Σύνοψη του προγράμματος EU Kids Online: Τελική Έκθεση

Σύψη τυ πγάμμτς EU Kids Online: Τεική Έκθεση Sonia Livingstone and Leslie Haddon Συτιστής, EU Kids Online London School of Economics and Political Science ύις 2009 www.eukidsonline.net Εισγωγή Κθώς τ 75% τω πιδιώ στη Ευώπη χησιμπιύ τ διδκτυ, κάπιι τυς επικτύ ως εύς ειδήμες, εώ άι ησυχύ ότι ει ευάωτ σε έες μφές κιδύυ. Η διμόφωση πιτικώ πκειμέυ εξισπηθύ ι στόχι, φεός, της μεγιστπησης τω ευκιιώ ξιπησης τυ διδικτύυ κι, φετέυ, της εχιστπησης τω κιδύω πό τη χήση τυ, πϋπθέτει μι πσέγγιση βσισμέη σε εμπειική έευ. Χημτδτύμε πό τ Κιτικό Πόγμμ Safer Internet plus, τ EU Kids Online (2006-9) ει έ θεμτικό δκτυ, τ π εχε ως στόχ ετπσει κι συγκει εευητικά δεδμέ κι διτυπώσει συμπεάσμτ πό τη ε εξεξει έευ με θέμ τ πιδιά κι τις διδικτυκές τεχγες στη Ευώπη. Εευητικές μάδες πό 21 Ευωπϊκές χώες επεέγησ με κιτήι τη διφετικότητ τω εευητικώ δεδμέω μετξύ τω χωώ κι τ εύς της εευητικής δστηιότητς. Οι χώες πυ συμμετέχυ ει: Αυστ, Βέγι, Βυγ, Δ, Εάδ, Εσθ, Γ, Γεμ, δ, σδ, σπ, τ, Κύπς, Μεγάη Βετ, Νβηγ, Οδ, Πω, Πτγ, Σβε, Συηδ, Τσεχ. Τ πσι άυσης πυ υιθέτησε τ δκτυ βσστηκε στ διχωισμό τυ εευητικύ πεδυ σε τμικό (με επκετ τ πιδ) κι εθικό (μκ-κιωικό) εππεδ. Η άυση εφμόστηκε στη βάση της διμόφωσης κι διεεύησης εευητικώ εωτημάτω κι υπθέσεω εγσς πυ στχεύυ στη διτύπωση πτάσεω σχετικά με τη χάξη πιτικώ. Οι συγκσεις τόσ στ τμικό όσ κι στ δικτικό εππεδ έβ υπόψη τ γεικότε πσι ζωής κι άπτυξης τω πιδιώ. Οι στόχι τυ πγάμμτς ήτ: Ν ετπσει κι ξιγήσει εευητικά δεδμέ σχετικά με τη χήση τυ Ίτεετ πό τ πιδιά, σημειώτς τ κεά στη σχετική έευ. Ν εξετάσει τις συιστώσες τις έευς πυ συγκτύ τη μεθδγ της έευς τυ συγκεκιμέυ πεδυ κι ετπσει τις κύτεες μεθγικές πκτικές. Ν συγκει τ εευητικά δεδμέ σε ευωπϊκό εππεδ πσδιζτς τις μιότητες κι τις διφές άμεσ στις χώες. Ν υπβάει πτάσεις γι τη χάξη πιτικώ σχετικά με τη πώθηση σφέστεης χήσης τυ Ίτεετ στη βάση τω εευητικώ ευημάτω. Τ εευητικά δεδμέ 1 Τ δκτυ έχει γώσει σε μ πσβάσιμη κι διθέσιμη πς χήση γι τ κιό «Βάση Δεδμέω» όες τις εμπειικές έευες πυ έχυ πγμτπιηθε κι κτγφε σε Ευωπϊκό εππεδ, δεδμέυ ότι πηύ κάπι πιτικά κιτήι. Η βάση πειμβάει δεδμέ πό 390 έευες. Όπως δικετι στη Εικό 1, ι έευες ει άισ κτεμημέες στ ευωπϊκό χώ, με 1 Staksrud, E., Livingstone, S., Haddon, L., and Ólafsson, K. (2008) What do we know about children s use of online technologies? 2 nd ed, London: LSE. Στ www.eukidsonline.net κι στις εευητικές εκθέσεις κάθε χώς. 1

τις πεισσότεες έχυ πγμτπιηθε στη Γεμ, τη Μεγάη Βετ κι τη Δ κι τις ιγότεες στη Κύπ, τη Βυγ, τη Πω, τη σδ, τη Σβε κι τη δ. Πά τη ύπξη ξιόγης έευς όσ φά τη πόσβση κι χήση τυ διδικτύυ, η υπάχυσ γώση σχετικά με τ πεδ έχει πά κεά, κυως σε σχέση με ισμέ εδη κιδύω, με τ μικότεης ηικς πιδιά κι με τις έες/κιητές τεχγες. Εικό 1: Αιθμός τω μεετώ πυ ετπστηκ σε κάθε χώ (πυκωδικπιημές) Τξιόμηση τω ευκιιώ ξιπησης τυ διδικτύυ κι τω κιδύω γι τ πιδιά Πκειμέυ γει η άυση τω διθέσιμω εευητικώ δεδμέω, ι ευκιες ξιπησης τυ διδικτύυ κι ι κδυι γι τ πιδιά τξιμήθηκ σύμφω με τ ό τυ πιδιύ στη διδικτυκή επικιω κθώς κι τ θέμτ ή ξες πυ πσχύ κυως τη χάξη πιτικώ (Πκς 1). Πά τις εμφες δυσκες ισμύ κι ηεπικάυψης, πδεχτηκε ότι έχυ διεξχθε πεισσότεες έευες σε σχέση με τη πόσβση κι χήση τυ Ίτεετ, πά σχετικά με τυς διδικτυκύς κιδύυς, ι πι πτεύ τικεμε μεέτης μό γι τ έ ττ όω τω εευώ. Εάχιστες έευες πειμβάυ θέμτ πυ φύ τυς γες. Υπάχυ πεισσότεες έευες γι τυς γες στις χώες όπυ έχει διεξχθε μεγάς ιθμός εευώ, πά σε υτές με μικότεη εευητική δστηιότητ. Οι έευες γι τυς διδικτυκύς κιδύυς ει σχετικά ισκτεμημέες όσ φά τυς κιδύυς γύω πό τ πειεχόμε, τις επφές κι τ χειισμό τυ διδικτύυ. Λγες μό μεέτες εξετάζυ τυς διδικτυκύς κιδύυς γι τ μικότεης ηικς πιδιά. 2

