ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ Τι γνωρίζετε για την πνευματική ιδιοσυγκρασία του Βυζαντινού ανθρώπου; Ο Βυζαντινός διακρινόταν για το ανεπτυγμένο θρησκευτικό αίσθημα, που τον βοήθησε να αντιμετωπίσει την ανησυχία για το μέλλον και τις δυσκολίες της καθημερινότητας, ενώ πίστευε ότι ο θεός ήταν ρυθμιστής των πάντων. Σύμφωνα μ αυτή την αντίληψη ο κόσμος είχε φτιαχτεί με ευταξία και οι άνθρωποι έπρεπε να τηρούν την θεϊκά καθορισμένη τάξη στην κοινωνική και ιδιωτική τους ζωή. Βέβαια αυτό δε σημαίνει ότι ο Βυζαντινός ζούσε ζωή απόλυτα συμμορφωμένη με τους ηθικούς κανόνες, όπως προσδιορίζονταν στα αγιολογικά κείμενα. Υπήρχε λοιπόν μια αποστασιοποίηση των ανθρώπων, τουλάχιστον των αστικών κέντρων, από τα εκκλησιαστικά πρότυπα. Πως εκφραζετε η θρησκευτικότητα του βυζαντινού ανθρώπου; (αναφέρετε από δύο παραδείγματα). Πώς ερμηνεύεται το γεγονός ότι μοναχοί ή μέλη του κλήρου εμφανίζουν μαντικές ικανότητες ή ελέγχουν υπερφυσικές δυνάμεις; Λατρεία και θαυματουργές ιδιότητες ιερών λειψάνων Χαρακτηριστική έκφραση θρησκευτικότητας του βυζαντινού ανθρώπου ήταν και η λατρεία των ιερών λειψάνων, που αρχικά περιλάμβανε λείψανα μαρτύρων που τοποθετούνταν κάτω από τις τράπεζες μαρτυρίων, όπου γινόταν ετοιμασία της θείας ευχαριστίας κατά την ημέρα μνήμης του μάρτυρα. Η Αγία Ελένη στάθηκε πρωτοπόρος αυτής της τάσης, η οποία σημείωσε έξαρση στα τέλη του 4 ου αιώνα. Η αναζήτηση ιερών λειψάνων συνεχίστηκε χωρίς διακοπή. Η Κωνσταντινούπολη έγινε ένα πλούσιο μουσείο λειψάνων. Η λατρεία των λειψάνων εκπορευόταν από την πεποίθηση ότι εξασφάλιζε την εγγύτητα με το θείο. Μάλιστα αυτή η αντίληψη είχε επηρεάσει και τα ανώτερα στρώματα της κοινωνίας. Χαρακτηριστική είναι η ευπιστία των Βυζαντινών, ανεξαρτήτως κοινωνικής θέσης ή μόρφωσης, προς τις θαυματουργές ιδιότητες των ιερών λειψάνων και τις θαυματουργές επεμβάσεις των αγίων τους. Παραδείγματα 1. η πίστη ότι η σωτηρία της Κωνσταντινούπολης από τους Αβάρους και τους Πέρσες το 626 και από τους Ρώσους το 860 έγινε χάρη στις θαυματουργές δυνάμεις του Μαφορίου της Παναγίας 2. η πίστη ότι η σωτηρία της Θεσσαλονίκης από εχθρικές επιδρομές και φυσικές καταστροφές και λοιμούς ήρθε χάρη στις θαυματουργές επεμβάσεις του Αγίου Δημητρίου. Βέβαια οι επεμβάσεις δεν αφορούσαν μόνο περιπτώσεις κοινής ωφέλειας. Απλοί πολίτες, αξιωματούχοι, ακόμη και ο αυτοκράτορας ή μέλη της οικογένειάς του αναφέρονται να έχουν ωφεληθεί. Η φήμη των θαυμάτων γινόταν αποδεκτή χωρίς αμφισβητήσεις. Έτσι το υπερφυσικό έπαιρνε το χαρακτήρα φυσικού φαινομένου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα πίστης είναι και ο Αλέξιος Α Κομνηνός, ο οποίος οργάνωσε την εκστρατεία εναντίον των Νορμανδών με βάση τα θαυματουργά σημάδια της εικόνας της Θεοτόκου στον ναό των Βλαχερνών. 1
Πως αντιμετωπιζόταν η μαντεία και η μαγεία στο Βυζάντιο και ποια ήταν η στάση της εκκλησίας απέναντι τους ; Μαντεία και μαγεία στο Βυζάντιο Οι Βυζαντινοί παρά τη θρησκευτικότητά τους και παρά την αντίθεση της Εκκλησίας δεν δίσταζαν να καταφεύγουν στη μαντική, η οποία περιλάμβανε πολλές μεθόδους: βιβλιομαντεία, εικονομαντεία, ονειρομαντεία, σπλαχνοσκοπία, οιωνοσκοπία, πυρομαντεία κ.λπ. Η Εκκλησία, παρά την αρνητική στάση της για τη μαντική, ασχολήθηκε με μεθόδους πρόβλεψης του μέλλοντος (π.