Η πορεία της Πολιτικής Οικονομίας ως το 1890 (από τους Κλασικούς στους ΝΕΟ-κλασικούς) Αναβίωση της «υποκειμενικής σχολής» (υποκειμενική θεωρία της αξίας): Augustin Cournot (1838), Jules Dupuit (1844), Herman Heinrich Gossen (1854), William Stanley Jevons (1871), Carl Menger (1871), Leon Walras (1874) H Γερμανική Ιστορική Σχολή: Friedrich List (1841), Wilhelm Roscher (1843), Bruno Hildebrand (1846), Karl Knies (1853) Gustav Schmoller (1900) Οι σοσιαλιστές: Sismonde de Sismondi (1819), Saint Simon (1821), Charles Fourier (1829), Pierre Proudhon (1846), Robert Owen (1836), John Bray (1839), Thomas Hodgskin (1825) / Karl Marx (1867) 1
Η κριτική της Πολιτικής Οικονομίας Βίος: γεν. στο Trier 1818, οικογένεια ραβίνων / Προτεστάντης / Νομική Βόννη 1835, Φιλοσ. Βερολίνο 1836, Δρ. Φιλ. Ιένα 1841 Εκδότης εφημερίδων 1842-3, διώξεις 1844, Παρίσι 1844, Βρυξέλλες 1847, Λονδίνο 1849 Συζ. Jenny von Westphalen, Πατέρας 7 τέκνων ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΕΡΓΟ Grundrisse 1857-8 Εισαγ. Κριτική Πολ. Οικονομίας 1859 Κεφάλαιο Ι -1867 Κεφάλαιο ΙΙ, ΙΙΙ 1885, 1894 Θεωρίες Υπεραξίας Ι, ΙΙ, ΙΙΙ [1862],1905-1910 Καθηγητής Μ. Ζουμπουλάκης - Ιστορία Οικονομικών Θεωριών 3 Karl Marx (1818-1883) 2
Φιλοσοφικές αρχές Marx Μία νέα αντίληψη της επιστήμης: Η Πολιτική Οικονομία ως κοινωνική κριτική η ενότητα θεωρίας και πράξης Διαλεκτικός Υλισμός: οι ιδέες αποτέλεσμα υλικών σχέσεων Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας: η εξέλιξη της οικονομίας (οι σχέσεις παραγωγής) είναι το κλειδί για την εξέλιξη κάθε κοινωνίας (Ιστορικός Υλισμός) Κινητήρια δύναμη της ιστορίας είναι η αντίθεση παραγωγικών σχέσεων (στατικές) και παραγωγικών δυνάμεων (δυναμικές) 3
Μαρξική θεωρία της αξίας 1 1. Το καπιταλιστικό σύστημα είναι ένας ιστορικά καθορισμένος τρόπος παραγωγής όπου γίνονται ανταλλαγές αγαθών μέσω της αγοράς με σκοπό το κέρδος 2. Ένα αγαθό γίνεται εμπόρευμα μόνον όταν: 1)έχει μια αξία χρήσης, 2) είναι προϊόν της εργασίας και, 3)αποτελεί αντικείμενο ανταλλαγής 3. Η αξία είναι μια κοινωνικά και ιστορικά καθορισμένη ποιότητα του εμπορεύματος 4. Η ανταλλακτική αξία είναι η ποσοτική (εξωτερική) έκφραση της αξίας: η ποσοτική αναλογία στην οποία ανταλλάσσονται 2 εμπορεύματα 4
Μαρξική θεωρία της αξίας 2 5. Γιατί η εργασία; επειδή είναι η κοινή ιδιότητα όλων των εμπορευμάτων 6. Ο «διπλός χαρακτήρας» της εργασίας: παράγει «συγκεκριμένη» (αξία χρήσης) και «αφηρημένη» (ανταλλακτική αξία) 7. Ποιο είναι το μέτρο της αξίας; Αυτό που είναι κοινό στις διάφορες μορφές εργασίας, ανεξάρτητα από το προϊόν που παράγουν: abstract labour 8. Πως μετράται το μέγεθος της αξίας; Από τον «κοινωνικά αναγκαίο χρόνο παραγωγής» 5
Μαρξική θεωρία της αξίας 3 9. Δύο μορφές της ανταλλακτικής αξίας: σχετικές και χρηματικές = είτε σε σχέση με ένα άλλο εμπόρευμα είτε σε σχέση με ένα «ειδικό εμπόρευμα» κοινωνικά αποδεκτό 10. Το χρήμα είναι ένα «γενικό ισοδύναμο» που απλώς εκφράζει την αξία των εμπορευμάτων 11. Το χρήμα είναι και η απλούστερη μορφή κεφαλαίου. Πως εμφανίζεται το Κ; 12. Η απλή κυκλοφορία του χρήματος: Ε 1 Χ Ε 2, όπου Ε 1 Ε 2 (πωλείται ένα Ε για να αγοραστεί ένα άλλο Ε) 6
Θεωρία της υπεραξίας 1 1. Η κυκλοφορία του χρήματος ως κεφαλαίου: Χ Ε Χ, όπου Χ < Χ (αγοράζεται ένα Ε προκειμένου να μεταπωληθεί ακριβότερα) 2. Διαφορές των δύο μορφών κυκλοφορίας: Διαφορετικοί σκοποί (ανάγκη/κέρδος) Η Ε 1 -Χ-Ε 2 έχει μέγιστο όριο, ενώ η Χ-Ε-Χ δεν έχει Η διαφορά στην Ε-Χ-Ε είναι ποιοτική, όχι ποσοτική Η Χ-Ε-Χ έχει νόημα μόνον αν Χ<Χ Η διαφορά ΔΧ= Χ -Χ είναι το πλεόνασμα (υπεραξία) που επιστρέφει στον ιδιοκτήτη του κεφαλαίου 7
Θεωρία της υπεραξίας 2 3. Από πού έρχεται η υπεραξία; «Πως είναι δυνατόν μια απλή αλλαγή στη κυκλοφορία, να επιφέρει τέτοιες αλλαγές»; a. Μπορεί να προέρχεται από την ίδια την κυκλοφορία Χ σε Χ ; Όχι! (ανταλλαγή ίσων αξιών) b. Μπορεί να προέρχεται από τη μετατροπή του Ε σε Χ ; Όχι! (χρηματική έκφραση) c. Μπορεί να προέρχεται από τη μετατροπή του X σε Ε; Όχι! (αξία Ε= αξία Χ) d. Άρα: «πρέπει να υπάρχει ένα εμπόρευμα του οποίου η αξία χρήσης έχει την ιδιότητα να γεννά ανταλλακτική αξία, έτσι ώστε καταναλώνοντας το, να δημιουργείται αξία» (Κεφ.1, σ.715) 8
Από την υπεραξία στην εκμετάλλευση 1. «εργατική δύναμη»: το εμπόρευμα που έχει την περίεργη ιδιότητα να γεννά αξία 2. «εργατική δύναμη» είναι η δυνατότητα των ανθρώπων για εργασία 3. Η «εργατική δύναμη» γίνεται εμπόρευμα στο καπιταλιστικό σύστημα υποχρεωτικά: οι εργάτες την πωλούν για να επιζήσουν 4. Ποια είναι η αξία της «εργατικής δύναμης»; 5. Όπως για κάθε άλλο εμπόρευμα η αξία της καθορίζεται από τον «κοινωνικά αναγκαίο χρόνο παραγωγής του». Άρα, από το χρόνο για την ανα-παραγωγή της «εργατικής δύναμης» 6. Ωστόσο, ενώ η «εργατική δύναμη» πωλείται στην αξία της παράγει περισσότερη αξία. Γιατί; 7. Επειδή η «εργατική δύναμη» πληρώνεται όχι για την αξία που παράγει, αλλά για την αξία που κοστίζει η αναπαραγωγή της 9
Θεωρία της εκμετάλλευσης 8. Ο χρόνος κάθε εργάσιμης μέρας διαιρείται σε αναγκαίο χρόνο (v) και χρόνο υπερ-εργασίας (s) 9. Ο λόγος s/v ονομάζεται «ποσοστό υπεραξίας» (s ) ή «βαθμός εκμετάλλευσης της εργασίας απ το Κ» 10. Έχουμε «απόλυτη υπεραξία» όταν παρατείνεται ο αναγκαίος χρόνος και «σχετική υπεραξία» όταν μειώνεται η αξία των αναγκαίων αγαθών 11. «Οργανική σύνθεση του Κ» ονομάζεται η σύνθεση κατ αξία του Κ σε σταθερό (c) και μεταβλητό (v) κεφάλαιο, δηλ. c/v (διαφέρει από την τεχνική σύνθεση του Κ) 10
