Εισαγωγή στη Φιλοσοφία

Εισαγωγή στη Φιλοσοφία Ενότητα 11: Σωκράτης: η ειρωνεία της άγνοιας Κωνσταντίνος Μαντζανάρης Πρόγραμμα Ιερατικών Σπουδών

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς. 2

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους. 3

Σκοποί ενότητας Να κατανοηθεί η σωκρατική ειρωνεία. Να συσχετισθεί η γνώση με τη φιλοσοφία. Να οριστεί ο σωκρατικός διάλογος. Να επεξηγηθεί η μαιευτική μέθοδος. Να οριστεί η αμάθεια. 4

Περιεχόμενα ενότητας 1/2 Λέξεις κλειδιά. Περίγραμμα. Η κριτική της γνώσης. Η απορία. Το κάλεσμα στο Είναι. 5

Περιεχόμενα ενότητας 2/2 Διδασκαλία. Ο Έρως. ἐν οἶδα ὀτι οὐδέν οἶδα. Το κάλεσμα στο Είναι. Ο θάνατος. Προτεινόμενη Βιβλιογραφία. 6

Λέξεις κλειδιά 1/2 Απορία. Ειρωνεία. Αυτογνωσία. Έρως. 7

Λέξεις κλειδιά 2/2 Άγνοια. Ατοπία. Λόγος. Γλώσσα. 8

Περίγραμμα 1/3 Περιβάλλον. αποκαθίσταται η αθηναϊκή δημοκρατία. εποχή εκκαθαρίσεων. δικαιοσύνη, ισονομία, ισοκυρία. ελευθερία - δημιουργικότητα. 9

Περίγραμμα 2/3 Βίος. γιος Σωφρονίσκου Φαιναρέτης. λιθοξόος, ζούσε φτωχικά. μέχρι τα σαράντα του άγνωστος στην πόλη, τον ακολουθούσαν κάποιοι μαθητές τους (κυρίως νέοι από πλούσιες οικογένειες). κέντριζε τους συμπολίτες του (σαν μια αλογόμυγα), προκειμένου να εκμαιεύσει την αλήθεια. 10

Περίγραμμα 3/3 Ο βίος του αποτελεί τη φιλοσοφία του (η τέχνη του βίου). Συζητούσε, αλλά δεν δίδασκε, κατανοώντας τη δική του ανεπάρκεια. Καταδικάζεται, διότι εισαγάγει καινά δαιμόνια (399). Πρότυπο ζωής. 11

Διδασκαλία 1/2 Μετέφερε το φως του προβολέα από τον κόσμο στον άνθρωπο: υπαρξιστής. Κικέρων: κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό στη γη. Σταθμός στη φιλοσοφία 1. αρχαία: μετά τον Σωκράτη οι σχολές είναι σωκρατικές. 2. Χριστιανισμός: πρότυπο, σύμβολο στους χριστιανούς. 3. σύγχρονη: πρότυπο του φιλοσοφείν, προκαλώντας συζητήσεις. 12

Διδασκαλία 2/2 Διαφορά με Σοφιστές: ο Σωκράτης αναζητά την αλήθεια. Δεν τον ενδιαφέρει ο σχετικισμός τους αλλά η ψυχή και η αλήθεια. Εξήγαγε την αλήθεια μέσα από ερωτήματα. Μαιευτική τέχνη. Ηθική επανάσταση: καλύτερα να αδικείσαι παρά να αδικείς, διότι φθείρεις την ψυχή σου. Η αρετή διδάσκεται. Ψυχή: ουσία, ο σκοπός του κάθε ανθρώπου. Σεβόμαστε την ψυχή μας. 13

1. Ο Έρως 1/2 Πλάτων, Συμπόσιον, 202.d.13-e.1: Δαίμων μέγας ὦ Σώκρατες καὶ γὰρ πᾶν τὸ δαιμόνιον μεταξύ ἐστι θεοῦ τε καὶ θνητοῦ. Ερωτήσεις: 1. Πώς ορίζεται ο έρωτας 2. Ποιος είναι ο ρόλος του; 3. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά του; 14

1. Ο Έρως 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Ένα ενδιάμεσο ον, ένας δαίμονας ένας μεσολαβητής ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους. 2. Είναι ένας μεσολαβητής ανάμεσα στους θεούς και τους ανθρώπους. 3. Είναι αιωνίως πτωχός, άπορος επαίτης αλλά και επινοητικός και πανούργος. Είναι τα ίδια στοιχεία που χαρακτηρίζουν τον Σωκράτη αλλά και κάθε φιλόσοφο. 15