χ. Όσιος Λουκάς ο Νέος). Η αβεβαιότητα για το μέλλον έδωσε ξεχωριστή θέση και στη μαγεία. Ο Λέων Γ Ίσαυρος στην Εκλογή αφιέρωσε 3 διατάξεις για τη δίωξη της μαγείας, ενώ στη νομοθεσία της μακεδονικής δυναστείας υπάρχουν πολύ περισσότερες. Απαγορευόταν κάθε μαγική πράξη, ακόμα και αν είχε καλό σκοπό. Οι αντιλήψεις αυτές παρέμειναν σταθερές σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής ιστορίας. Παράλληλα και η στάση της Εκκλησίας ήταν εχθρική, αν και πρόσωπα της Εκκλησίας ή του μοναχισμού μπορούσαν να ερμηνεύουν ή να ελέγχουν τις υπερφυσικές δυνάμεις. Ο διαχωρισμός μεταξύ σατανικής μαγικής δύναμης και θεόπνευστης παροχής βοήθειας ήταν σαφής. Η διάκριση ήταν θεολογική και ηθική: η μαγεία, όταν δεν ήταν ψευδαίσθηση ή φενάκη, ήταν δαιμονική, έργο όντων που υπηρετούσαν το Διάβολο, ενώ τα θαύματα ήταν έργα ενός φιλάνθρωπου θεού. Οι μάγοι ασχολούνταν με προσωπικές αντιζηλίες ή ερωτικά πάθη, ενώ η επέμβαση των αγίων επιδίωκε τη θεραπεία αρρώστων, την αποφυγή ή καταστολή φυσικών φαινομένων. Όμως αυτή η αντίληψη δεν απέτρεψε το ενδιαφέρον των ανθρώπων γι αυτή. Σε πρακτικό επίπεδο η έμπνευση προερχόταν από την παγανιστική παρακαταθήκη του παρελθόντος, την οποία εμπλούτιζαν με τη διείσδυση του χριστιανικού παράγοντα. Στην τάση για μαντεία εντάσσονται και μαγικά κείμενα, τα οποία η Εκκλησία προσπάθησε να εναρμονίσει με τη χριστιανική θρησκεία. Ζωή αυτοκράτωρ (11 ος αιώνας) Είχε στην κατοχή της εικόνα του Χριστού για να προβλέπει το μέλλον (μέθοδοι μαγείας), γεγονός που κρίθηκε ως αποτέλεσμα της υπερβολικής ευλάβειάς της. Η δαιμονολογία των Βυζαντινών διαμορφώθηκε κάτω από επιδράσεις προχριστιανικές. Η επίδραση του χριστιανισμού όμως, ήταν καταλυτική για τον τρόπο αντιμετώπισης των δαιμόνων, που έρχονταν σε αντίθεση με τον Θεό. Ποια ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά και οι κατηγορίες της άρχουσας τάξης των Βυζαντινών; Ο Βυζαντινός πίστευε ότι ήταν περισσότερο υπήκοος του ανώτερου άρχοντα παρά μέλος κάποιου γένους ή κρίκος σε μια ιεραρχική αλυσίδα με άρχοντες και υποτελείς. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο η κοινωνία χαρακτηριζόταν από έντονη κινητικότητα, αφού δεν υπήρχαν εμπόδια κληρονομικής ή ταξικής διαφοροποίησης και η απόκτηση πλούτου ή υψηλής κοινωνικής θέσης δεν προσέκρουε στην ακαμψία μιας τέτοιας ιεραρχίας. Οι Βυζαντινοί ταξινομούσαν την κοινωνία τους με φραστικούς τρόπους: μεγάλοι μικροί, δυνατοί πένητες ή μεσαίοι, αλλά και με βάση το λειτούργημα ή το επάγγελμά τους. 2
Ιεραρχία 1. αυτοκράτορας 2. ανώτερη ή άρχουσα τάξη Χαρακτηριστικά I. ευγενική καταγωγή II. περιουσία III. άσκηση ανώτατων λειτουργημάτων IV. προσωπική αξία α)συγκλητικοί Χαρακτηριστικά Είχαν αριστοκρατική καταγωγή, περιουσία, κατείχαν κατά την πρώιμη περίοδο την πρώτη θέση στην κοινωνική ιεραρχία. Από τον 7 ο μέχρι τον 9 ο αιώνα δεν υπάρχει μαρτυρία συγκλητικών με μακροχρόνια παράδοση. Από τον 11 ο αιώνα αναβαθμίζεται η τάξη τους και εμπλουτίζεται από νεόπλουτους εμπόρους και τεχνίτες. β)υψηλόβαθμοι στρατιωτικοί αξιωματούχοι Χαρακτηριστικά Από τον 9 ο αιώνα μεγάλες οικογένειες, όπως οι Φωκάδες, οι Σκληροί, οι Δούκες, οι Δαλασσηνοί κ.ά. είχαν το μονοπώλιο των στρατιωτικών αξιωμάτων και κατάφεραν να παγιώσουν με τους ενδογαμικούς δεσμούς και τη μεγάλη γαιοκτησία ένα είδος κλειστής κοινωνικής ομάδας, ένα είδος στρατιωτικής αριστοκρατίας. Εκτιμούσαν την αρχαία καταγωγή και κατασκεύαζαν φανταστικές γενεαλογίες. Τα μέλη της κατάγονταν συνήθως από τις παραμεθόριες επαρχίες και όταν μετακόμιζαν στην πρωτεύουσα, συνέχιζαν να διατηρούν στενούς δεσμούς με τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Διέθεταν μικρά ανάκτορα και οχυρά. γ)υψηλόβαθμοι αυλικοί ή κρατικοί λειτουργοί και αξιωματούχοι Χαρακτηριστικά Ήταν ένα είδος πολιτικής αριστοκρατίας στην Κωνσταντινούπολη. Κατάγονταν κυρίως από την Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου, τις παράκτιες πόλεις της Μ. Ασίας και την Κωνσταντινούπολη. Διέθεταν σπίτια και αυτοκρατορικές παραχωρήσεις, κτητορικά προνόμια για την ίδρυση μοναστηριών, μισθώσεις αυτοκρατορικών γαιών και δικαιώματα είσπραξης φόρων. Βασίζονταν στην επινοητικότητα, στην υπακοή, στην κολακεία, σε γνώσεις και ικανότητες, ενώ η θέση τους ήταν επισφαλής. 3. μεσαία τάξη (καλλιεργητές, κατώτεροι κρατικοί υπάλληλοι, ελεύθεροι επαγγελματίες, έμποροι, συμβολαιογράφοι, χρυσοχόοι κ.λπ.) Χαρακτηριστικά Οι περισσότεροι ελεύθεροι επαγγελματίες ήταν εγκατεστημένοι στα αστικά κέντρα. Με την ανάπτυξη της οικονομίας από τον 10 ο αιώνα δημιουργήθηκε μια ομάδα πλούσιων βιοτεχνών και εμπόρων, οι οποίοι μαζί με άλλους αξιόλογους επαγγελματίες σχημάτισαν μια μέση κοινωνική τάξη, μια «μέση αστική» τάξη. Τα μέλη της ήταν οργανωμένα σε συντεχνίες και διακρίνονταν από τον όχλο, το ανοργάνωτο πλήθος. 4. κατώτερη τάξη (εργάτες, ψαράδες, τεχνίτες, ηθοποιοί, ζητιάνοι, δούλοι κ.λπ.) Χαρακτηριστικά 3
