Δία στο Καπιτώλιο. Ο Μάρκος Αυρήλιος ως pontifex maximus προσφέρει θυσία στον Jupiter Capitolinus ως ευγνωμοσύνη για κάποια νίκη του. Αποτελούσε κομμάτι της αψίδας του Μάρκου Αυρηλίου. Νέα Πτέρυγα Κατευθυνθήκαμε προς τη φημισμένη νέα γυάλινη σάλα (Sala Marco Aurelio) στο κέντρο της οποίας δεσπόζει ο αυθεντικός έφιππος μπρούτζινος ανδριάντας του Μάρκου Αυρηλίου. Το άγαλμα αρχικά ήταν επιχρυσωμένο και ίχνη του χρυσού φύλλου σώζονται και σήμερα στην επιφάνειά του. Ο Μ. Αυρήλιος φορά tunica και βαριά χλαμύδα. Μολονότι πρόκειται για άγαλμα που προβάλλει τη στρατιωτική ιδιότητα του αυτοκράτορα, η σκεπτική και μειλίχια έκφραση του προσώπου του αποκαλύπτει τις φιλοσοφικές ασχολίες του. Στην ίδια αίθουσα βρίσκονται κομμάτια του τεράστιου μπρούτζινου αγάλματος του Μ. Κωνσταντίνου καθώς και τα θεμέλια από ηφαιστειογενή πετρώματα του ναού του Καπιτωλίου Διός (Juppiter Optimus Maximus). Ναός του Juppiter Optimus Maximus (Aedes Iovis Optimi Maximi Capitolini) Κατασκευάστηκε από τον Lucius Tarquinius Superbus και θεωρείται ο σημαντικότερος ναός της Ρώμης. Η ανωδομή του δε σώζεται πια, αλλά στο Palazzo dei Conservatori είδαμε τους ογκώδεις λιθόπλινθους, που προέρχονται από τους τοίχους του ναού. Ο ναός πρέπει να ήταν πολύ μεγάλος, σύμφωνα με την κάτοψη που υπάρχει διαθέσιμη στο μουσείο.
Μετά τον ναό, οι αρχαιολόγοι μας οδήγησαν κάτω από τον ναό του Juppiter Optimus Maximus, στο Tabularium, όπου φυλάσσονταν τα αρχεία της πόλης. Χτίστηκε το 79 π. Χ. και ήταν το μέρος όπου φυλάσσονταν οι tabulae των ρωμαϊκών νόμων. Βρισκόταν ακριβώς πάνω από το Forum Romanum υποδηλώνοντας έτσι, ότι η Ρώμη ήταν πάντοτε υπό την κυριαρχία των νόμων. Το κατώτερο κομμάτι του Tabularium είναι προσβάσιμο από το Palazzo Senatorio. Έχει έναν μεγάλο διάδρομο με σειρά από αψίδες πλαισιωμένες από ημικίονες. Το Tabularium τοποθετημένο στο εσωτερικό του Forum Romanum ήταν μπροστά στον Καπιτωλίνο λόφο και κάτω από τον ναό του Jupiter Optimus Maximus. Στο εσωτερικό του κτιρίου είναι τα κατάλοιπα του ναού της Veiovis. Πάνω από το Tabularium έχει χτιστεί το Palazzo Senatorio. Το όνομά του οφείλεται στο γεγονός ότι λειτουργούσε ως έδρα της Συγκλήτου που ήταν υπεύθυνη για την άσκηση δικαιοσύνης. Σήμερα, η πρόσβαση στο Tabularium γίνεται εφικτή μόνο μέσα από μουσείο του Καπιτωλίου προσφέροντας παράλληλα μια εξαιρετική πανοραμική θέα στο Forum Romanum. Από τα εκθέματα του μουσείου ιδιαίτερη εντύπωση μας προκάλεσαν Mars Ultor : Το άγαλμα του Άρεως, που χρονολογείται στα 90 μ.χ., φιλοτεχνήθηκε κατά μίμηση του αγάλματος που βρισκόταν στο ναό του Mars Ultor