Από την εκμετάλλευση στην καπιταλιστική συσσώρευση Η αξία της παραγωγής αποτελείται από σταθερό Κ (c), δηλ. πρώτες ύλες και μηχανές, και μεταβλητό κεφάλαιο (v), δηλ. μισθούς: Χ = c + v Κατά την παραγωγή του Ε παράγεται η υπεραξία: Μετά την πώληση του Ε, παράγεται το κέρδος: Άρα, Χ = c + v < Χ = c + v +s, ή αλλιώς: Χ Χ = (c + v + s) (c + v) = s δηλ. υπεραξία Ε = c + v + s Χ = c + v + s Ποσοστό κέρδους: r = s/ c + v = (s/v) / (c+v)/v= s / c/v+1 Το ποσοστό κέρδους είναι ανάλογο προς το ποσοστό υπεραξίας και αντιστρόφως ανάλογο προς την οργανική σύνθεση του K 11
«Η πτωτική τάση του κέρδους» Όσο μεγαλώνει ο βαθμός εκμετάλλευσης, αυξάνει το κέρδος, αλλά Όσο μεγαλώνει η οργανική σύνθεση, μειώνεται το κέρδος Ο ανταγωνισμός οδηγεί στην εξίσωση των κερδών μεταξύ των διαφόρων κλάδων Ο ανταγωνισμός αναγκάζει τους καπιταλιστές να υποκαθιστούν την εργασία με μηχανές για να εξοικονομούν Κ η οργανική σύνθεση μεγαλώνει όταν η συσσώρευση αυξάνεται, τα κέρδη πέφτουν 12
Αξίες και εξίσωση των κερδών Υπόθεση 1: υπάρχει ομοιομορφία των ποσοστών υπεραξίας σε όλους τους κλάδους: s 1 /v 1 = s 2 /v 2 s 1. v 2 = s 2.v 1 (a) Υπόθεση 2: υπάρχει ομοιομορφία των ποσοστών κέρδους λόγω του ανταγωνισμού s 1 /c 1 +v 1 = s 2 /c 2 +v 2 s 1. (c 2 +v 2 )= s 2.(c 1 +v 1 ) s 1.c 2 + s 1.v 2 = s 2.c 1 + s 2.v 1 αντικαθιστώντας από (a) έχουμε: s 1. c 2 = s 2.c 1 (b) διαιρώντας (b)/ (a), έχουμε: s 1. c 2 / s 1. v 2 = s 2.c 1 / s 2.v 1 c 2 / v 2 = c 1 / v 1 Άρα, προκύπτει μια ομοιομορφία στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου μεταξύ των δύο κλάδων = ΑΔΥΝΑΤΟΝ (γιατί ο κάθε κλάδος έχει δική του αναλογία σταθερού & μεταβλητού Κ) 13
ΑΞΙΕΣ & ΤΙΜΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ Λύση Μαρξ: τα αγαθά δεν ανταλλάσσονται με βάση τις αξίες τους, αλλά με βάση τις τιμές παραγωγής, που αντιστοιχούν στα έξοδα του κεφαλαίου + ένα μέσο ποσοστό κέρδους. Τιμές παραγωγής = φυσικές τιμές = τιμές ισορροπίας Νέο πρόβλημα: πώς μετασχηματίζονται οι αξίες σε τιμές παραγωγής; Ο Μαρξ πρότεινε επιπλέον ότι αν το σύνολο των τιμών, ισούται με το σύνολο των αξιών και το σύνολο της υπεραξίας ισούται με το σύνολο των κερδών μιας οικονομίας, τότε υπάρχει λύση. Κριτική Bohm-Baverk, Bortkievicz, Robinson, Blaug, Shaikh etc. 14
H εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος Απλή αναπαραγωγή: το κεφάλαιο απλώς αναπαράγεται και η υπεραξία καταναλώνεται Διευρυμένη αναπαραγωγή: η υπεραξία εν μέρει επενδύεται = συσσώρευση και μεγέθυνση Μέσα για την αύξηση της συσσώρευσης Κ: 1. Μείωση μεταβλητού κόστους (εισαγωγή τροφίμων/α υλών) 2. Αύξηση παγίου κεφαλαίου (συγκέντρωση) 3. Συνένωση επιχειρήσεων (συγκεντροποίηση) 4. Νέα οργάνωση της εργασίας 15
Οικονομικές κρίσεις Σταδιακή αύξηση προσφοράς εργατικών χεριών λόγω εκμηχάνισης & συγκεντροποίησης= αύξηση ανεργίας (ενίσχυση Βιομηχανικού Εφεδρικού Στρατού) Αύξηση ανισότητας και συγκέντρωση πλούτου μείωση μισθών = εξαθλίωση + ένταση ταξικών συγκρούσεων Κρίσεις υπερπαραγωγής αγαθών (υποκατανάλωσης) και κρίσεις πραγματοποίησης της αξίας 16