Φτώχεια και εξαθλίωση. Πολλοί ζούσαν από την κοινωνική πρόνοια. Οι δούλοι χάρη στον χριστιανισμό είχαν κερδίσει καλύτερες συνθήκες μεταχείρισης, ενώ η απελευθέρωσή τους προβλεπόταν από τη νομοθεσία. Ποιο χαρακτηριστικό της ανώτερης βυζαντινής τάξης εμπόδισε τη συγκρότησή της σε «κλειστή» αριστοκρατική κοινότητας; Οι οικονομικά ισχυρές ομάδες, είτε εξαιτίας της καταγωγής είτε εξαιτίας της μεγάλης κατοχής γης, σε συνδυασμό με την είσοδό τους στην κρατική ή εκκλησιαστική ιεραρχία αποτελούσαν την ανώτερη τάξη, η οποία δεν προσδιοριζόταν από κληρονομική κατοχύρωση, αφού επηρεαζόταν από κοινωνική κινητικότητα και ρευστότητα. Η εκχώρηση υψηλού αυλικού τίτλου ή αξιώματος συνέβαλλε στην αναρρίχηση ανθρώπων στην ανώτερη τάξη, γεγονός που προκαλούσε αναστατώσεις στους κόλπους της και εμπόδιζε τη συγκρότηση κλειστής αριστοκρατικής κοινότητας. Αυτές οι ανακατατάξεις, που έγιναν ιδιαίτερα αισθητές από τον 10 ο αιώνα, δημιουργήθηκαν μέσα από πολιτικο οικονομικές συγκυρίες και επηρέασαν τον χαρακτήρα και την εξέλιξη της άρχουσας τάξης. Κατά τη Μακεδονική Δυναστεία όμως, δημιουργήθηκε μια περισσότερο κλειστή άρχουσα τάξη, η οποία διαμόρφωσε μια σταθερή ανώτερη τάξη αξιωματούχων. Παραδείγματα κινητικότητας 1. ο Βασίλειος ο Α ήταν πρώην χωρικός και στη συνέχεια δαμαστής ζώων. Μετά μπήκε στην υπηρεσία ενός υψηλού λειτουργού 2. ο Μιχαήλ Δ ήταν αργυραμοιβός 3. ο Μιχαήλ Ε δούλευε στα ναυπηγεία και καλαφάτιζε τα πλοία. Ποιο ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας; Κύριο χαρακτηριστικό της πρωτοβυζαντινής κοινωνίας ήταν η αυστηρή ιεράρχηση των κοινωνικών ομάδων, η οποία καθορίστηκε με νόμο από το κράτος, με αποτέλεσμα την έλλειψη κοινωνικής κινητικότητας. Βέβαια υπήρχαν περιπτώσεις κοινωνικής ανέλιξης κυρίως των οικονομικά ευπόρων. Ποιοι ήταν οι honestiores και οι humiliores και τι σημαίνουν οι όροι αυτοί; Κατά την πρώιμη περίοδο την πρώτη θέση στην κοινωνική ιεραρχία κατείχε η τάξη των Συγκλητικών. Όλα τα μέλη της Συγκλήτου (illustris, spectabilis, clarissimus) ανήκαν στην κατηγορία των honestiores (εντιμότεροι). Στην ίδια κατηγορία ήταν και οι βουλευτές, οι κρατικοί αξιωματούχοι καθώς και ο ανώτερος και ανώτατος κλήρος. Τα μέλη της αποτελούσαν μια προνομιούχο κατηγορία με δικαστικά και φορολογικά προνόμια, τα οποία ήταν ανάλογα με την κοινωνική βαθμίδα των επιμέρους ομάδων της. Το πλήθος των αγροτών και του αστικού πληθυσμού αποτελούσε μια δεύτερη κατηγορία, τους humiliores (ταπεινότεροι). Οι αγρότες, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης, αποτελούσαν ενιαία κοινωνική ομάδα. Αντίθετα ο αστικός πληθυσμός, ανάλογα με το εργασιακό καθεστώς χαρακτηριζόταν από μεγαλύτερα περιθώρια 4
ευκινησίας στην διαστρωμάτωση της συγκεκριμένης κατηγορίας. Αυτοί που ανήκαν στην ανώτερη κοινωνική βαθμίδα είχαν οικονομικά προνόμια και συχνά αντιδρούσαν στην καθεστηκυία τάξη, ενώ μπορούσαν να μεταπηδήσουν στις κατώτερες κατηγορίες των honestiores. Ποιες αλλαγές σημειώθηκαν στις κοινωνικές δομές κατά τη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο; Από τον 9 ο αι. σχηματίστηκε η κατηγορία των μεγάλων γαιοκτημόνων, που απέκτησαν μεγάλη δύναμη χάρη στους ισχυρούς συγγενικούς δεσμούς και την άσκηση κρατικών λειτουργημάτων. Έτσι δημιουργήθηκε η κατηγορία των δυνατών, η οποία σταδιακά μονοπώλησε τα ανώτερα εκκλησιαστικά και κρατικά αξιώματα. Η περίοδος από τον 10 ο αι. ως τις αρχές του 11 ου αι. χαρακτηρίζεται από ανταγωνισμό ανάμεσα στην κεντρική εξουσία και τους γαιοκτήμονες. Οι αυτοκράτορες προσπαθούσαν να εξασφαλίσουν τις πολιτικές και κοινωνικές ισορροπίες και να περιορίσουν τις καταχρήσεις των δυνατών. Μάλιστα οι αυτοκράτορες του 11 ου αι. στηρίχτηκαν στη «μεσαία αστική» τάξη και χρησιμοποίησαν στον κρατικό μηχανισμό πρόσωπα που δεν ανήκαν στις μεγάλες οικογένειες. («άρτι προκόπτειν αρξαμένους»). Από το 2 ο μισό του 11 ου αι. οι αυτοκράτορες απέτυχαν μπροστά στην αντίδραση της αριστοκρατίας της γης. Μάλιστα οι Κομνηνοί αναδιοργάνωσαν την αυλική ιεραρχία στα δικά τους μέτρα. Τέλος στα χρόνια των Παλαιολόγων η «άρχουσα» τάξη απέκτησε κλειστό και συμπαγή χαρακτήρα. Ποιες γλώσσες επικρατούσαν στη βυζαντινή αυτοκρατορία κατά την πρώιμη περίοδο και πότε τα ελληνικά γίνονται η μόνη επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας; Κατά την πρωτοβυζαντινή περίοδο η αυτοκρατορία ήταν μια πολύγλωσση κοινωνία: 1. Δυτικά λατινικά επίσημη γλώσσα της διοίκησης 2. Ανατολικά i. λατινικά γλώσσα διοίκησης, στρατού, δυτικών εποίκων ii. ελληνικά γλώσσα επικοινωνίας, διεκπεραίωσης επαρχιακής διοίκησης 3. Συρία συριακά 4. Μεσοποταμία, Παλαιστίνη συριακά, αραμαϊκά, αραβικά 5. Αίγυπτος ελληνικά, κοπτικά. Από τον 5 ο αιώνα, με την απώλεια του μεγαλύτερου τμήματος της αυτοκρατορίας στη Δύση, ο ρόλος της λατινικής γλώσσας στην Ανατολή υποβαθμίζεται. Στις αρχές του 7 ου αιώνα τα ελληνικά έγιναν η μόνη επίσημη γλώσσα της αυτοκρατορίας. Στα μέσα του 7 ου αιώνα οι αραβικές κατακτήσεις συντέλεσαν στην απομάκρυνση των πληθυσμών που μιλούσαν συριακά, αραβικά και κοπτικά. Έτσι τα εδάφη της αυτοκρατορίας περιορίστηκαν σε περιοχές ελληνόφωνες, με συνέπεια η ελληνική γλώσσα να υπερέχει και στη δημόσια και στην ιδιωτική ζωή. Πάντως η βυζαντινή κοινωνία πάντα χαρακτηριζόταν από πολυγλωσσία. 5
Ποιες αλλαγές υπέστη η ελληνική καθημερινή γλώσσα του βυζαντινού ανθρώπου και σε ποια ή τι είδους κείμενα διασώζονται δείγματά της; Η ελληνική καθημερινή γλώσσα του βυζαντινού ανθρώπου υπέστη αρκετές αλλαγές: 1. εξαφάνιση ποιότητας φωνηέντων (μακρά βραχέα) 2. παύση προφοράς διφθόγγων 3. συγχώνευση μέσης και παθητικής φωνής 4. εξαφάνιση ευκτικής και δοτικής πτώσης. Δείγματα καθημερινής γλώσσας Αποσπάσματα διαλόγων, όπως ο διάλογος μεταξύ δήμων και αγγελιαφόρου του Ιουστινιανού, ελάχιστοι στίχοι λαϊκών ποιημάτων, μαρτυρίες από παπύρους και επιγραφές. Από ποιους χρησιμοποιήθηκε η διάλεκτος των αττικιστών της ρωμαϊκής περιόδου, ποιας αρχαίας διαλέκτου ήταν εξέλιξη, και γιατί η Εκκλησία είχε αρνητική στάση προς αυτήν; Παράλληλα με την καθομιλουμένη γλώσσα διατηρήθηκαν και γλωσσικά ιδιώματα της αρχαιότητας, όπως η αττική διάλεκτος των αττικιστών της ρωμαϊκής αυτοκρατορικής περιόδου. Η γνώση της αποτελούσε το διακριτικό μιας κοινωνικής και πνευματικής ελίτ. Χρησιμοποιήθηκε κυρίως σε λογοτεχνικά κείμενα και δύσκολα γινόταν κατανοητή. Η στάση της Εκκλησίας απέναντι στην «επιδεικτική» γλώσσα ήταν αρνητική, ενώ πολλοί καλλιεργημένοι κύκλοι πίστευαν ότι είχε μειονεκτήματα. Ποια ήταν η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών βιβλίων ; Η γλώσσα της Αγίας Γραφής και των λειτουργικών βιβλίων ήταν η ελληνιστική κοινή που ήταν κατανοητή από ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού. Ποια οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων εμφανίζονται στον πολεοδομικό σχεδιασμό της Κωνσταντινούπολης και ποια οφείλονται στην επιλογή της ως πρωτεύουσας; Πρώιμη βυζαντινή περίοδος (4 ος -μέσα 7 ου αιώνα) Ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων διατήρησε τον χαρακτήρα των πόλεων της αρχαιότητας. Βέβαια ιστορικές αλλαγές (π.χ. καθιέρωση χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας), συνέβαλαν στην αναδιάταξη πολεοδομικών δομών. Οι καινούργιες πόλεις που ιδρύθηκαν μετά το 324, δείχνουν τάσεις διαφοροποίησης, εξαιτίας μιας νέας νοοτροπίας στον πολεοδομικό σχεδιασμό και στη λειτουργία των αστικών συνόλων. Ο πολεοδομικός σχεδιασμός της Κωνσταντινούπολης 1. ιδανικό στρατηγικό σημείο 2. αύξηση έκτασης παλαιάς πόλης 3. κίνητρα για την αύξηση του πληθυσμού (προνόμιο δωρεάν άρτου και θεαμάτων για το λαό, παλάτια για τις ανώτερες τάξεις) 6
4. ελληνιστική παράδοση φαρδιές λεωφόροι, που πλαισιώνονταν από κιονοστοιχίες, με δευτερεύοντες δρόμους κυκλοφορίας οχημάτων και με άνετα μαγαζιά, στολισμός πόλης με έργα τέχνης, κυρίως περίοπτης γλυπτικής 5. διεύρυνση Ιπποδρόμου και μετατροπή του σε κέντρο δημόσιας ψυχαγωγίας συνδεδεμένο με εκδηλώσεις αυτοκρατορικής εθιμοτυπίας. Δίπλα κτίστηκε το παλάτι της Δάφνης, μπροστά από το παλάτι μια πλατεία, το Αυγουσταίον, κοντά κτίστηκε το κτίριο της Συγκλήτου, ενώ διατηρήθηκαν τα δημόσια λουτρά του Ζευξίππου. 6. η Μέση λεωφόρος οδηγούσε στο Forum του Μ. Κωνσταντίνου. Φαίνεται ότι ο Κωνσταντίνος είχε την πρόθεση να δώσει στη νέα πρωτεύουσα χριστιανικό χαρακτήρα. Μολονότι ο αριθμός των εκκλησιών που ιδρύθηκαν δεν ήταν πολύ μεγάλος και οι αρχαίοι ειδωλολατρικοί ναοί και τα εθνικά κτίρια δεν καταστράφηκαν, εντούτοις η χριστιανική εκκλησία κατέλαβε εξέχουσα θέση στη δομή της νέας πρωτεύουσας. Άλλες σημαντικές πόλεις Αντιόχεια, Νίκαια, Θεσσαλονίκη, Φίλιπποι, Αλεξάνδρεια, Αίγυπτος, Βηρυτός, Έφεσος, Μίλητος, Κόρινθος, Ναϊσσός, Αδριανούπολη, Καισάρεια, Λάρισα, Σίρμιον, Μεσημβρία, Άγκυρα, Μελιτηνή, Δάρας κ.ά. Οικιστικά χαρακτηριστικά των πρώιμων βυζαντινών πόλεων 1. ήταν τειχισμένες 2. διέθεταν οργανωμένο σύστημα δρόμων, με δύο κύριες, φαρδιές λεωφόρους (cardo decumanus), οι οποίες διασταυρώνονταν κάθετα και κατέληγαν στις κεντρικές πύλες της πόλης 3. οι κεντρικές λεωφόροι περικλείονταν με σκεπαστές στοές, κοσμημένες με ψηφιδωτά δάπεδα. Στο πίσω μέρος των στοών υπήρχαν εμπορικά καταστήματα 4. διατήρησαν στοιχεία του παρελθόντος, όπως θέατρα, δημόσια λουτρά, γυμναστήρια, οικοδομήματα, όπου στεγάζονταν δημόσιες υπηρεσίες, αγορές, ενώ οι μεγαλύτερες είχαν και ιππόδρομο 5. οι βασικές ανάγκες διαβίωσης εξυπηρετούνταν από σιταποθήκες, υδραγωγεία και δεξαμενές 6. έξω από τα τείχη υπήρχαν νεκροταφεία, περιβόλια και επαύλεις, ενώ μερικές φορές μια εβραϊκή συνοικία με τη Συναγωγή της. Η μετάβαση από την εθνική θρησκεία στον χριστιανισμό επέφερε αλλαγές στις πόλεις: 1. προσθήκη κεντρικής εκκλησίας με σημαντικό αριθμό διοικητικών κτιρίων και ενδιαιτημάτων 2. πολλαπλασιασμός αριθμού εκκλησιών 3. εγκατάλειψη πολλών ειδωλολατρικών λατρευτικών μνημείων και μετατροπή τους σε χριστιανικές εκκλησίες. 7
Ποιοι ήταν οι curiales και ο ρόλος τους στη διοίκηση των πόλεων; Curiales Η διοικητική οργάνωση των πρωτοβυζαντινών πόλεων συνέχισε τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική παράδοση. Οι αξιωματούχοι των μονάδων αυτοδιοίκησης και συγκεκριμένα οι έπαρχοι των πόλεων στρατολογούνταν από την τάξη των Συγκλητικών. Ταυτόχρονα υπήρχε και το σώμα των βουλευτών των πόλεων (curiales), οι οποίοι αρχικά διορίζονταν από την τάξη των ιππέων, αλλά προς το τέλος του 4 ου αιώνα αποτέλεσαν μια κλειστή, νομικά καθορισμένη κοινωνική ομάδα. Τα μέλη της ομάδας έπρεπε να ήταν μόνιμοι πολίτες της πόλης και να κατέχουν μεσαία ή και μικρή ακίνητη περιουσία. Υποχρεώσεις βουλευτών 1. υπηρετούν στα συμβούλια 2. είχαν συλλογικές αρμοδιότητες στη διαχείριση αστικών υπηρεσιών 3. μεριμνούν για την επισκευή έργων κοινής ωφέλειας, για την καθαριότητα των δρόμων και των αποχετεύσεων, για τη διοργάνωση θεαμάτων, για την επιτήρηση της αγοράς, για κάθε έκτακτη κρατική υποχρέωση 4. τα έξοδα καλύπτονταν από το ταμείο της πόλης, που τροφοδοτούνταν από έκτακτες εισφορές, φόρους, εισοδήματα, αλλά και από τους ίδιους τους βουλευτές Οι βουλευτές επιθυμούσαν να απαλλαγούν από το αξίωμά τους και να αποκτήσουν μια θέση στο δημόσιο ή στη Σύγκλητο, να γίνουν κληρικοί ή καθηγητές, να εγκατασταθούν στην ύπαιθρο ή να εργαστούν στα κρατικά εργαστήρια, άλλοι γίνονταν φυγάδες ή απέφευγαν να παντρευτούν για να μην κληροδοτήσουν το αξίωμά τους. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίστηκε με : 1. απαγόρευση ένταξης των βουλευτών σε δημόσιες ή εκκλησιαστικές υπηρεσίες 2. απαγόρευση πώλησης των περιουσιών Τελικά η συνεχής πίεση οδήγησε στη διάλυση του βουλευτικού αξιώματος. Σε τι διέφερε η αστική από την αγροτική ζωή; Αναφέρετε κατηγορίες ατόμων που ζούσαν στις πρωτοβυζαντινές πόλεις. Πόλεις Οι πόλεις ως κέντρα συγκέντρωσης, μεταποίησης και εξαγωγής προϊόντων αποτελούσαν πόλους έλξης πολλών ανθρώπων Πληθυσμός πόλεων Διοικητικοί και εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι, πλούσιοι γαιοκτήμονες, έμποροι, άνθρωποι των γραμμάτων και του πνεύματος, βιοτέχνες, μαγαζάτορες, ξένοι επισκέπτες, εργάτες, ηθοποιοί, πόρνες, χορεύτριες, ζητιάνοι. Πλεονεκτήματα ζωής στην πόλη σε σχέση με την αγροτική ζωή 1. εργασία 2. άμεση πληροφόρηση για τα κοινά 3. οργανωμένο σύστημα για κάλυψη βασικών βιοτικών ανέσεων (π.χ. δημόσια λουτρά) 4. παροχή διασκεδάσεων (θέατρο, θηριομαχίες, ιππόδρομος, ταβέρνες, πορνεία). Ο χαρακτήρας μιας πόλης προσδιοριζόταν με βάση: 1. τον γεωγραφικό χώρο 2. τις δυνατότητες οδικής επικοινωνίας 8
3. τα οχυρωματικά έργα 4. τις οικιστικές συνθήκες. Έτσι προσδιοριζόταν 1. η φυσιογνωμία 2. η οικονομική ευημερία 3. η πληθυσμιακή σύσταση 4. η συμπεριφορά των κατοίκων μιας πόλης. Πληθυσμός Μια μεγάλη επαρχιακή πόλη είχε περίπου 50000 κατοίκους, ενώ μια μέση από 5000 μέχρι 20000 κατοίκους. Ποιες είναι οι κύριες αιτίες της παρακμής των βυζαντινών πόλεων από τον 7 ο αι. ως τα μέσα του 9 ου αι. -αναφέρετε από ένα συγκεκριμένο παράδειγμα πόλης που παράκμασε εξαιτίας μίας συγκεκριμένης αιτίας. Αίτια παρακμής βυζαντινών πόλεων 1. επιδημίες 2. φυσικές καταστροφές 3. ξένες επιδρομές των Σλάβων και των Αβάρων στα Βαλκάνια και των Περσών στη Μ. Ασία. Παραδείγματα Αθήνα Ο οικισμός περιορίστηκε στην Ακρόπολη, ενώ η εγκατάλειψη της Αγοράς έχει συνδυαστεί με τις σλαβικές επιδρομές στον ελλαδικό χώρο Θεσσαλονίκη Η πόλη, αν και πολιορκήθηκε από τους Σλάβους και τους Αβάρους 5 φορές και πλήγηκε από λοιμούς και πείνα, κατάφερε να επιβιώσει. Δέχτηκε πολλούς πρόσφυγες. Η οικοδομική δραστηριότητα ήταν περιορισμένη, ενώ πολλοί Θεσσαλονικείς του 7 ου αιώνα μάλλον ζούσαν μια αγροτική παρά αστική ζωή. Πόλεις Μικράς Ασίας Ακολούθησαν πορεία παρακμής. Από τις γειτονικές πόλεις προς την πρωτεύουσα μόνο η Νίκαια επέζησε. Οι Σάρδεις, η Πέργαμος και η Άγκυρα μετά τις περσικές επιδρομές εγκαταλείφθηκαν, ενώ τα φρούριά τους συνέχισαν να υπάρχουν. Έφεσος Μετά τις περσικές επιθέσεις η αγορά εγκαταλείφθηκε. Αργότερα κτίσθηκαν καινούργια τείχη. Τα δημόσια κτίρια έχασαν την αρχική λειτουργία τους. Η οικοδομική δραστηριότητα περιορίστηκε. Ποιος είναι ο οικιστικός χαρακτήρας μίας τυπικής πόλης την εποχή της παρακμής της αστικής ζωής; Οικιστικός χαρακτήρας μίας τυπικής πόλης 1. η πόλη αποτελούνταν από οχυρωμένο χώρο 2. τα τείχη κτίζονταν με οικοδομικό υλικό από τα ερείπια προγενέστερων κτιρίων 3. τα αρχαία δημόσια κτίρια είτε εγκαταλείφθηκαν είτε χρησιμοποιήθηκαν από καταπατητές 9