Lupa: η μπρούντζινη λύκαινα των Ρωμύλου και Ρέμου, που είναι το σύμβολο της Αρχαίας Ρώμης - Palazzo dei Conservatori, Venus : το αντίγραφο του αγάλματος της Αφροδίτης του Πραξιτέλη (4ος αιώνας π.χ.) Palazzo Nuovo Cupid et Psyche - Palazzo Nuovo Ο απακανθιζόμενος - Palazzo dei Conservatori Ο θνήσκων Γαλάτης - Palazzo Nuovo Οι προτομές των αυτοκρατόρων Στον τρίτο όροφο του Palazzo dei Conservatori είχαμε την ευκαιρία να περιηγηθούμε σε φημισμένα έργα αναγεννησιακής ζωγραφικής διασήμων καλλιτεχνών που ανάγονται στον 14 ο 17 ο αι. Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι το μουσείο την περίοδο εκείνη φιλοξενούσε την έκθεση Archimede arte e scienza dell invenzione. Η έκθεση υπό την αιγίδα του Museo Galileo και του Institute and Museum of the History of Science της Φλωρεντίας παρουσίασε τα αρχαιολογικά ευρήματα από τις αρχαίες Συρακούσες, τον τόπο όπου έζησε ο Αρχιμήδης τον 3 ο αι. π. Χ. καθώς και αναπαραστάσεις των εφευρέσεων και των μηχανών. Επίσκεψη στο La Sapienza Αφού ανακτήσαμε τις δυνάμεις μας, ξεκινήσαμε για το Πανεπιστήμιο της Ρώμης La Sapienza. Η καθηγήτριά μας, κα. Παπαϊωάννου είχε επικοινωνήσει με τον επιφανή καθηγητή της Λατινικής φιλολογίας κ. Schiesaro,
ο οποίος και μας περίμενε το συγκεκριμένο απόγευμα. Αφού τον συναντήσαμε, μας οδήγησε στο πανεπιστημιακό campus και μας ξενάγησε στο τμήμα Κλασικών σπουδών του Πανεπιστήμιου. Είδαμε τις αίθουσες και τη βιβλιοθήκη. Ήπιαμε έναν αυθεντικό Ιταλικό espresso με τον κ. Schiesaro και βρήκαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε για Λατινικά, για κλασικές σπουδές αλλά και τη δυνατότητα μεταπτυχιακών και διδακτορικών σπουδών στο La Sapienza. Αφού ευχαριστήσαμε τον κ. Schiesaro για την ευγενέστατη ξενάγησή του στους χώρους του Πανεπιστημίου, προχωρήσαμε προς το ξενοδοχείο να ξεκουραστούμε και να ετοιμαστούμε για τη βραδινή μας έξοδο. Σάββατο 28 Σεπτεμβρίου 2013 Το Σάββατο το πρωί επισκεφθήκαμε την αρχαία πόλη Ostia. Συναντηθήκαμε με τον αρχαιολόγο κ. Albert Prieto στη στάση Piramide του μετρό και μαζί πήραμε το τρένο για τον αρχαιολογικό χώρο. Η αρχαία πόλη Ostia (Ostia antica) Η Ostia ανακαλύφθηκε στα 1938 και ο Μουσολίνι επιθυμώντας να αναδείξει τον πολιτισμό της Ιταλίας ζήτησε από τους αρχαιολόγους να ολοκληρώσουν την ανασκαφή μέσα σε τέσσερα χρόνια. Η βεβιασμένη ανασκαφή σε συνδυασμό με τη δενδροφύτευση της περιοχής με στόχο τη μετατροπή της σε χώρο αναψυχής προκάλεσαν αρκετές