Πειεχόμε: Τ πιδ ως πδέκτης Επφές: Τ πιδ ως συμμετέχω Χειισμός: Τ πιδ ως πγωγός υικύ Ε Υ Κ Εκπιδευτική μάθηση κι ψηφικός φβητισμός Εκπιδευτικές πηγές Επφή με άυς με πόμι εδιφέτ Αυτόβυη ή συμπκτική μάθηση Α Ρ Ε Ε Σ Συμμετχή κι πιτική δστηιπηση Δημιυγικότητ κι υτέκφση Τυτότητ κι κιωική επφή Σφιική εημέωση Πικι πηγώ Συμβυές (πσωπικές/υγες/ σχετικά με τ σεξ, κτ.) Συγές μετξύ μάδω εδιφέτς Πόσκηση/έμπευση γι δημιυγ ή συμμετχή Κιωική δικτύωση (networking), κιές εμπειες με άυς Συγκεκιμέες μφές πιτικής συμμετχής Δημιυγ διδικτυκύ πειεχμέυ Έκφση τυτότητς Κ Ν Δ Υ Εμπευμτπησ η Διφήμιση, κτιγισμός πό διφημιστικά μηύμτ (spam), χηγ Πκύθηση/συγκέτωσ η πσωπικώ πηφιώ Τζόγς, πάμ κτέβσμ πγμμάτω, πάμη ππηση πγμμάτω (hacking) Ν Ο Επιθετικότητ Σεξ Βι/κτάη/πσ βητικό πειεχόμε Πγφικό/κτάη σεξυικό πειεχόμε Εκφβισμός, πεόχηση ή πκύθηση Συάτηση με ξέυς, ππάηση Εκφβισμός ή πεόχηση κάπιυ άυ Δημιυγ/έβσμ πγφικύ υικύ Αξες Ρτσιστικές πηφες/ιδέες (π.χ. κωτικά) Αυττυμτισμός, ππάηση Πηφες ή πώθηση ιδεώ, πχ. γι τη υτκτ ή γι τη υπστήιξη της εξς Πκς 1: Τξιόμηση τω διδικτυκώ ευκιιώ κι κιδύω γι τ πιδιά Τ πσι της έευς 2 Η κιωική έευ επηεάζετι πό διάφυς κιωικύς κι πιτικύς πάγτες, στυς πυς συμπειμβάτι ι κτικές πσπάθειες στήιξης της διάδσης κι χήσης τυ διδικτύυ, ι πσπάθειες πώθησης της χήσης τυ στ σχε κι η εεγπηση σε θέμτ δημσυ εδιφέτς. Σε ισμέες χώες, ιδιτε σε εκεες πυ πέκτησ πόσβση στ διδκτυ πι πόσφτ, η ΕΕ έχει θέσει σε πτειότητ τη τζέτ της έευς σχετικά με τ πιδιά κι τ διδκτυ, εώ ι εθικές κυβεήσεις κυθύ σε πι γό υθμό. Σε ευωπϊκό εππεδ, ιθμός τω πεπιστημω σε μι χώ, πς ει τστιχς τυ εθικύ πηθυσμύ, ει ές κός ά όχι επχής δεκτης τυ ιθμύ τω εευώ 2 Stald, G. and Haddon, L. (2008) Cross-cultural contexts of research: factors influencing the study of children and the internet in Europe, London: LSE. Στ www.eukidsonline.net, κι στις εκθέσεις σχετικά με τη έευ ά χώ. 3

πυ έχυ διεξχθε πάω στη χήση τυ διδικτύυ πό τ πιδιά. Η διεξγωγή εευώ ει πι διευυμέη στ κάτη πυ πέκτησ διδεδμέη πόσβση στ διδκτυ ωτε. Η σχέση μετξύ χημτδότησης κι τυ ιθμύ ή τυ εδυς τω εευώ πυ διεξάγτι σε ευωπϊκό εππεδ δε ει ύτε ξεκάθη ύτε συστημτική. Ωστόσ, τ χμηά εππεδ έευς σε κάπιες χώες τκύ τη εξάτησή τυς πό δημόσιες πηγές χημτδότησης. Στ πεισσότε κάτη, ι κυβεήσεις κι η βιμηχ ει ι κύιι χημτδότες της έευς: πεπυ τ μισό υτής της χημτδότησης, τ πφά έευ πυ πάω στυς κιδύυς. φιθωπικά ιδύμτ, ΜΚΟ, μθετικά όγ, εευητικά ιστιτύτ κι η ΕΕ χημτδτύ πύ ιγότεες έευες, πό πυ υτές ει πύ πιθό σχύτι με τ θέμ τω διδικτυκώ κιδύω. Σε χώες όπυ η χήση τυ διδικτύυ πό τ πιδιά ει υψηότεη, η κάυψη πό τ μέσ εημέωσης πζει σημτικό ό στ στέψει τ εδιφέ τω εευητώ σε ζητήμτ σφάεις κι εγήγσης φικά με τυς κιδύυς. Η πειψηφ τω δημσιευμάτω τυ Τύπυ σχετι πύ πεισσότε με τυς κιδύυς πά με τις ευκιες ξιπησης τυ διδικτύυ πό τ πιδιά: πεπυ τ δύ-ττ όω τω δημσιευμάτω φέτ στυς κιδύυς, εώ ιγότε πό έ πέμπτ έκ φά στις ευκιες ξιπησης τυ Ίτεετ. Βσικά εευητικά ευήμτ Η χήση τυ διδικτύυ πό τ πιδιά συεχζει υξάετι, κι ιθμός τω γέω πυ χησιμπιύ επσης τ διδκτυ ει σχεδό δις με τω πιδιώ. Οι διφές με βάση τ φύ φετι ότι μβύτι, ά ι κιωικ-ικμικές ισότητες εξκυθύ ει σημτικές στις πεισσότεες χώες. Η ιεάχηση τω κιδύω στυς πυς εκτθετι τ πιδιά ει πόμι άμεσ στ ευωπϊκά κάτη, με τη δημσιπηση πσωπικώ πηφιώ πτεε τη πι ιψκδυη δστηιότητ, εώ η δι ζώσης επφή με διδικυκύς φυς ει ιγότε διδεδμές