4. οι εκκλησίες διασώθηκαν, αλλά έχασαν την παλαιά τους οντότητα 5. στο κεντρικό κλίτος των βασιλικών κτιζόταν μικρότερη εκκλησία, ενώ τα πλευρικά κλίτη και τα προσκτίσματα χρησιμοποιούνταν για διάφορες λειτουργίες (π.χ. νεκροταφεία) 6. μοναστήρια και κοιμητήρια έγιναν μέρος του οικιστικού πυρήνα 7. τα σπίτια ήταν μικρά και προχειροκατασκευασμένα, με αυλές 8. τα παλαιά υδραγωγεία ήταν εκτός λειτουργίας και η παροχή νερού γινόταν με την κατασκευή μικρών κινστερνών 9. μικρά οικιστικά σύνολα απλώθηκαν εκτός των τειχών με ανεξάρτητο σύστημα παροχής νερού και με στοιχειώδεις ευκολίες. Ποιες πληροφορίες αντλούμε από τα Θαύματα του Αγίου Αρτεμίου για την Κωνσταντινούπολη την περίοδο αυτή; Σύμφωνα με τα Θαύματα του Αγίου Αρτεμίου η Κωνσταντινούπολη: 1. παρέμενε κέντρο εμπορικής και επαγγελματικής δραστηριότητας κατά τη διάρκεια του 7 ου αιώνα 2. το 740 τα τείχη της έπαθαν σοβαρές ζημιές από σεισμό, γι αυτό ο αυτοκράτορας Λέων Γ επέβαλε ειδικό φόρο για την πρόσληψη εργατών 3. μετά το λοιμό του 747 ο πληθυσμός της μειώθηκε σημαντικά, με αποτέλεσμα να γίνει μεταφορά εποίκων από την Ελλάδα και τα νησιά του Αιγαίου 4. γύρω στο 760 η πόλη δίνει την εικόνα εγκατάλειψης και ερήμωσης, ενώ πολλά μνημεία, αγάλματα, ανάκτορα, δημόσια λουτρά κ.ά. είναι καταστρεμμένα 5. η οικοδομική δραστηριότητα περιορίστηκε σε οχυρωματικά έργα και επισκευές ζημιών 6. αλλαγή σημειώνεται κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Θεόφιλου (829-842). Ποιος είναι ο οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων κατά την περίοδο της ανάκαμψης; Οικιστικός χαρακτήρας των βυζαντινών πόλεων 1. δεν απέκτησαν το μνημειακό χαρακτήρα της πρώιμης περιόδου 2. το πολεοδομικό τους σχέδιο δεν στηρίχτηκε σε συγκεκριμένο σχεδιασμό 3. τα σπίτια ήταν κακοκτισμένα, συνωστίζονταν με μεσοτοιχίες σε λαβυρινθώδεις δρόμους ή ήταν κτισμένα διάσπαρτα σε πλήρη αταξία 4. είχαν ιδιωτικό χαρακτήρα, αφού δεν υπήρχαν οργανωμένοι κοινόχρηστοι χώροι και κεντρικές πλατείες 5. τα εμπορικά καταστήματα και τα βιοτεχνικά εργαστήρια αναπτύσσονταν κατά μήκος των στενών δρόμων, ακόμα και σε αυλές σπιτιών 6. δεν υπήρχαν δημόσια λουτρά, θέατρα, αίθουσες συνεδριάσεων, στοές 7. ο ιππόδρομος επέζησε μόνο στην Κωνσταντινούπολη 8. ο μοναδικός τόπος δημοσίων συγκεντρώσεων ήταν η εκκλησία 9. η ζωή είχε διασπαστεί σε γειτονιές, καθεμιά είχε τη δική της μικρή εκκλησία, ενώ από τον 10 ο αιώνα κτίζονταν και ιδιωτικά παρεκκλήσια 10. τα αστικά μοναστήρια ήταν ενταγμένα στο πολεοδομικό χώρο 11. δημιουργήθηκαν κοιμητήρια μέσα στις πόλεις, κυρίως στους περιβόλους των εκκλησιών 10
12. οι οχυρώσεις ακολούθησαν καθορισμένο σχεδιασμό εκμεταλλευόμενες το έδαφος και τις προγενέστερες οχυρώσεις: υπήρχε μια οχυρωμένη ακρόπολη, με στρατιωτικό χαρακτήρα, η οποία χωριζόταν από τον οικισμό με τείχος 13. η μέριμνα της κεντρικής διοίκησης για την αντιμετώπιση πρακτικών θεμάτων ήταν συστηματικά οργανωμένη. Ποιες αλλαγές παρατηρούνται στη διοίκηση, στην οικονομία και στην κοινωνική διαστρωμάτωση; Διοίκηση 1. το σώμα των βουλευτών είχε αφανιστεί 2. το αξίωμα του επάρχου του πραιτωρίου είχε εκλείψει από τον 8 ο αιώνα 3. η Βουλή των πόλεων καταργήθηκε 4. υποβαθμίστηκε ο ρόλος της Εκκλησίας στην άσκηση κοινωνικής πολιτικής, εξαιτίας της αστικής συρρίκνωσης και της αυτονομίας των μοναστηριών 5. ο διοικητής του θέματος με τη βοήθεια πολιτικών υπαλλήλων είχε και πολιτικά καθήκοντα (επιβολή τάξης, προστασία πολιτών, συντήρηση δρόμων, δημόσια έργα) 6. κατά τον 11 ο και 12 ο αιώνα παρατηρούνται μορφές αυτοδιοίκησης: ύπαρξη άρχοντα, με δικαιοδοσίες ελέγχου της αγοράς. Οικονομική κατάσταση και σύνθεση της κοινωνίας : 1. οι πόλεις γίνονται πόλος έλξης 2. σταδιακή εγκατάσταση ξένων εμπόρων στις πόλεις (Ρώσοι, Βενετοί, Γενουάτες κ.ά.) 3. ήρθε στο προσκήνιο η «μέση αστική τάξη» (έμποροι, επαγγελματίες, βιοτέχνες), η οποία με τις δραστηριότητές της προσδιορίζει την οικονομική και οικιστική φυσιογνωμία της πόλης. Ποια ήταν η οικιστική διαμόρφωση των υστεροβυζαντινών πόλεων, ιδιαίτερα των πόλεων-κάστρων; Χαρακτηριστικά υστεροβυζαντινών πόλεων 1. υπήρχε στενότητα χώρου 2. οικοδομήθηκαν σε σημεία όπου η φυσική διαμόρφωση του εδάφους διευκολύνει την άμυνα, δηλαδή σχηματίστηκαν σε βραχώδεις, δυσπρόσιτους λόφους 3. οι συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων δεν ήταν άνετες 4. οι κοινόχρηστοι χώροι ήταν στενοί και περιορισμένοι 5. υπήρχε η αίσθηση ασφάλειας σε συνδυασμό με την ύπαρξη ισχυρών τειχών. Οι πόλεις διακρίνονται σε δύο διαμορφωμένα υποσύνολα: 1. η άνω πόλη: i. καταλάμβανε τα υψηλότερα και ασφαλέστερα σημεία ii. αποτελούσε χώρο ενδιαίτησης των πλουσιοτέρων κατοίκων iii. εκεί ήταν το διοικητικό κέντρο της πόλης (π.