φθορές στα ευρήματα. Η πόλη πήρε το όνομά της από τη λατινική λέξη ostium που σημαίνει εκβολή ποταμού και όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα ιδρύθηκε τον 4 ο αι. π. Χ. Υπήρξε σημαντικό εμπορικό κέντρο κυρίως λόγω του λιμανιού της. Τον 2 ο και 3 ο αι. μ. Χ. γνώρισε μεγάλη ακμή και ο πληθυσμός της αριθμούσε 75.000 κατοίκους. Στη διάρκεια αυτών των αιώνων της Αυτοκρατορικής περιόδου χτίστηκε η αγορά, το θέατρο, τα λουτρά και άλλα σημαντικά οικοδομήματα που αποδεικνύουν τον πλούτο της πόλης. Αν και έχει ανασκαφεί μόνο η μισή πόλη, τα αρχαιολογικά ευρήματα είναι μεγίστης σημασίας, καθώς μας παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για τον τρόπο ζωής των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Όπως μας επισήμανε και ο αρχαιολόγος κ. Albert
Prieto η Ostia σε αντίθεση προς την Πομπηία- είναι μια πόλη που εργάζεται πυρετωδώς. Εκεί κατοικούσαν έμποροι, ναυπηγοί, διάφοροι τεχνίτες. Στην είσοδο της πόλης υπήρχαν βρύσες και λουτρά για να ξαποστάσουν οι διαβάτες, ενώ κατά μήκος του πλακόστρωτου δρόμου υπήρχε στοά για τους πεζούς. Τα λουτρά του Ποσειδώνα (Neptunus) Τα λουτρά πήραν το όνομά τους από το ψηφιδωτό του θεού Ποσειδώνα που κοσμεί το δάπεδο και είναι φιλοτεχνημένο από ασπρόμαυρες ψηφίδες. Παρόλο που εντυπωσιάζει τον σύγχρονο επισκέπτη, ο κ. Albert Prieto μας εξήγησε πως τα λουτρά δεν συνιστούσαν πολυτέλεια, αλλά μέρος της καθημερινότητας των ανθρώπων εκείνης της εποχής. Μάλιστα είχαν πρόσβαση σε αυτά όλοι οι κάτοικοι ανεξαιρέτως. Παρατηρήσαμε πως τα ψηφιδωτά έχουν φθαρεί γεγονός που έχει προκληθεί από την έκθεσή τους στις μη φιλικές προς αυτά καιρικές συνθήκες. Ωστόσο, σήμερα γίνονται κάποιες προσπάθειες προστασίας του αρχαιολογικού χώρου. Οι κατοικίες (insulae) Στην Ostia οι κατοικίες ήταν συνήθως τριώροφες ή τετραώροφες. Ο όροφος στον οποίο θα διέμενε η κάθε οικογένεια εξαρτάτο από την οικονομική της κατάσταση. Τα ισόγεια προορίζονταν για τις εύπορες οικογένειες, καθώς ήταν οικοδομικά πιο στέρεα και κατ επέκταση περισσότερο ασφαλή. Ανεβαίνοντας στους ψηλότερους ορόφους, όπου και διέμεναν οι οικονομικά ασθενέστεροι, τα υλικά που χρησιμοποιούνταν ήταν πιο ευτελή για να είναι πιο ελαφριά, ώστε να στέκεται το πολυώροφο οικοδόμημα. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι δεν έχουν βρεθεί οι κατοικίες των δούλων, ενώ είναι βέβαιο πως υπήρχαν στην πόλη και καταπιάνονταν με τις πλέον ανθυγιεινές εργασίες, όπως η θέρμανση των λουτρών και το πλύσιμο των ρούχων στα δημόσια πλυντήρια.