ά πι ύπυς κδυς. Τ πιδιά πό ικγέειες χμηότευ κιωικ-ικμικύ επιπέδυ ει πεισσότε εκτεθειμέ στυς διδικτυκύς κιδύυς. Τ γόι ει πι πιθό εκτεθύ σε διδικτυκύς κιδύυς ή εμπκύ σε ιψκδυες δστηιότητες ως πγωγ πειεχμέυ, εώ τ κτσι επηεάζτι πεισσότε πό κιδύυς σχετικύς με τ πειεχμέ κι τη επικιω τυς στ διδκτυ. Υπάχει θετικός συσχετισμός μετξύ χήσης κι κιδύω: ι χώες της Βόεις Ευώπης τευ ει χώες «υψηής χήσης κι υψηύ κιδύυ», εώ ι χώες της Ατικής Ευώπης «έες στη χήση, έες στυς κιδύυς». Αγές στ χκτηιστικά τω πιδιώ πυ χησιμπιύ τ διδκτυ 3 Οι έευες τυ Ευβόμετυ τυ 2005 κι 2008 στ πσι τυ Πγάμμτς Safer Internet δεχυ ότι η χήση τυ διδικτύυ πό τ πιδιά συεχζει υξάετι. Τ 2005 τ 70% τω πιδιώ ηικς 6-17 στη ΕΕ τω 25 χησιμπιύσ τ διδκτυ. Μέχι τ 2008, ιθμός υτός υξήθηκε στ 75% κτά μέσ ό, κι υπήξε μική ή κι κθόυ ύξηση μετξύ τω εφήβω. Η πι ξισημεωτη ύξηση έγιε στ πιδιά μικότεης ηικς μέχι τ 2008, τ 60% τω πιδιώ ηικς 6-10 ετώ χησιμπιύσ τ διδκτυ. Ωστόσ, τ μεγύτε μές της υπάχυσς εευητικής δστηιότητς επικετώετι στυς εφήβυς πά στ μικότε πιδιά. Η μεγύτεη ύξηση στη χήση τυ διδικτύυ πτηετι στις χώες της Κετικής κι Ατικής Ευώπης πυ ετάχθηκ πόσφτ στη ΕΕ. Με ά όγι, ι χώες στις 3 Hasebrink, U., Livingstone, S., Haddon, L., & Olafsson, K. (Eds.) (2009) Comparing Children's Online Opportunities and Risks across Europe (2 nd edition). Στ www.eukidsonline.net, κθώς κι στις εκθέσεις τω εευητικώ ευημάτω κάθε χώς. 4

πες η χήση ήτ χμηή τ 2005 πυσσ τη μεγύτεη ύξηση τ τεευτ χόι, ε μέει όγω τυ «κεσμύ» τ π εμφάισ ισμέες χώες. Ωστόσ, τ μεγύτε μές της υπάχυσς εευητικής δστηιότητς επικετώετι στις χώες όπυ τ διδκτυ ει ήδη διδεδμέ πά στις χώες όπυ η χήση τυ ει κόμ πόωη. Μι κόμη ετυπωσική γή πό τ 2005 στ 2008 ει ότι ιθμός τω γιώ πυ χησιμπιύ τ διδκτυ ει δις με υτό τω πιδιώ, τέπτς τη πηγύμεη τάση κτά τη π ι έφηβι κυως υπεέβι σε ιθμό τυς εηκυς στη χήση τυ διδικτύυ. Πό υτά, τ πιδιά μπύ κόμη θεωηθύ «πωτπόι» όσ φά τη πσότητ κι πιότητ της χήσης. Τ 2008, τ 85% τω γιώ με πιδιά 6-17 ετώ έχυ χησιμπιήσει κάπι στιγμή τ διδκτυ, μι σημτική ύξηση πό τ 66% τυ 2005. Τ 2005 πεισσότε πιδιά χησιμπιύσ τ διδκτυ πά γες, ά υτό δε ισχύει πέ. Πάγμτι, στη ΕΕ τω 27, μό τ 9% τω πιδιώ 6-17 ετώ χησιμππιε τ διδκτυ τη στιγμή πυ ι γες τυς δε τ χησιμπιύ. Υπάχυ, επμέως, πειισμέες εδεξεις ότι τ πιδιά ει «ι γηγεες τυ ψηφικύ κόσμυ», εφόσ ι γες γτι εξσυ κ με τυς εφήβυς (κι ήτ ήδη κύτει πό τ μικότε πιδιά). Μ στη Εσθ, τη Πω, τη Σβε, τη Μάτ, τη Ουγγ, τη Λιθυ, τη Σβκ, τη Πτγ κι τη Ρυμ, τ πιδιά χησιμπιύ τ διδκτυ πεισσότε πό τυς γες όες χώες όπυ τ διδκτυ ει σχετικά πόσφτ. Η άυση της χήσης τυ διδικτύυ ά ηικ δεχει ότι η χήση υξάετι κάθε χό κθώς τ πιδ μεγώει σε ηικ κι στθεπιετι στη ηικ τω 10-11 ετώ. Τ 2005, υτή η στθεπηση δε εχότ πι τ 12-13 έτς. Βθιά ιζωμέες ισότητες μετξύ τω φύω μπε υπχωύ, ά ι κιωικ-ικμικές ισότητες πμέυ στις πεισσότεες χώες. Κθώς τ μεγύτε μές της έευς, ιδιτε η μη κδημϊκή έευ, ει πστική, ει πι πτεεσμτική στη κτγφή της συχότητς κι κτμής τω δστηιτήτω τω πιδιώ ά τ πηθυσμό πά στη άδειξη τω εμπειιώ ή ππτικώ τω διω τω πιδιώ μέσ στ ευύτε πειβά τυς. Υπάχει σημτική έευ σχετικά με τη χήση τυ διδικτύυ πό τ πιδιά, κθώς κι γι τ διδικτυκά τυς εδιφέτ κι δστηιότητες. Λιγότεες έευες σε κάθε χώ σχύτι με τη μάθηση, τις ικότητές τυς, τις πγητεύσεις τυς, τις σττηγικές ζήτησης, δημιυγικές δστηιότητες, τη πιτική τυς κιητπηση ή τις πκτικές πυ χησιμπιύ γι τπεξέχτι στυς κιδύυς ή πσττεύτι πό υτύς. Επ τυ πότς, υπάχυ πύ γ συγκσιμ εευητικά δεδμέ σε δικτικό εππεδ σχετικά με τη ξιπηση τω ευκιιώ ξιπησης τυ διδικτύυ πκειμέυ διευκυθύ δικτικές συγκσεις σε ευωπϊκό εππεδ. Σύγκιση τω διδικτυκώ κιδύω στυς πυς εκτθετι τ πιδιά Σε ευωπϊκό εππεδ, πά τις σημτικές διφπιήσεις μετξύ τω χωώ, τ υπάχτ στιχε υπδεικύυ ότι γι τυς εφήβυς πυ χησιμπιύ τ διδκτυ, η ιεάχηση τω κιδύω πυ τιμετωπζυ ει κετά πόμι άμεσ στις ευωπϊκές χώες. Η δημσιπηση πσωπικώ πηφιώ ει η πι ιψκδυη συμπειφά κυθύμεη πό τη πκύθηση πγφικύ υικύ. Έπετι η πκύθηση βιυ ή κτάηυ υικύ. Τ πέσυ θύμτ πεόχησης ή εκφβισμύ (cyberbullying) ει τέττς πι διδεδμές κδυς. Ακυθε η πόσηψη επιθύμητω σεξυικώ σχω, εώ ι δι ζώσης συτήσεις με διδικτυκύς φυς ει ιγότε διδεδμές κι μγυμέως πι ύπυς. Σε πές χώες υπάχυ εδεξεις ότι γύω στ 15%-20% τω εφήβω πυ χησιμπιύ τ διδκτυ, φέυ ότι σ έ βθμό σττώτι, ησυχύ ή ιώθυ ότι πειύτι στ διδκτυ. Αυτό ει εδεικτικό γι τ πσστό τω εφήβω γι τυς πυς ι κδυι πκύ ββεές συέπειες. Α κι ι γες υψηότεης κιωικ-ικμικής στάθμης ει πι πιθό πέχυ στ πιδιά τυς πόσβση στ Ίτεετ πό εκευς με χμηότεη, φετι ότι τ πιδιά πό 5

ικγέειες χμηότευ στάτυς ει πι εκτεθειμέ σε διδικτυκύς κιδύυς. Υπάχυ κόμη διφές μετξύ τω φύω όσ φά τυς κιδύυς, κθώς τ γόι ει πι πιθό έθυ τιμέτωπ (ή δημιυγήσυ) κιδύυς πυ σχετζτι με τη πγωγή υικύ, εώ τ κτσι επηεάζτι πεισσότε πό κιδύυς σχετικά με τ πειεχμέ κι τις διδικτυκές επφές. Τές, φετι ότι ι έφηβι μεγύτεης ηικς τιμετωπζυ πεισσότευς διδικτυκύς κιδύυς πό τ πιδιά μικότεης ηικς, κι τ εώτημ πώς τ μικότε πιδιά τπεξέχτι στυς κιδύυς έχει πύ γ πσχήσει τη έευ. Οι χώες τξιμήθηκ με γώμ τ βθμό χήσης τυ Ίτεετ πό τ πιδιά κι τ βθμό ύπξης διδικτυκώ κιδύω. Η τξιόμηση τω χωώ σε χώες «υψηύ κιδύυ» (δη. πάω πό τ Ευωπϊκό μέσ ό), «μέσυ κιδύυ» (δη. κτά στ ευωπϊκό μέσ ό) ή «χμηύ κιδύυ» (δη. κάτω πό τ ευωπϊκό μέσ ό) ει έ σχετικό κιτήι βσισμέ στ ευήμτ πό τη άυση τω υπάχυσω εευώ. Η άυση υπέδειξε ότι υπάχει θετικός συσχετισμός μετξύ χήσης κι κιδύω, με τις χώες της Βόεις Ευώπης τευ ει «υψηής χήσης, υψηύ κιδύυ» κι τις χώες της Ατικής Ευώπης «έες στη χήση, έες στυς κιδύυς» (Πκς 2). Η χήση τυ Ίτεετ πό τ πιδιά Βθμός Επφής με Διδικτυκύς κιδύυς Χμηός (< 65%) Μέσς (65%-85%) Υψηός (> 85%) Χμηός τ Κύπς Γ Γεμ Μέσς Εάδ Αυστ Βέγι δ σπ Πτγ Δ Συηδ Υψηός Βυγ Τσεχ Εσθ σδ Μεγάη Βετ Νβηγ Οδ Πω Σβε Πκς 2: Τξιόμηση τω χωώ κτά πσστό χήσης τυ Ίτεετ πό τ πιδιά κι διδικτυκώ κιδύω. Ατιμετώπιση τω κιδύω Δε υπάχει μφω σχετικά με τ τι σημει «τιμετωπζει» κες διδικτυκύς κιδύυς ή ει «ευέικτς» πέτι σ υτύς, ύτε μεγάη εξειδκευση ως πς τ πώς υτό μπε μετηθε. Οι τιδάσεις τω πιδιώ στυς διδικτυκύς κιδύυς φετι πικυ: κάπι γύ τ πόβημ, ά εέγχυ τη ξιπιστ της ιστσεδς ή τη κτγγέυ στ διδκτυ, μιύ σε κάπι φ ή (πι σπάι) γιό γι υτό. Σε κάπιες πειπτώσεις, τ πόβημ ξύετι κθώς τ πιδιά διβιβάζυ μηύμτ ή 6

πτύ με επιθετικότητ. Οι τιδάσεις υτές δε έχυ κόμη εευηθε συστημτικά κι η πτεεσμτικότητά τυς δε έχει ξιγηθε. Σε γεικές γμμές, φετι ότι ι δεξιότητες τω πιδιώ σχετικά με τη χήση τυ διδικτύυ υξάτι με τη ηικ. Οι δεξιότητες υτές ει πιθό πειμβάυ τις ικότητες τυ πιδιύ πσττεύσει τ ευτό τυ πό διδικτυκύς κιδύυς, κι, κτά πάδξ σως τόπ, υτό τ θέμ έχει πύ γ εευηθε. Ωστόσ, υπάχυ κόμη δυσκες στη μέτηση τω δεξιτήτω τυ διδικτύυ, κι πειισμέη διθέσιμη συγκιτική έευ σχετικά με τις πόψεις τω πιδιώ γι υτό. Γι πάδειγμ, τ γόι συχά υπστηζυ ότι ει πι επιδέξι πό τ κτσι, ά υτό δε έχει εμπειικά διεευηθε κόμη. Πύ γ πάγμτ γωζυμε γι τ πώς ξιγύ τ πιδιά τις ιστσεδες, πως πφσζυ τι ει ξιόπιστ, πως τπεξέχτι σε ό,τι ει πβημτικό κι πως τπκτι σε ό,τι ει επικδυ. Φετι ότι υπάχυ διφές ά χώ στ τόπ τιμετώπισης τω κιδύω. Οι τιήψεις τω πιδιώ σχετικά με τις ικότητες τυς τιμετωπζυ τυς διδικτυκύς κιδύυς (όπως κτγάφηκ πό τυς γες σε διφετικές χώες, σύμφω με τ Ευωβόμετ τυ 2005) πκύπυ ότι τ πιδιά υπστηζυ ότι έχυ διευυμέες ικότητες στη Αυστ, τ Βέγι, τη Κύπ, τη Δ, τη Γ, τη Γεμ, κι τη Μεγάη Βετ. Πειισμέες ικότητες υπστηζυ ότι έχυ τ πιδιά στη Βυγ, Εσθ, Εάδ, Πτγ κι σπ (σε εδιάμεσ εππεδ ει η Τσεχ, η δ, η Πω, η Σβε κι η Συηδ). Γική πέμβση στη χήση τυ διδικτύυ πό τ πιδιά Τ Ευωβόμετ τυ 2008 κτέγψε ότι ι γες τω πιδιώ 6-17 ετώ στη ΕΕ τω 27 ήτ κετά ή πύ ήσυχι γι τ τ πιδ τυς βέπει κτάη ή βι πειεχόμε (65%), πέσει θύμ ππάησης (online grooming) (60%), πει πηφες σχετικά με τόπυς υττυμτισμύ ή υτκτς ή με τη εξ (55%), πέσει θύμ διδικτυκύ εκφβισμύ πό ά πιδιά (54%), πμώετι πό τυς άυς θώπυς (53%) κι πκύπτει πσωπικές/ιδιωτικές πηφες στ διδκτυ (47%). Τ έ τέττ τω γιώ ησυχύ γι όυς υτύς τυς κιδύυς. Κι ι γες ησυχύ πεισσότε γι τ κτσι κι τ πιδιά μικότεης ηικς (πόυ πυ, όπως εδμε πι πάω, τ γόι κι ι έφηβι έχτι τιμέτωπι με τυς διυς ή κι πεισσότευς κιδύυς). Οι δικτικές διφές πυ πτηύτι σχετζτι επσης με τ βθμό διεσδυσης τυ διδικτύυ: ιγότε πιδιά χησιμπιύ τ διδκτυ σε μι χώ, ι γες ησυχύ πεισσότε (όχι ιγότε). Ει ξισημεωτ ότι ι γες στη Γ, τη Πτγ, τη σπ κι τη Εάδ (όες χώες όπυ τ πιδιά χησιμπιύ ιγότε τ Ίτεετ) ησυχύ πύ πεισσότε πό τυς γες σε χώες υψηής χήσης όπως η Δ κι η Συηδ. Επιπέ, ι γες πυ χησιμπιύ ι διι τ διδκτυ ησυχύ ιγότε πό υτύς πυ δε τ χησιμπιύ. Η πώθηση της χήσης τυ Ίτεετ πό τυς γες ει επμέως πιθό πτεέσει έ κό τόπ πειισμύ της ησυχς τυς, κθώς θ μάθυ γι τις διδικτυκές εμπειες κι θ βετιώσυ τις δεξιότητες χειισμύ τυ διδικτύυ. Όπως με τ πεισσότε Μέσ, συμπειμβμέυ τώ κι τυ διδικτύυ, ι γες φέυ διάφες σττηγικές με τις πες πεμβυ στις διδικτυκές δστηιότητες τω πιδιώ τυς. Αυτές πειμβάυ, πώτ, τη εφμγή κόω κι πειισμώ, δεύτε, ύσεις κιωικής φύσεως ι γες πκυθύ, μιάζτι κι συζητύ γι τ Ίτεετ με τ πιδιά τυς κι, ττ, τη χήση τεχικώ μέσω, όπως τη χήση φτω κι γισμικύ εέγχυ. Σε γεικές γμμές, ι γες πτιμύ μιύ με τ πιδ τυς γι τ τι κάυ στ διδκτυ κι ει κτά, ότ τ πιδιά σεφάυ στ Ίτεετ. Όσ φά τ μικότε πιδιά, ι γες πτιμύ τη συζήτηση, επειδή θέυ μιάζτι τις εμπειες τυς. Γεικά, ι γες πτιμύ τη συζήτηση, διότι θέυ εμπιστεύτι τ πιδ τυς κι τυ φέτι με σεβσμό. Ωστόσ, έ μεγά πσστό γέω φέει ότι χησιμπιε όες τις διθέσιμες σττηγικές. Τ Ευωβόμετ τυ 2008 πκύπτει ότι ι πιτισμικές ξες έχυ επσης σημσ. Τ χμηότε εππεδ ησυχς κι πέμβσης τω γέω στη διδικτυκή δστηιότητ 7

τω πιδιώ τυς στις Σκδιβικές χώες, πά τη υψηή χήση τυ Ίτεετ, σως φετι σε πι φιεεύθεες τιήψεις σχετικά με τ Ίτεετ ή σε μεγύτεη εμπιστσύη στ πιδιά. Οι γες στη Δ κι τη Συηδ υπστηζυ ότι πεμβυ στη χήση τυ διδικτύυ πό τ πιδιά τυς πύ ιγότε πό τυς γες στη Γεμ, τη Εάδ, τη δ, τη τ, τη Πτγ, τη σπ κι τη Μεγάη Βετ. Τ δι ισχύει κι με τυς γες στη Εσθ κι τη Τσεχ, ά υτό σως τκά πειισμέη γώση τυ Ίτεετ πό τυς γες. Γεικά, η άυση τυ Ευωβόμετυ τυ 2008 δεχει ότι ι γες ει ι διι χήστες τυ Ίτεετ, υπστηζυ ότι πεμβυ πεισσότε στη χήση τυ Ίτεετ πό τ πιδιά τυς, εώ ι γες πυ δε χησιμπιύ τ Ίτεετ πεμβυ ιγότε. Πτάσεις γι τη χάξη πιτικώ Μεγιστπηση τω ευκιιώ 4 Ο βθμός διάδσης τυ Ίτεετ επηεάζει τη πόσβση κι χήση τυ πό τ πιδιά. Στις χώες όπυ η πόσβση ει διδεδμέη, φετι ότι ι διφές τόσ άμεσ στ δύ φύ όσ κι άμεσ στ κιωικ-ικμικά εππεδ μειώτι. Ωστόσ, υτές ι διφές (ή ισότητες) πμέυ σημτικές, κυως εκε όπυ η πόσβση δε μπε θεωηθε (κόμη) δεδμέη. Οι πιτικές ηεκτικής συμμετχής κι έτξης (e-inclusion policies) θ έπεπε στχεύυ χώες όπυ η χήση τυ Ίτεετ πό τ πιδιά ει σχετικά χμηή (τ, Εάδ, Κύπς), κθώς κι κάπι συγκεκιμέ τμήμτ τυ πηθυσμύ (ικγέειες χμηότευ εισδήμτς, γες πυ δε χησιμπιύ τ διδκτυ), πκειμέυ τ υπειπόμε 25% τω πιδιώ στη ΕΕ χσει χησιμπιε τ διδκτυ. Η γώση της γγικής γώσσς τεει ει υψηότεη στη Βόει Ευώπη, όπυ τόσ η χήση όσ κι ι κδυι τευ ει πάω πό τ μέσ ό ή υψη. Ει πιθό ότι η μεγύτεη πόσβση σε γγόφω πειεχόμε υξάει τόσ τις ευκιες όσ κι τυς κιδύυς. Ωστόσ, σε γώσσες μικότεες εμβέεις (π.