χ. κατοικία τοπικού διοικητή, οικήματα δημοσίων υπαλλήλων, αποθήκες, εργαστήρια κ.λπ.) iv. στην κορυφή βρισκόταν η ακρόπολη, το έσχατο αμυντικό στήριγμα. 2. κάτω πόλη: 11
i. ασκούνταν οι κύριες οικονομικές, πνευματικές, θρησκευτικές κ.ά. δραστηριότητες ii. βρίσκονταν η αγορά, οι εκκλησίες, το λιμάνι, οι οδικοί άξονες iii. κατοικούσαν τα αστικά στρώματα iv. σε ιδιαίτερες συνοικίες κατοικούσαν αλλοεθνείς ή αλλόθρησκοι (Ιταλοί έμποροι είχαν πετύχει την τείχιση της συνοικίας τους σε ορισμένες πόλεις π.χ. Κωνσταντινούπολη, Τραπεζούντα λόγω του αποικιοκρατικού χαρακτήρα της παρουσίας τους) Τι είδους οικήματα διασώζονται σε πόλεις όπως ο Μυστράς και η Μονεμβασιά ; Σώζονται αρκετά παραδείγματα οικημάτων σε πόλεις όπως ο Μυστράς, η Μονεμβασιά, το Μουχλί. Πρόκειται για κατοικίες αριστοκρατών ή εμπόρων, κατασκευασμένες από ανθεκτικά οικοδομικά υλικά. Αναπτύσσονται σε ύψος δύο ορόφων. Όταν είναι κτισμένες σε επικλινή εδάφη, ακολουθούν την ομαλή κλίση της πλαγιάς του λόφου. Τα πλούσια σπίτια διέθεταν ιδιωτικές στέρνες, μικρούς κήπους και ιδιωτικά παρεκκλήσια. Χαρακτηριστικά είναι δύο αρχοντικά στον Μυστρά, του Λάσκαρη και του Φραγκόπουλου. Σ αυτά ο ένας όροφος στέγαζε βοηθητικούς χώρους, ενώ ο δεύτερος χρησίμευε ως κατοικία της οικογένειας. Ποια ήταν τα διοικητικά χαρακτηριστικά των υστεροβυζαντινών πόλεων ; Το πολιτικό και διοικητικό καθεστώς των υστεροβυζαντινών πόλεων χαρακτηρίζεται από: 1. αυξημένη πολιτική και διοικητική αυτονομία 2. εμφάνιση δεσποτών, τοπικών αρχόντων με χαλαρή εξάρτηση από την αυτοκρατορική εξουσία σε περιοχές σημαντικές, αλλά γεωγραφικά αποκομμένες από την πρωτεύουσα 3. μετατόπιση της εξουσίας στα χέρια τοπικών ισχυρών αριστοκρατικών οικογενειών που έλεγχαν τη διακυβέρνηση και την οικονομία της περιοχής (π.χ. Μονεμβασιά, Αθήνα) Ιδιαίτερα Οι αποκαλούμενες «πόλεις-κάστρα» που ήταν κτισμένες σε στρατηγικά σημεία, προστατεύονταν από ισχυρά τείχη και έντονη στρατιωτική παρουσία, γεγονός που απέτρεπε την εκδήλωση επαναστατικών κοινωνικών κινημάτων, ήταν σε θέση να αψηφούν τις αυτοκρατορικές διαθέσεις. Αντίθετα σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας, όπου το αστικό στοιχείο ήταν ισχυρότερο και συνειδητοποιημένο, όπως η Θεσσαλονίκη ή η Αδριανούπολη, εκδηλώθηκαν έντονες κοινωνικές συγκρούσεις, με χαρακτηριστικότερη αυτή των Ζηλωτών στη Θεσσαλονίκη (1342-1349). Πώς διαμορφώθηκε η κοινωνική και οικονομική σύνθεση του υστεροβυζαντινού κόσμου; Μεταξύ του πληθυσμού υπήρχαν διοικητικοί αξιωματούχοι, στρατιωτικοί, μοναχοί, άνθρωποι του πνεύματος, έμποροι, βιοτέχνες, εργάτες, καθώς και ξένες 12
πληθυσμιακές ομάδες που προστέθηκαν και σταδιακά κατόρθωσαν να ελέγχουν το εξωτερικό εμπόριο της αυτοκρατορίας, χάρη στην παραχώρηση προνομίων κυρίως στις ιταλικές εμπορικές παροικίες του κράτους. Εξαίρεση αποτελούσε η Μονεμβασιά. Ανάμεσα στον 13 ο και τον 15 ο αι. οι αριστοκράτες απέκτησαν μεγαλύτερη οικονομική δύναμη χάρη στην παραχώρηση προνομίων, όπως κρατικά αξιώματα, γη και δυνατότητα είσπραξης φόρων από τους Παλαιολόγους. Τότε τα μεσοαστικά και μικροαστικά στρώματα εκδήλωσαν ριζοσπαστικές κοινωνικές επαναστάσεις με πιο χαρακτηριστικές αυτές της Θεσσαλονίκης και της Αδριανούπολης. Στον περίγυρο των πόλεων ζούσαν οι αγρότες, που σταδιακά μετατράπηκαν σε πάροικους, εξαιτίας των συχνών δωρεών γης σε ευνοούμενους συνεργάτες των αυτοκρατόρων και σε μονές. 13