2. ἐν οἶδα ὀτι οὐδέν οἶδα 1/2 Πλάτων, Ἀπολογία, 23.b.2-4: Οὗτος ὑμῶν ὦ ἄνθρωποι σοφώτατός ἐστιν ὅστις ὥσπερ Σωκράτης ἔγνωκεν ὅτι οὐδενὸς ἄξιός ἐστι τῇ ἀληθείᾳ πρὸς σοφίαν. Σοφότερος από εσάς, άνθρωποι, είναι εκείνος που, σαν τον Σωκράτη γνωρίζει ότι στην πραγματικότητα δεν μπορεί να είναι διόλου σοφός. Ερωτήσεις: 1. Ποιος είναι ο φιλόσοφος; 2. Τι επιδιώκει ο Σωκράτης; 3. Τι δείχνει η άγνοια; 16

2. ἐν οἶδα ὀτι οὐδέν οἶδα 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Αυτός που δεν γνωρίζει. 2. Τη συνειδητοποίηση της άγνοιάς μας. 3. Την σωκρατική ειρωνεία. 17

3. Η κριτική της γνώσης 1/2 Πλάτων, Θεαίτητος, 151.b.8-c.2: προσφέρου οὖν πρός με ὡς πρὸς μαίας ὑὸν καὶ αὐτὸν μαιευτικόν καὶ ἃ ἂν ἐρωτῶ προθυμοῦ ὅπως οἷός τ εἶ οὕτως ἀποκρίνασθαι Ερωτήσεις: 1. Γιατί ο Σωκράτης θεωρείται μαιευτήρας; 2. Ποιος είναι ο ρόλος των ερωτημάτων; 3. Τι αναδεικνύει αυτή η μέθοδος; 18

3. Η κριτική της γνώσης 2/2 Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Διότι και η γνώση και η αλήθεια πρέπει να γεννηθούν από τον άνθρωπο. 2. Στο να βοηθήσουν τον συνομιλητή να γεννήσουν τη δική τους αλήθεια. 3. Ότι η γνώση βρίσκεται στην ψυχή του κάθε ανθρώπου. 19

4. Η απορία 1/3 Πλάτων, Λαχής, 187.e.6-188.a.5: Οὔ μοι δοκεῖς εἰδέναι ὅτι ὃς ἂν ἐγγύτατα Σωκράτους ᾖ [λόγῳ ὥσπερ γένει] καὶ πλησιάζῃ διαλεγόμενος ἀνάγκη αὐτῷ ἐὰν ἄρα καὶ περὶ ἄλλου του πρότερον ἄρξηται διαλέ γεσθαι μὴ παύεσθαι ὑπὸ τούτου περιαγόμενον τῷ λόγῳ πρὶν ἂν ἐμπέσῃ εἰς τὸ διδόναι περὶ αὑτοῦ λόγον ὅντινα τρόπον νῦν τε ζῇ καὶ ὅντινα τὸν παρεληλυθότα βίον βεβί ωκεν ἐπειδὰν δ ἐμπέσῃ ὅτι οὐ πρότερον αὐτὸν ἀφήσει Σωκράτης πρὶν ἂν βασανίσῃ ταῦτα εὖ τε καὶ καλῶς ἅπαντα. ἐγὼ δὲ συνήθης τέ εἰμι τῷδε καὶ οἶδ ὅτι ἀνάγκη ὑπὸ τούτου πάσχειν ταῦτα καὶ ἔτι γε αὐτὸς ὅτι πείσομαι ταῦτα εὖ οἶδα 20

4. Η απορία 2/3 Μου φαίνεται ότι δεν γνωρίζεις ότι όποιος έχει στενό σύνδεσμο λόγου με τον Σωκράτη, σαν συγγενής, και τον πλησιάζει να συζητήσει, αναγκάζεται και αυτός, ακόμα και αν τύχει για κάτι άλλο να αρχίσει να συζητάει, να παρασύρεται διαρκώς από τον λόγο αυτό, προτού φτάσει στο σημείο να απολογηθεί για τον εαυτό του, με ποιο τρόπο ζει τώρα και με ποιον έχει ζήσει την προηγούμενη ζωή του. Όταν φτάσει στο σημείο αυτό, δεν θα τον αφήσει νωρίτερα ο Σωκράτης, πρώτου διερευνήσει καλά και σωστά όλα τούτα. 21