χ. Τσεχ, Σβε, Εάδ) ει πιθό ι ευκιες τω πιδιώ βετιώτι όγω της πεισσότε διευυμέης πχής διδικτυκύ υικύ. Υπάχυ κάπιες εδεξεις ότι η πυσ ισχυύ διτηεπτικύ φέ με δημόσι χκτή ή ω φέω διχεισης υικύ γι τ πιδιά πζει ό στη εσχυση τω ευκιιώ ξιπησης τυ διδικτύυ, κθώς επσης στη πφυγή διδικτυκώ κιδύω. Η υπεβική εστση τω Μέσω στη κάυψη τω διδικτυκώ κιδύω πά τω ευκιιώ εκμετάευσης τυ Ίτεετ πιθό υξάει τις ησυχες τω γέω. Κθώς υπάχει συσχετισμός μετξύ τυ εθικύ επιπέδυ χήσης τυ διδικτύυ πό τυς γες κι της ησυχς τυς γι τη χήση τυ πό τ πιδιά, συδυσμός χμηής γικής χήσης κι τω φόβω σχετικά με τ Μέσ σως εισχύει τη ησυχ τω γέω σε κάπιες χώες. Λγ ει γωστά σχετικά με τ πόσ τ φιικό πειβά επηεάζει τη χήση τυ Ίτεετ πό τ πιδιά, κι πηγύμεη έευ έδειξε τη ύπξη δικτικώ διφπιήσεω στη ισπ μετξύ ικγέεις κι φω κθώς τ πιδ μεγώει (πειισμέες φιες στις χώες όπυ τ πιχδι έξω πό τ σπτι ει πύ πειισμέ). Η δι έευ έδειξε ύξηση στ ιθμό τεχγικά εξπισμέω πιδικώ δωμτω σε χώες με τμικιστικές πιτισμικές ξες. Η εξισόπηση μετξύ υτμς κι πστσς ει πύ σημτική, κθώς η υξόμεη πόσβση κι χήση τυ διδικτύυ τεει υξάει τυς διδικτυκύς κιδύυς. Από τη άη, ι σττηγικές γι τη μεωση τω κιδύω μπε πεισυ τις ευκιες ξιπησης τυ διδικτύυ γι τ πιδιά, πιθόττ υπβθμζτς τ δικιώμτά τυς ή πειζτς τη εημέωσή τυς ως πς τ πώς τπεξέχτι σε έ βθμό στυς κιδύυς υτύς. Η εξισόπηση υτώ τω τιτιθέμεω στόχω πϋπθέτει έ συδυσμό μθετικώ υθμσεω, φβητισμύ τω μέσω κι βετιωμέυ γισμικύ σχεδισμύ. Η πχή 4 de Haan, J. & Livingstone, S. (2009) EU Kids Online: Policy and Research Recommendations. Στ www.eukidsonline.net 8

θετικύ διδικτυκύ υικύ ει επσης σημτική: υπάχυ υξόμεες εδεξεις ότι τέτιυ εδυς πχές, εκτιμηθύ πό τ πιδιά, ωφεύ άμεσ τη άπτυξή τυς κι μειώυ τυς διδικτυκύς κιδύυς εθύτς τη εσχόηση με πύτιμες κι ξιόγες δστηιότητες. Η μεγύτεη χήση τυ Ίτεετ συσχετζετι με υψηότε εππεδ εκπδευσης, πότε ει πιθό ι εκπιδευτικές επιτυχες υξάυ τ πσστό κι τη ειδκευση στη χήση τυ Ίτεετ. Ωστόσ, τ κεά στις πχές τω τεχγιώ πηφς κι επικιως, κθώς κι η επκής ή πωχημέη πσφά τυς ει θέμτ πυ πέπει τιμετωπιστύ. Πάη, κι η εκπδευση στ μέσ επικιως θ έπεπε γωιστε κι πτεε βσικό μές τω σχικώ πγμμάτω κι υπδμώ. Πτάσεις γι τη χάξη πιτικής μεωση τω κιδύω Υπάχυ κετ όγι γι τη γή τυ μθετικύ πισυ σε ευωπϊκό εππεδ, κθώς έ σημτικό πσστό τω πιδιώ εκτθετι σε κιδύυς πειεχμέυ, κιδύυς επφώ κι κιδύυς πυ πέχτι πό τη πγωγή πειεχμέυ. Τυτόχ, πά πιδιά κι γες δε έχυ τ πτητ εγε κι δεξιότητες με τ π πτέψυ ή χειιστύ μι τέτι έκθεση. Η χάξη σττηγικώ υτπστσς γι τη βετωση της σφάεις τω πιδιώ στ διδκτυ πέπει τιμετωπιστε θετικά κι υπστηιχθε, κι δε ει πάτ ξεκάθη κι ύτε ξιγετι πάτ τικειμεικά. Τ πιδιά μπύ βηθηθύ στ χειισμό τυ διδικτυκύ πειβάτς μό υτό ει επκώς εεγχόμε δι όμυ, μέσω σχεδισμύ τυ γισμικύ (σχεδισμός διεπιφάεις [interface] κι ιστσεδω), τω διδικσιώ ζήτησης, τω διμέω πειεχμέυ κι υπηεσιώ, τω πχώ διδικτυκώ σφάεις, κτ. με τ δι τόπ πυ μπύ διδχθύ πεύ τ δόμ μό ότ ι δηγ κι η δήγηση ει πσεκτικά υθμισμέ. Εκε όπυ η πόσβση στ Ίτεετ ει μεγύτεη, η υτ-ύθμιση της βιμηχς, συμπειμβμέης της μέιμς γι τη σφάει τω πηφιώ πυ πέχτι πό φες διδικτυκώ υπηεσιώ (ISPs) ως συμπηωμτικής εκεης πυ πέχετι πό τη κυβέηση κι τις ΜΚΟ, φετι ει μεγύτεη. Τ τθετ χμηό