Η ύδρευση των κατοικιών γινόταν από τις βρύσες που υπήρχαν στις γειτονιές. Οι εύπορες οικογένειες βρίσκονταν σε πλεονεκτική θέση, καθώς είχαν βρύσες μέσα στις οικίες τους. Μας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση μια domus, οικία που ανήκε σε εύπορη οικογένεια. Η οικία αυτή έχει διατηρηθεί σε πολύ καλή κατάσταση Υπήρχε εσωτερική αυλή εκατέρωθεν της οποίας βρίσκονταν οι υπόλοιποι χώροι. Η τραπεζαρία ήταν αρκετά μεγάλη και ειδυλλιακή καθώς διέθετε περίτεχνες κρήνες και έβλεπε στην αυλή. Οι άλλοι δύο χώροι που σώζονται πιθανολογείται πως είναι υπνοδωμάτιο και βιβλιοθήκη ή καθιστικό. Το forum και το Καπιτώλιο Καθώς περπατούσαμε στους δρόμους της πόλης, φτάσαμε στην αγορά (forum), που χωρίς αμφιβολία συνιστά το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο των πρώιμων ρωμαϊκών πόλεων. Αξίζει να σημειωθεί πως η ίδια η λέξη forum σημαίνει τον ανοιχτό υπαίθριο χώρο, όπου οι πολίτες έκαναν τις οικονομικές και εμπορικές τους συναλλαγές. Σήμερα έχουν σωθεί μόνο οι χώροι τετράγωνοι, ο ένας δίπλα στον άλλο- που κάποτε στέγαζαν τα καταστήματα. Επιπλέον, τα ψηφιδωτά που απεικονίζουν ζώα, όπως ελέφαντες και ελάφια, μας οδηγούν στο αρκετά ασφαλές συμπέρασμα πως σε αυτούς τους χώρους φυλάσσονταν τα ζώα που προορίζονταν για το Circo Massimo και το Colosseo. Σύντομα η αγορά θεωρήθηκε τόπος κατάλληλος για την ανοικοδόμηση σημαντικών ναών και κυρίως του Δία. Στην Όστια το Καπιτώλιο χτίστηκε στην πίσω πλευρά της αγοράς και πήρε το όνομά του από τον ναό του Δία στον Καπιτωλίνο λόφο της Ρώμης. Ο φούρνος Ο φούρνος της Ostia ήταν εντυπωσιακά μεγάλος. Αποτελείτο από τρεις χώρους, έναν για κάθε στάδιο της παρασκευής του άρτου. Υπήρχε ο χώρος όπου άλεθαν το σιτάρι, ώστε να γίνει αλεύρι, ο χώρος όπου ζύμωναν και τέλος ο φούρνος που έψηνε 200 καρβέλια ψωμί τη φορά. Είναι πολύ πιθανό πως η Ostia τροφοδοτούσε καθημερινά με ψωμί τη Ρώμη.
Τα δημόσια πλυντήρια ρούχων Στις γούρνες έρρεε άφθονο νερό από τον Τίβερη το οποίο αναμειγνύετο με ανθρώπινα ούρα, καθώς αυτά περιέχουν αμμωνία, ουσία απαραίτητη για τον καθαρισμό των ρούχων. Οι δούλοι που εργάζονταν εκεί πατούσαν με τα πόδια τους τα ρούχα για να καθαρίσουν και έπειτα τα άλειφαν με ένα είδος πηλού για να διατηρούνται μαλακά. Ο αυτοκράτορας Βεσπασιανός αποφάσισε να επιβάλει φόρο στα ανθρώπινα ούρα, ο οποίος ονομάστηκε vectigal urinae. Ο Σουητώνιος μας παραδίδει πως όταν ο γιος του Βεσπασιανού, Τίτος, εξέφρασε την απέχθειά του για αυτό το είδος φορολογίας, ο πατέρας του τού έδωσε ένα κέρμα και τον ρώτησε εάν η μυρωδιά του τον απωθεί. Στην αρνητική απάντηση του Τίτου ο Βεσπασιανός συμπλήρωσε τη φράση Pecunia non olet που έμεινε παροιμιώδης και χρησιμοποιείται για να δηλώσει πως η αξία των χρημάτων δεν μειώνεται εξαιτίας της προέλευσής τους. Η ταβέρνα Καθώς περιδιαβαίναμε στους δρόμους συναντήσαμε την ταβέρνα της πόλης, η οποία δεν απείχε πολύ από εκείνες που έχουμε συνηθίσει στη σύγχρονη εποχή. Οι ομοιότητες ήταν εκπληκτικές. Υπήρχε ο χώρος προετοιμασίας του φαγητού και του ποτού καθώς και χώρος για εκείνους που επιθυμούσαν να απολαύσουν όρθιοι το ποτό τους. Στο εσωτερικό έχει σωθεί μια τοιχογραφία που απεικονίζει όσα προσέφερε η ταβέρνα. Το θέατρο Το θέατρο της Ostia χωρητικότητας 3.000 θεατών- χτίστηκε από τον Αγρίππα. Αργότερα ανακατασκευάστηκε από τον Σεβήρο, ενώ οι
τελευταίες επιδιορθώσεις έγιναν από τον Μουσολίνι. Σήμερα ο χώρος του αρχαίου θεάτρου φιλοξενεί κατά τους θερινούς μήνες μικρές παραστάσεις και συναυλίες. Τα λουτρά Επόμενος σταθμός μας τα λουτρά της Ostia. Αρχικά, επισκεφθήκαμε τον χώρο με τις πισίνες κρύου νερού (frigidarium). Το δάπεδο ήταν ελαφρώς ανισόπεδο, ώστε να μην λιμνάζουν τα νερά που έσταζαν. Στην επόμενη αίθουσα υπήρχαν τρεις πισίνες με ζεστό νερό (caldarium). Η θέρμανση τόσο του χώρου τοίχοι και δάπεδο- όσο και του νερού γινόταν με ένα πρωτοποριακό σύστημα. Υπήρχε ένα υποδάπεδο στο οποίο οι δούλοι άναβαν φωτιά και ο καπνός διαχεόταν μέσω αγωγών κατασκευασμένων από τούβλα. Μετά το ζεστό μπάνιο οι κάτοικοι της Ostia μπορούσαν να απολαύσουν τη συντροφιά των φίλων τους στις δύο επόμενες αίθουσες που επίσης διέθεταν θερμαινόμενους τοίχους και δάπεδο. Υπήρχαν και μεγάλα τζάμια που εκμεταλλεύονταν τη θερμότητα του ηλίου για να δημιουργούν ευχάριστες συνθήκες παραμονής των κατοίκων στα λουτρά. Κι ενώ οι κάτοικοι της Ostia συνδύαζαν το λουτρό με τις κοινωνικές συναναστροφές, οι δούλοι εργάζονταν πυρετωδώς κάτω από τη γη. Όταν κατεβήκαμε στο υπόγειο και είδαμε τα συστήματα θέρμανσης, μπορέσαμε να διαπιστώσουμε ιδίοις όμμασι τις επαχθείς συνθήκες εργασίας των δούλων εκείνης της μακρινής εποχής. Ο αρχαιολόγος κ. Alberto Prieto μας έδειξε τους εξαιρετικά μικρούς αεραγωγούς και μας εξήγησε πως το προσδόκιμο της ζωής των ανθρώπων που εργάζονταν εκεί ήταν τα 20 χρόνια. Επιστροφή στη Ρώμη Φεύγοντας από τον αρχαιολογικό χώρο της Ostia ο κ. Albert Prieto ολοκλήρωσε την ξενάγησή του παρουσιάζοντάς μας τις ανασκαφές στις οποίες είναι υπεύθυνος ο ίδιος και ο συνάδελφός του κ. Darius Arya. Τον αποχαιρετήσαμε βγάζοντας μια αναμνηστική φωτογραφία μπροστά από το χώρο των ανασκαφών και πήραμε το τρένο της επιστροφής. Κατεβήκαμε στη στάση Colosseo και γευματίσαμε στην τουριστική Via di San Giovanni Laterano. Η κα. Παπαϊωάννου πρότεινε οι
μεσημεριανές ώρες να αποτελέσουν ελεύθερο χρόνο και να αξιοποιηθούν κατά βούληση μέχρι τη συνάντησή μας στην Ara Pacis. Επιλέξαμε να κάνουμε βόλτα στα τουριστικά καταστήματα και να γευθούμε το αυθεντικό ιταλικό gelato. Ο Βωμός της Ειρήνης του Αυγούστου (Ara Pacis Augustae) Έπειτα, κατευθυνθήκαμε προς το Βωμό της Ειρήνης (Ara Pacis) όπου μας περίμενε η καθηγήτριά μας, κα Σοφία Παπαϊωάννου. Το μνημείο αυτό θα μείνει βαθιά χαραγμένο στο νου μας. Βρίσκεται σήμερα δίπλα στο Μαυσωλείο του