4. Η απορία 3/3 Ερωτήσεις: 1. Που οδηγεί τους συνομιλητές του ο Σωκράτης; 2. Τι δεικνύει η διαρκής απορία; 3. Ποιος είναι ο σκοπός του σωκρατικού διαλόγου; Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Σε μια αυτοεξέταση. 2. Την ματαιότητα των γνώσεων. 3. Το σημαντικό είναι αυτός που μιλάει και όχι αυτό για το οποίο μιλάει. 22

5. Το κάλεσμα στο Είναι 1/3 Πλάτων, Ἀπολογία, 36.b.5-36.d.2: τί ἄξιός εἰμι παθεῖν ἢ ἀποτεῖσαι ὅτι μαθὼν ἐν τῷ βίῳ οὐχ ἡσυχίαν ἦγον ἀλλ ἀμελήσας ὧνπερ οἱ πολλοί χρηματισμοῦ τε καὶ οἰκονομίας καὶ στρατηγιῶν καὶ δημηγοριῶν καὶ τῶν ἄλλων ἀρχῶν καὶ συνωμοσιῶν καὶ στάσεων τῶν ἐν τῇ πόλει γιγνομένων ἡγησάμενος ἐμαυτὸν τῷ ὄντι ἐπιεικέστερον εἶναι ἢ ὥστε εἰς ταῦτ ἰόντα σῴζεσθαι ἐνταῦθα μὲν οὐκ ᾖα οἷ ἐλθὼν μήτε ὑμῖν μήτε ἐμαυτῷ ἔμελ λον μηδὲν ὄφελος εἶναι ἐπὶ δὲ τὸ ἰδίᾳ ἕκαστον ἰὼν εὐεργετεῖν τὴν μεγίστην εὐεργεσίαν ὡς ἐγώ φημι ἐνταῦθα ᾖα ἐπιχειρῶν ἕκαστον ὑμῶν πείθειν μὴ πρότερον μήτε τῶν ἑαυτοῦ μηδενὸς ἐπιμελεῖσθαι πρὶν ἑαυτοῦ ἐπιμεληθείη ὅπως ὡς βέλτιστος καὶ φρονιμώτατος ἔσοιτο μήτε τῶν τῆς πόλεως πρὶν αὐτῆς τῆς πόλεως τῶν τε ἄλλων οὕτω κατὰ τὸν αὐτὸν τρόπον ἐπιμελεῖσθαιτί οὖν εἰμι ἄξιος παθεῖν τοιοῦ τος ὤν;. 23

5. Το κάλεσμα στο Είναι 2/3 Τι πρέπει να πάθω, ποια ποινή πρέπει να μου επιβληθεί, επειδή έκρινα ότι πρέπει να παραιτηθώ από την ήσυχη ζωή και να παραμελήσω όλα εκείνα για τα οποία φροντίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι, χρήματα, οικονομικά συμφέροντα, στρατηγίες, δημόσιες αγορεύσεις, και όλα τα άλλα αξιώματα και τις πολιτικές συμμαχίες και φατρίες; Επειδή πιστεύοντας ότι μπορούσα να κάνω κάτι καλύτερο από το να εξασφαλιστώ ασχολούμενος με τέτοια πράγματα, δεν ασχολήθηκα με αυτά-που άμα το έκανα ούτε εσάς ούτε τον εαυτό μου θα ωφελούσα καθόλου- αλλά πηγαίνοντας σε κάθε έναν χωριστά του χάριζα τη μεγαλύτερη, κατά τη γνώμη μου, ευεργεσία; Ερχόμουν κοντά του κι επιχειρούσα να τον πείσω να μην φροντίσει για τίποτα από αυτά που ανήκουν σε αυτόν πριν φροντίσει για αυτόν τον ίδιο. πως δηλαδή θα γίνει καλύτερος και συνετότερος. 24

5. Το κάλεσμα στο Είναι 3/3 Ερωτήσεις: 1. Ποιο θεωρεί το πραγματικό πρόβλημα ο Σωκράτης; 2. Με ποιον τρόπο επιχειρεί το κάλεσμα στο είναι; 3. Γιατί θεωρείται κάλεσμα; Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Η συνειδητοποίηση του εαυτού. 2. Με τον τρόπο ζωής του, με την ίδια την ύπαρξή του. 3. Διότι καλείται να γνωρίσει τον αληθινό εαυτό του. 25