εππεδ υτόύθμισης σε μεικές χώες, τ π έχει ως πτέεσμ μικότεη σφάει στη πηφόηση ισχύει επσης. Επιπόσθετ, χώες ι πες εμφζτι έχυ φιεεύθεη πσέγγιση ως πς τ κτικό έεγχ (Βυγ, Εσθ), φετι ει χώες υψηύ διδικτυκύ κιδύυ γι τ πιδιά. Πτειότητ σε θέμτ εημέωσης στ μέ θ έπεπε δθε στις χώες τις πες η έευ έχει γωσει ως υψηύ κιδύυ (Εσθ, Οδ, Νβηγ, Πω, Σβε κι Μεγάη Βετ), στις χώες ι πες έχυ πόσφτ κι σε σύτμ χικό διάστημ υιθετήσει τ διδκτυ, εκε όπυ η πόσβση φετι ξεπεά τις δεξιότητες κι τη πιτισμική πσμγή (Βυγ, Εσθ, Εάδ, Πω, Πτγ) κι σε χώες όπυ η χήση τω πιδιώ ξεπεά υτή τω γιώ (Ουγγ, Μάτ, Πω, Ρυμ). Η εημέωση θ έπεπε επικετωθε στ μικότεης ηικς πιδιά στις πιτικές πυ εθύυ τη τιμετώπιση μετά τη έκθεση σε κδυ στη τιμετώπιση τω κιτσιώ κι τω γιώ με διφετικό τόπ κι στη εσχόηση με ικγέειες, σχε κι γειτιές ιγότε πμιύχες. Η εημέωση θ πέπει συμπειμβάει κιύιυς κιδύυς κτά τη εμφάισή τυς, κυως σε κιητές τεχγες κι πειεχόμε κι υπηεσες μέσω μότιμω συεγτικώ δικτύω (peer-to-peer). Οι πιτικές πέπει ξεπεάσυ τη διάκιση μετξύ πιδιώ-θυμάτω κι εηκω-δστώ. Κάπι πιδιά πκύ κιδύυς τ δι, ετε πό κκ, πό διάθεση γι πιχδι ή κτά άθς. Εκε πυ τευ τιμετωπζυ κιδύυς στ διδκτυ μπύ τ δι πκέσυ πειτέω κιδύυς, εκε πυ δημιυγύ κιδύυς μπε ει τ δι θύμτ κι εκε πυ ει ευάωτ στ διδκτυ σως μη έχυ τη κτάηη κιωική υπστήιξη εκτός διδικτύυ. Α κι κες δε μφιβάει ότι ι γες ει υπεύθυι γι τη σφάει τω πιδιώ τυς, τ εευητικά στιχε δεχυ ότι τ θέμ δε μπε βσιστε πάω τυς, κθώς π γύ ή δε μπύ πέμβυ στις διδικτυκές δστηιότητες τω πιδιώ τυς. Οι 9

κόες κι ι πειισμ δε τιιάζυ με τ ήθς τυ σύγχυ γέ, κυως σε κάπιες χώες, κι δε ει σφές ι γικές σττηγικές ει πτεεσμτικές στ μειώσυ τη έκθεση τω πιδιώ σε κιδύυς ή υξήσυ τις ικότητές τυς τπεξέθυ σε υτύς. Δεδμέης της υξόμεης πεσης κι τω πωτβυιώ γι τ φβητισμό στ Μέσ, ει σημτικό ξιγηθε η πτεεσμτικότητά τυς στη εσχυση της κιτικής γώσης τω πιδιώ γι τ διδικτυκό πειβά. Οι γές στις πιτήσεις εός πεπκυ τεχγικύ, εμπευμτπιημέυ, κι έ πεισσότε διμφωμέυ πό τυς χήστες τυ, πειβάτς θέτυ πειισμύς στ φβητισμό τω πιδιώ στ Μέσ. Εξ ύ κι η σημσ της εφμγής υθμσεω, τόσ πϊότω συεγσς όσ κι υτόμω, γι τη υπστήιξη τυ φβητισμύ τω πιδιώ στ Μέσ. Υπδεξεις γι μετική έευ Υπάχυ κάπι σημτικά κεά στη εευητική δστηιότητ. Οι πτειότητες γι τη έευ πειμβάυ: τ πιδιά μικότεης ηικς, κυως όσ φά τυς κιδύυς κι τ τόπ με τ π τπεξέχτι σε υτύς, κι η συεχής έωση της έευς γι τυς εφήβυς ει επσης σημτική η εμφάιση έω μφώ εφμγώ (κυως τ «διδκτυ 2.0») κι υπηεσιώ (κυως η πόσβση γετι μέσω ηεκτικώ πιχιδιώ, κιητώ κι άω τεχγιώ) η κτόηση τω δεξιτήτω πυ πτύσσυ τ πιδιά, όσ φά τη πήγηση, ζήτηση, εμηε τυ πειεχμέυ κι τη κιτική ξιόγησή τυ κιύιι κι δύσκι τιμετωπιστύ κδυι, όπως υτ-τυμτισμός, η υτκτ, η υπστήιξη της εξς, τ κωτικά, ι υβιστικές κι τσιστικές επιθέσεις, τζόγς, η εξάτηση, τ πάμ κτέβσμ υικύ, κι κεδσκπικ κδυι πό διφημιστική χημτδότηση (χηγ, έμμεσ ή πειμβόμε σε ιύς μάκετιγκ, χήση πσωπικώ δεδμέω, ετπισμός μέσω μηχισμώ πήγησης [GPS]) πώς τ πιδιά (κι ι γες) τπκτι κι πώς θ έπεπε τπκτι στυς διδικτυκύς κιδύυς πώς ετπιστύ ιδιτε ευάωτ η «σε κδυ» πιδιά άμεσ στ γεικότε πηθυσμό ξιγήσεις της πτεεσμτικότητς τω τεχικώ ύσεω, της γικής πέμβσης, τυ φβητισμύ στ Μέσ, άω μέτω σφες κι τόπω εημέωσης, τόσ όσ φά τη ευκ εφμγής τυς κι, κυως, σχετικά με τ τκτυπό τυς στη μεωση τω κιδύω υτό μπε διφέει γι διφετικές μάδες πιδιώ σε διφετικά πιτισμικά πσι. Πκειμέυ πωθηθε η συγκεκιμέη θεμτγ κι κθώς ι πιτήσεις τω μεθόδω έευς γι τ πιδιά, τυ διδικτυκύ πειβάτς κι της δικτικής συγκιτικής μεέτης ει μεγάες, τ EU Kids Online συέγψε δύ εκθέσεις σχετικά με τη μεθδγ μ άυση της βιβιγφς κι έ δηγό μεθδγς, κι πέχει επιπέ διδικτυκές πηγές γι τη κθδήγηση τω εευητώ. Ό ει διθέσιμ στ διδκτυ (www.eukidsonline.net), όπως επσης ι συγκιτικές ύσεις τυ Δικτύυ κι επιπέ δημσιεύσεις 5. 5 Lobe, B., Livingstone, S., Olafsson, K., Simoes, J. (2008) Best Practice Research Guide: How to Research Children and Online Technologies in Comparative Perspective. Στ www.eukidsonline.net, κθώς κι πικες πηγές δηγώ μεθδγς. 10