Αυγούστου (το οποίο ήταν δυστυχώς κλειστό στους επισκέπτες λόγω έργων συντήρησης). Πρόκειται για ένα από τα πιο γνωστά μνημεία του Αυγούστου στη Ρώμη, που σήμερα βρίσκεται εντός ενός μικρού μουσειακού χώρου ο οποίος κατασκευάστηκε ειδικά μόνο για την Ara Pacis. Πάνω στους τείχους του μουσείου από την εξωτερική του πλευρά και προς το μέρος του Μαυσωλείου, είναι χαραγμένα τα Res Gestae, τα απομνημονεύματα του ίδιου του Αυγούστου. Χτίστηκε κατά παραγγελία του Αυγούστου για τον εορτασμό της θριαμβευτικής επιστροφής του στη Ρώμη μετά τις εκστρατείες στην Ισπανία και τη Γαλατία, καθώς και σε υπενθύμιση της ειρήνης που εδραίωσε ο Αύγουστος σε ολόκληρο το ρωμαϊκό κόσμο. Ο Βωμός της Ειρήνης του Αυγούστου αρχικά βρισκόταν στο πεδίο του Άρεως (Campus Martius),πάνω στη Via Flaminia (την κύρια οδική αρτηρία που οδηγούσε στη Ρώμη) απέναντι από το Circus Maximus, αλλά μεταφέρθηκε δίπλα στο Μαυσωλείο του Αυγούστου από τον Μουσολίνι, στο πλαίσιο της πολιτικής του να τονίσει το αυγούστειο στοιχείο στη Ρώμη και μέσα από αυτό να προβάλει τον εαυτό του ως διάδοχο του Αυγούστου. Κατασκευάστηκε μεταξύ του 13 και 9 π. Χ. Η Ara Pacis αποτελείται από έναν μεγάλο περίβολο, ο οποίος περικλείει έναν μικρότερο βωμό που υψώνεται πάνω σε ένα βάθρο. Ο κατεξοχήν βωμός (ara) περιβάλλεται από έναν τοίχο που διακοσμείται εσωτερικά και εξωτερικά με ανάγλυφες παραστάσεις. Εξωτερικά υπάρχουν παντού μυθολογικές και συμβολικές σκηνές και, όπως μας εξήγησε η κα. Παπαϊωάννου, σκοπό είχαν να προωθήσουν το προγραμματικό μήνυμα της ειρήνης και της ευημερίας της εποχής του Αυγούστου. Σταθήκαμε στην ανατολική πλευρά του βωμού, όπου ανάγλυφα εικονίζεται μια γυναικεία μορφή με δύο παιδιά στην αγκαλιά της. Πολλοί την ταυτίζουν με τη Μητέρα Γη (Tellus), τη θεά της γονιμότητας, άλλοι με την Pax, το κυρίαρχο μοτίβο του μνημείου, ενώ άλλοι με
την Venus, τη μητέρα του γενάρχη των Ρωμαίων, Αινεία. Ένα άλλο ανάγλυφο στην εξωτερική πλευρά του περιβόλου του βωμού εικονίζει τον Αινεία να θυσιάζει ένα ζώο στους Penates. Ο pius Αινείας στέκεται μπροστά στο βωμό, φορώντας τήβεννο στο κεφάλι του, υποδηλώνοντας ότι ενεργεί ως ιερέας. Κατά μήκος των πλάγιων πλευρών του βωμού της Ειρήνης, εικονίζονται δύο πομπές μία σε κάθε πλευρά. Στη μία έχουμε συγκλητικούς, ενώ στην άλλη πλευρά την αυτοκρατορική οικογένεια: τη Λιβία, τον Αύγουστο και το γαμπρό του, Αγρίππα. Η κα. Παπαϊωάννου μας επέστησε την προσοχή στη μορφή του Αυγούστου με καλυμμένο το κεφάλι ως pontifex maximus και μας εξήγησε πως σκοπός ήταν να δημιουργηθούν στον θεατή συνειρμοί με τον ευσεβή Αινεία, που παριστάνεται με τον ίδιο τρόπο στο ανάγλυφο που βρίσκεται στην όψη του βωμού. Στα κατώτερα τμήματα του βωμού της ειρήνης υπάρχουν φύλλα και ελικωτοί άκανθες, σύμβολο ειρήνης και αφθονίας, που προπαγάνδιζε ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Ο βωμός της Ειρήνης είναι ένα