6. Ο θάνατος 1/3 Πλάτων, Ἀπολογία, 29.a.4-b.2: τὸ γάρ τοι θάνατον δεδιέναι ὦ ἄνδρες οὐδὲν ἄλλο ἐστὶν ἢ δοκεῖν σοφὸν εἶναι μὴ ὄντα δοκεῖν γὰρ εἰδέναι ἐστὶν ἃ οὐκ οἶδεν. οἶδε μὲν γὰρ οὐδεὶς τὸν θάνατον οὐδ εἰ τυγχάνει τῷ ἀνθρώπῳ πάντων μέγιστον ὂν τῶν ἀγαθῶν δεδίασι δ ὡς εὖ εἰδότες 29.b ὅτι μέγιστον τῶν κακῶν ἐστι. καίτοι πῶς οὐκ ἀμαθία ἐστὶν αὕτη ἡ ἐπονείδιστος ἡ τοῦ οἴεσθαι εἰδέναι ἃ οὐκ οἶδεν;. 26

6. Ο θάνατος 2/3 Γιατί το να φοβάται κανείς τον θάνατο, άνδρες, δεν είναι τίποτε άλλο από το να νομίζει κανείς ότι είναι σοφός χωρίς να είναι. Να νομίζει ότι γνωρίζει αυτά που δεν γνωρίζει. Γιατί κανείς δεν γνωρίζει τον θάνατο, ούτε να συμβαίνει να είναι το μεγαλύτερο αγαθό για τον άνθρωπο, κι όμως τον φοβούνται σαν να ξέρουν καλά ότι είναι το μεγαλύτερο κακό. Και δεν είναι αμάθεια επονείδιστη, τα να νομίζει κανείς ότι γνωρίζει εκείνα που δεν γνωρίζει; 27

6. Ο θάνατος 3/3 Ερωτήσεις: 1. Τι θεωρείται ως μη γνώση; 2. Γιατί δεν θωρείται επονείδιστη η αμάθεια; Ενδεικτικές απαντήσεις: 1. Ο φόβος του θανάτου. 2. Διότι με αυτόν τον τρόπο θα γνωρίσει τον εαυτό του. 28

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 1/4 Πλάτων, Συμπόσιον, Platonis opera, vol. 2, ed. Burnet J., Clarendon Press, Oxford 1901. Πλάτων, Θεαίτητος, Platonis opera, vol. 1, ed. Burnet J., Clarendon Press, Oxford 1900. Πλάτων, Λαχής, Platonis opera, vol. 3, ed. Burnet J., Clarendon Press Oxford 1903. Πλάτων, Ἀπολογία, Platonis opera, vol. 1, ed. Burnet J., Clarendon Press Oxford 1900. 29

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 2/4 Τατάκης Β., Ο Σωκράτης: η ζωή του, η διδασκαλία του, Αστήρ, Αθήναι, 1970. Βλαστός Γ., Σωκράτης: ειρωνευτής και ηθικός φιλόσοφος, Εστία, Αθήνα, 1993. Σάντας Ξ., Χατζησταύρου, Α., Σωκράτης: φιλοσοφία στους πρώιμους διαλόγους του Πλάτωνα, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997. Παπαγιώργης Κ., Σωκράτης, ο νομοθέτης που αυτοκτονεί: μια πολιτική ανάγνωση του πλατωνικού έργου, Καστανιώτης, Αθήνα, 1995. 30

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 3/4 Παπαγεωργίου, Γ., Ο Σωκράτης ως φιλόσοφος και παιδαγωγός : μια διεισδυτική έρευνα στους φιλοσοφικούς και παιδαγωγικούς στοχασμούς του μεγάλου φιλοσόφου και παιδαγωγού, "Δίπτυχο", Αθήνα, 1982. Guthrie C, Ο Σωκράτης, µτφρ. Νıκολαΐδης Τ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 1990. Spranger E., Το αίνιγμα Σωκράτης, μτφρ. Κονιτσιδιώτης Β., χ.έ., Αθήναι, 1971. Bedell G., Philosophizing with Socrates : an introduction to the study of philosophy, University Press of America, Lanham, 1980. Carritt F., Philosophies of beauty from Socrates to Robert Bridges : being the source of aesthetic theory, The Clarendon Press, Oxford, 1947. 31

Προτεινόμενη Βιβλιογραφία 4/4 Coby P., Socrates and the sophistic enlightenment : a commentary on Plato's Protagoras, Bucknell University Press, Lewisburg, 1987. Ferguson J., Socrates: a source book, Macmillan for the Open University Press, London, 1970. Gulley N., The philosophy of Socrates, St. Martin's P., London, 1968. Taylor E., Socrates, Greenwood Press, Westport 1975. Vlastos G., The philosophy of Socrates : a collection of critical essays, Anchor Books, N.Y., 1971. 32

Τέλος Ενότητας