Χ ώ Συμμετέχτες στ δκτυ Εθικό πειεχόμε Α υ σ τ Ingrid Paus- Hasebrink Andrea Dürager Christina Ortner Manfred Rathmoser Christine Wijnen Andrea Dürager; Andrea.Duerager@sbg.ac.at http://www.bmukk.gv.at/medienpool/17370/eukidsonlineabschlussbericht.pdf Β έ γ ι Leen d'haenens Verónica Donoso Bieke Zaman Joke Bauwens Nico Carpentier Katia Segers Leen D'Haenens; Leen.DHaenens@soc.kuleuven.be http://www.vub.ac.be/scom/cemeso/eukidsonline.htm Β υ γ Jivka Marinova Maria Dimitrova Christina Haralanova Maria Gencheva Diana Boteva Jivka Marinova; gert@mbox.contact.bg http://www.gert.ngo-bg.org Γ Benoit Lelong Cédric Fluckiger Cédric Fluckiger; cedric.fluckiger@univ-lille3.fr http://www.univ-lille3.fr/fr/universite/composantes-formation/scienceseducation/ Γ ε μ Uwe Hasebrink Claudia Lampert Claudia Lampert; C.Lampert@hans-bredow-institut.de www.hans-bredow-institut.de Δ Gitte Stald Jeppe Jensen Gitte Stald; stald@itu.dk http://www1.itu.dk/sw5211.asp Ε ά δ Λζ Τσκη Δέσπι Χάκη Λζ Τσκη etsaliki@media.uoa.gr http://greukidsonline.blogspot.com/ 11

Ε σ θ Veronika Kalmus Pille Pruulmann- Vengerfeldt Pille Runnel Andra Siibak Kadri Ugur Anda Zule-Lapima Veronika Kalmus; Veronika.Kalmus@ut.ee http://www.jrnl.ut.ee/ and http://eukidsonline.ut.ee/ δ Brian O Neill Helen McQuillan Simon Grehan Brian O Neill; brian.oneill@dit.ie http://www.dit.ie σ δ Thorbjörn Broddason Kjartan Ólafsson Gudberg Jónsson Thorbjörn Broddason; tbrodd@hi.is http://www.hi.is/ σ π Carmelo Garitaonandia Maialen Garmendia Gemma Martínez Fernández Maialen Garmendia; maialen.garmendia@ehu.es http://www.ehu.es/eukidsonline τ Fausto Colombo Giovanna Mascheroni Maria Francesca Murru Barbara Scifo Piermarco Aroldi Giovanna Mascheroni; giovanna.mascheroni@unicatt.it http://www.osservatoriosullacomunicazione.com/ Κ ύ π ς Yiannis Laouris Tatjana Taraszow Elena Aristodemou Yiannis Laouris; laouris@cnti.org.cy http://www.cnti.org.cy/ Μ ε γ ά η Sonia Livingstone Leslie Haddon Panayiota Tsatsou Ranjana Das Leslie Haddon; leshaddon@aol.com www.eukidsonline.net Β ε τ 12

Ν β η γ Elisabeth Staksrud Petter Bae Brandtzæg Thomas Wold Ingunn Hagen Elisabeth Staksrud; elisabeth.staksrud@media.uio.no http://www.media.uio.no/english/ Ο δ Jos de Haan Patti M. Valkenburg Marion Duimel Linda Adrichem Jos de Haan; j.de.haan@scp.nl http://www.scp.nl/english/ Π ω Wiesław Godzic Lucyna Kirwil Barbara Giza Tomasz Łysakowski Barbara Giza; barbara.giza@swps.edu.pl http://www.swps.edu.pl/new_www/english/ Π τγ Cristina Ponte Cátia Candeias José Alberto Simões Nelson Vieira Daniel Cardoso Ana Jorge Tomas Patrocinio Sofia Viseu Ema Sofia Leitao Cristina Ponte; cristina.ponte@fcsh.unl.pt http://www.fcsh.unl.pt/eukidsonline Σ β ε Σ υ η δ Bojana Lobe Alenka Zavbi Cecilia von Feilitzen Elza Dunkels Bojana Lobe; bojana.lobe@fdv.uni-lj.si http://www.fdv.uni-lj.si/ Cecilia von Feilitzen; cecilia.von.feilitzen@sh.se http://www.nordicom.gu.se/clearinghouse Τ σ ε χ Vaclav Stetka Václav Štetka; stetka@fss.muni.cz http://www.muni.cz/fss 13