κρατικό μνημείο με προπαγανδιστικούς στόχους, που συνέβαλλε στη δημιουργίας της καλής εικόνας του αυτοκράτορα. Μέσω του μύθου και της αλληγορίας αλλά και της απεικόνισης σύγχρονων γεγονότων, υπενθυμίζεται συνεχώς στον επισκέπτη το μεγαλείο του Αυγούστου. Τα αλληλένδετα μηνύματα των μνημείων του πεδίου του Άρεως έγιναν ακόμη πιο ισχυρά στο μυαλό μας, όταν η κα. Παπαϊωάννου μας αποκάλυψε την ύπαρξη ενός μεγάλου ηλιακού ωρολόγιου (horologium). Η όλη κατασκευή του ωρολογίου εξυπηρετούσε την καταγραφή της κυκλικής κίνησης του ήλιου πάνω σε μια επίπεδη επιφάνεια σε όλη τη διάρκεια του έτους. Ο δείκτης του ηλιακού ρολογιού, ο γνώμονας, ήταν ένας αιγυπτιακός οβελίσκος, που είχε μεταφέρει ο Αύγουστος από την Ηλιούπολη στη Ρώμη και συμβόλιζε την υποταγή της Αιγύπτου στη ρωμαϊκή ισχύ. Η έννοια της υποταγής στον Αύγουστο υπογραμμιζόταν ακόμη περισσότερο με τον εξής τρόπο: η σκιά του γνώμονα, που έπεφτε με την ενέργεια του θεού προστάτη του Απόλλωνα, δηλαδή του θεού Ήλιου, είχε προβλεφθεί να πέφτει στον άξονα της εισόδου του Βωμού της Ειρήνης την ημέρα των γενεθλίων του Αυγούστου (23 Σεπτεμβρίου).
Πάνθεον Φεύγοντας από το πεδίον του Άρεως, περπατήσαμε την Via del Corso κατευθυνόμενοι προς το Πάνθεον. Δίπλα στην Πλατεία της Ροτόντας (Piazza della Rotonda), μιας πολυσύχναστης πλατείας στο ιστορικό κέντρο της Ρώμης με ένα σιντριβάνι στο κέντρο και έναν οβελίσκο, βρίσκεται το εντυπωσιακό Πάνθεον. Το μέγεθός του εξωτερικά κόβει την ανάσα του επισκέπτη και καθώς εισέρχεται στο εσωτερικό του μνημείου μένει εκστατικός. Το Πάνθεον, ίσως το καλύτερα διατηρημένο κτίριο της ρωμαϊκής αρχιτεκτονικής, χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Αδριανό το 118-28 μ. Χ. και αντικατέστησε έναν ναό του 27 π. Χ. του Μάρκου Αγρίππα, γαμπρού του Αυγούστου. Η τέλεια διατήρησή του οφείλεται στην μετατροπή του σε χριστιανικό ναό το 609 μ. Χ αφιερωμένο στην Santa Maria ad Martyres και στο εσωτερικό του βρίσκονται τάφοι πολλών σημαντικών προσωπικοτήτων. Στο εξωτερικό του κτιρίου, στην πρόσοψη, προεξέχει η τιμητική επιγραφή στον Αγρίππα: M. AGRIPPA. L. F. COS. TERTIUM. FECIT Δεκαέξι αιγυπτιακές κολώνες από γρανίτη στηρίζουν το προστέγασμα του ναού. Όταν μπήκαμε στον εσωτερικό χώρο δεν ήμασταν προετοιμασμένοι να αντικρύσουμε ένα τέτοιο εντυπωσιακό θέαμα: ένας τεράστιος κυκλικός χώρος με έναν εξαιρετικά επιβλητικό θόλο με οπαίο άνοιγμα στο κέντρο, το λεγόμενο oculus. Το άνοιγμα αυτό επιτρέπει στο φως να διαχέεται μέσα στο κτίριο αλλά και στη βροχή να πέφτει, καθώς το νερό απομακρύνεται μέσω αποχετευτικών αγωγών που λειτουργούν ακόμη και σήμερα κάτω από το δάπεδο. Η διακόσμηση του δαπέδου αποτελείται από έγχρωμες πλάκες με κύκλους εναλλασσόμενους με τετράγωνα. Υπήρχε μάλλον μια επίχρυση διακόσμηση στην οροφή και θα έκανε το θόλο να μοιάζει με ουράνια σφαίρα όλων των θεών, παραπέμποντας έτσι στην ονομασία του ναού.
Piazza Navona Αποχωρώντας από τον Πάνθεον μαγεμένοι προχωρούμε προς την Piazza Navona, μια θαυμάσια πλατεία. Η Piazza Navona χτίστηκε το 86 π. Χ. από τον Δομιτιανό ως στάδιο αγώνων (circus agonalis). Διαθέτει τρία σιντριβάνια. Το πιο επιβλητικό είναι το «σιντριβάνι των τεσσάρων ποταμών» (Fontana dei Quattro Fiumi) του Μπερνίνι. Το σιντριβάνι περιλαμβάνει ένα σύμπλεγμα από τέσσερα αγάλματα που αναπαριστούν τους τέσσερις ποταμούς του Παραδείσου (Νείλος, Γάγγης, Δούναβης, Ρίο ντε λα Πλάτα). Τα δύο άλλα σιντριβάνια στην πλατεία είναι η κρήνη του Ποσειδώνα (Fontana di Nettuno) στο βόρειο άκρο και η κρήνη του Μαυριτανού (Fontana del Moro) στο νότιο άκρο. Η Piazza Navona είναι αναμφισβήτητα από τις ομορφότερες πλατείες της Ρώμης. Ζωγράφοι, μουσικοί ακόμη και street performers κάνουν την εμφάνισή τους στην πλατεία και δημιουργούν ένα εξαιρετικό θέαμα για τους περαστικούς. Φεύγοντας από την Piazza Navona, προχωρήσαμε στην Corso Vittorio Enanuelle II, και η μέρα μας ολοκληρώθηκε με ένα όμορφο δείπνο τιμώντας για μία ακόμη φορά την παραδοσιακή Ιταλική pizza το πιάτο του φτωχού, όπως πιστεύεται πως ήταν. Ευχαριστίες Κλείνοντας αυτό το άρθρο θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε την καθηγήτριά μας κα Παπαϊωάννου Σοφία για την όρεξη και τον ενθουσιασμό της, καθώς υποστήριξε από την αρχή αυτή την «ιδέα» για την εκδρομή στη Ρώμη και φρόντισε για τη διαμονή και την ξενάγησή μας. Χωρίς την παρουσία και την καθοδήγησή στα διάφορα στάδια διοργάνωσης δεν θα ήταν δυνατή η πραγματοποίηση αυτής της εκδρομής.
Πολλές ευχαριστίες στους αρχαιολόγους Darius Arya και Albert Prieto για το χρόνο που μας αφιέρωσαν και την ιδιαίτερη θέρμη που επέδειξαν για τις ξεναγήσεις μας. Τέλος, θα θέλαμε να αποδώσουμε ιδιαίτερες ευχαριστίες στους μοναχούς του San Gregorio Magno al Celio για την άνετη και φιλόξενη διαμονή που μας προσέφεραν. Ελπίζουμε αυτή η εκδρομή να καταστεί θεσμός, να πραγματοποιείται εφεξής από τους μεταπτυχιακούς φοιτητές του τομέα κλασικής φιλολογίας.